زلزله
زلزله یا دا دپرم و یا یئر تیترهمگی _ یئر آلتیندا ضربهلر و یئرین اۆزۆنده یئر تیترهمکدیر. یئر قابیٛغیٛندا ائنئرژی ییغیشیب و بیر لحظهده آچیلیر و یئر تیترهنیر. دوغالدا یئر تیترهمگی قارهلرین حرکتیندن عاید اوْلۇر هابئله اتوم پاتلامی و آیریجا گۇجلر یئرین تیترهمگینه سبب اوْلابیلر.
دوغالدا قارهلرین حرکتی یئر اۆزۆنده اوْلان قاره صفحهلرین بیر بیرینه توْققاشدیریر یادا اوْلار بیر بیریندن اوزاقلاشیر.قاره صفحهلرینین آراسیندا زؤنالاردا حرکتلر انرژی و گۆج یارادیر و بۇ گۆج بیر لحظهده آچیلیر و زلزله گلیر.
زلزله چوْخلو اؤلکهلرده و قارهلرده و دنیز ایچره اوْلابیلر. هابئله یانارداغلار پۆسکۆرماقدا زلزله اوْلار.
زلزله سایی ریشتر ایله دیر و بیر حساب سایی زلزلهنین انرژیسین و گۆجون بیلیندیریر.
گۆجلۆ یئرالتی تکانلار ائولری و تیکیلیلری اوچورا، سونامی و یئر سۆرۆشمهلری عمله گتیرهبیلر و نتیجهده آداملارین هلاکینا سبب اوْلا بیلر. زلزله نتیجهسینده یئرین اۆست قاتی فورماسینی دییشه بیلر. زلزلهیه شامیل اوْلان علمه سئیسمولوژی (seismology) دئییلیر.
ژئومورفولوژی مؤدتی[دَییشدیر]
تئکتونیک پروسئسلر نتیجهسینده یارانان یئرآلتی تکان و یئر سطحینین تیترهییشی. اونون گۆجو بؤیۆکلوک مقیاسی و یا ائنرژی درجهسی ایله، سطحی تاثیرینین آغیرلیغی مئقیاسینین بالل درجهسی/ /ریشتئر، مئرکاللی/ ایله قیمتلندیریلیر. هر ایل یئرده قئیده آلینان زلزلهلرین میقداری یوز مینلره چاتیر، آنجاق اوْنلارین جزعی بیر حیسهسی داغینتییا سبب اوْلۇر /مثلاً: شاماخی - ۱۹۰۲، سان-فرانسیسکو- ۱۹۰۶، توکیو - ۱۹۲۳، آشقاباد -۱۹۴۸، شیلی- ۱۹۶۰، اهر-ورزقان ۲۰۱۲، ایزمیت 1999 و باشقالاری [۱].
حاقّیندا[دَییشدیر]
یئرین مۆختلیف داشلاردان تشکیل اوْلۇنماسی، یئرین داخیلی قاتلاریندا اوْلان دما و فیشار فرقی نتیجهسینده لیتوْسفئرده مۆختلیف پروْسئسلر گئدیر. بو پروْسئسلر منشهیینه گؤره داخیلی (ائندوگئن) و خاریجی (ائکزوگئن) اوْلۇر. داخیلی پروسئسلر یئر سطحینده یوکسکلیک و چؤککلیکلری یارادیر. داشلارین یاتیم فورمالارینی پوْزۇر، وۇلکان و زلزهلهلری یارادیر. لیتوْسفئرده چاتلارین، قیریشیقلارین عمله گلمهسی ایله موشاهیده اوْلۇنان شاقۇلی و اۇفۇقی حرکتلر تئکتوْنیک حرکتلر آدلانییر. بو پروسئسلرین تأثیری نتیجهسینده داش لایلاری اۇفۇقی، ماییلی، شاقۇلی وضعیت آلیر و یا چاتلارلا مۆختلیف حیسهلره آیریلیر[۲].
شاقۇلی حرکتلر - دوزهنلیکلره نیسبتهن داغلاردا داها سۆرعتله گئدیر. یئرین داخیلینده باش وئرن پروسئسلر سطحده تدریجی، چۆخسرلیک قالخما و ائنمهیه سبب اوْلۇر. مثلاً: هۆلند اؤلکهسی هر ایل ۳ م.م. ائنیر، سکاندیناوییا یاریمآداسی ایسه ۱ س.م. قالخیر. شاقۇلی حرکتلر نتیجهسینده ائنمیش ساحه قرابئن (گودال)، قالخمیش ساحه ایسه هورست آدلانیر. قرابئنلرین سو ایله دولماسی نتیجهسینده بایکال، اۇرمییه و وان کیمی گؤللر یارانیب. قرابئن و هورستلار پیلله شکلینده اوْلدوقدا فایادلانیر. اۆفۆقی حرکتلر ده شاقۇلی حرکتلر کیمی تدریجهن باش وئریر. تئکتونیک چاتلارلا پارچالانمېش لیتۇسفئر تاوالاری اۆست اؤرتوک سطحی ایله ایلده ۲-۳ س.م. سۆرعتله «سۇرۇشهرک» حرکت ائدیر. اۇفۇقی حرکتلر نتیجهسینده ائنمیش ساحه آنتیکلینال (Anticline) و قالخمیش ساحه ایسه سینکلینال (Syncline) آدلانیر[۳].
زلزلهنی «سئیسموْقراف» آدلی جیهازلا اؤلچۇرلر. زلزلهلر داغېدېجی تأثیرینه گؤره ۱۲ ردهلی ریشتئر جدولی ایله قیمتلندیریلیر. باش وئرن داغېنتېلارا گؤره زلزلهلر مئرکاللی جدولی ایله قیمتلندیریلیر. زلزلهلر یئر قابېغینین فعال وۇلکانیزم زۇنالاریندا داها چوخ تکرارلانېر. هر ایل دونیادا ۱۰۰ مینلرله زلزله باش وئریر کی، اونلارین دا ۱۵-۲۰-سی داها فلاکتلی اوْلۇر. اونلار اساساً اوکئانلاردا باش وئریر[۴].
یئرین داخیلینده زلزله تؤرهدن حرکتلرین باش وئردیگی یئره زلزله اوْجاغې و یا هیپوسئنتر دئییلیر. زلزله اوْجاغېنېن اوزرینده اوْلان یئر سطحینه زلزله مرکزی و یا ائپیسئنتر دئییلیر. یئرالتی تکانلار زلزلهدن ان قیسا مسافه قت ائتدیی اۇچون ان گۇجلۇ داغېنتې ائپیسئنترده باش وئریر. ائپیسئنتردن آرالاندېقجا داغېنتې و اینسان تلفاتی آزالېر. زلزله اوْجاغی درینده یئرلشدیکجه زلزله داها گئنیش اراضینی ایحاطه ائدیر. زلزله اوْجاغی دایازدا یئرلشدیکده ایسه زلزهلهنین یئر سطحینده یایېلدېغی ساحه کیچیک اوْلسا دا، داها چوخ داغېنتې تؤرهدیر. زلزلهلر چوْخ گۇجلۇ وۇلکان پارتلاییشی نتیجهسینده ده باش وئریر. دونیادا ان گۇجلۇ زلزلهلر آمئریکانین باتې ساحیلیندهکی کوردیلیئر-آند داغلاریندا، جنوبی آوروپا ایله آسییا آراسېنداکی آلپ-هیمالیا داغلیق قورشاغېندا، ساکیت اوکئانېن باتی ساحیلیندهکی مۇعاصیر گئوسینکلینال قورشاقدا (یاپونییا، ایندونئزییا، فیلیپپین و س.) باش وئریر. آوسترالییا، برازیلییا یایلاسی، لابرادور یارېمآداسېندا ایسه زلزلهلر دئمک اوْلار کی، باش وئرمیر. ایزوسئیسلر- سئیسمیک خریتهلرده –عئینی گۆجلۆ سئیسمیک تکانلارین حیسس اوْلۇندۇغۇ منطقهلری بیرلشدیرن خطلردیر. مانتییانین یوخارې حیسهسیندهکی اریمیش ماددهلر – ماقما یوکسک فیشار آلتېندا داخیلی پروسئسلر نتیجهسینده یئر قابېغېندا عمله گلمیش چاتلارلا یوخارېیا دوْغرۇ حرکت ائدیر. ماقمانین بیر حیسهسی یئر سطحینه چاتمامېش سوْیۇیۇب یئر قابېغېنېن مۇختلیف حیسهلرینده قالېر، دیگر حیسهسی ایسه یوکسک فیشار آلتېندا سطحه چېخاراق سئل کیمی آخیر. سطحه چیخمیش ماقما – لاوا آدلانېر. لاوا سوْیۇدۇقدان مۆختلیف هۆندۆرلۆکلۆ تپهلر عمله گتیریر کی، بونا وۇلکان دئییلیر. «ووْلکان» قدیم رومالیلاردا اوْد تانریسیدیر. ماقمانېن یئر سطحینه چېخدېغی کانالا وۇلکان بوغازې دئییلیر. وۇلکان پۇسکۇرمهسی زامانی عمله گلمیش تپهنین زیروهسیندهکی چؤککلییه کراتئر دئییلیر. کراتئردن یئر سطحینه چوْخلۇ میقداردا قاز، سۇ بۇخارې، وۇلکانیک توْز، کۆل و لاوا چېخېر. دیامئتری ۱،۵ ک.م-دن بؤیۆک اوْلان کراتئر کالدئرا آدلانېر. ائروزییا و دئنوداسییا پروسئسلری وۇلکان داغېنې آشېندېرېر، لاکین وۇلکان بوْغازېندا قالېب، سوْیۇیاراق برکیمیش لاوا-نئکک آدلانان قایالی رئلیئف عمله گتیریر. بوغاز و کراتئر وۇلکانېن اجزاسې دیر. وۇلکانلار - فعالییتده اوْلان و سؤنمۇش وۇلکانلارا بؤلۆنۆرلر. پۆسکۆرمهسی بشریتین یادداشېندا قالان وۇلکانلار فعالیتده اوْلان وۇلکان آدلانېر. دونیادا ۸۱۷ فعالیتده اوْلان وۇلکان مؤوجود دور کی، اونلارین ۶۲۰ - سی یاخېن کئچمیشده پۆسکۆرۆب. بو وۇلکانلارین ۷۵%-ی ساکیت اوْقیانوسېن «اودلو حلقهسینده» (مس. کلیوجئوسکایا سوپکا، فودزییاما و س.) و ایندونئزییا آدالارېندادیر. بوندان باشقا گونئی آوروپا و آند داغلارېندا دا چوْخلۇ فعالیتده اوْلان وۇلکان مؤوجود دور. فعالیتده اوْلان وۇلکانلاردان - وئزووی، ائتنا، ایسترومبولی (ایتالییا)، هئکلا (ایسلاندییا)، کامئرون (آفریقا)، فودزییاما، آزو (یاپونییا)، کلیوچئوسکایا سوپکا (روسیه)، اوریسابا، تاخامولکو، پوپوکاتئپئتی (شیمالی آمئریکا) - شیمال یاریمکورهسینده؛ کیلیمانجارو (آفریقا)، کوتوپاخی، سان-پئدرو، رویس، لیولیالاکو (ج. آمئریکادا)، ائرئبوس (آنتارکتیدا)، کراکاتاو (ایندونئزییا) -گونئی یاریمکۆرهسینده یئرلشیر. دونیادا فعالییتده اوْلان ان یوکسک وۇلکان گونئی آمئریکاداکی لیولیالاکو (۶۷۲۳ v) داغې دیر. یئر کۆرهسینده فعالیتده اوْلان وۇلکانلارا نیسبتهن سؤنموش وولکانلار داها چوخدور. اونلارین پۆسکۆرمهسی حاقّیندا هئچ بیر تاریخی معلۇمات یوْخدور. قافقازېن ان هۆندۆر زیروهلری ائلبروس، کازبئک، آذربایجانداکی - بؤیۆک اېشېقلی، قېزېلبوْغاز، ساوالان سؤنمۆش وۇلکانلاردیر[۵].
زلزله و وولکانلار اساساً داغلیق اراضیلرده - لیتوسفئر تاوالارېنېن سرحددینده گئنیش یایېلېب. قدیم پلاتفورما ساحهلرینده (دوزهنلیکلرده) زلزله و وۇلکانلارا راست گلینمیر. وۇلکانلارین بیر نؤعی اوْلان پالچېق وۇلکانلاری پۆسکۆردوکلری لاوانېن دماسېنېن آز اوْلماسې ایله فرقلنیرلر. لاوانېن ترکیبینده سۇ چوْخ اوْلدۇغۇنا گؤره سېیېق پالچېغا اوخشار گیللی کۇتله کیمی آخیر و ایچریسیندن قاز قابارجېقلارې چېخېر. بو وۇلکانلارا ان چوْخ نفتلی-قازلی ساحهلرده راست گلینیر و اوْنلاردان مۆعالیجه مقصدی ایله ایستیفاده ائدیلیر. وۇلکان بوْرۇسۇنۇن اطرافیندا توپلانان کسهکلی پالچېق-برئکچی آدلانېر. آذربایجان پالچېق وۇلکانلارېنېن ان چوْخ یایېلدېغی اراضیلردندیر (خصوصیله آبشئرون و قوبوستاندا). وۇلکان و زلزلهلرین یایېلدېغی بعضی اراضیلرده یئرالتې سۇلار عادتن یوکسک دمایا مالیک اوْلۇر. بۇ سۇلاردا چوْخلۇ دۇز و قاز اوْلدۇغۇ اۇچۇن اوْنلار معدنی سۇلار آدلانېر. سولارېن ایستی اوْلماسېنا سبب یئر سطحینه یاخېن اوْلان قاینار ماقمانین تأثیریدیر. ایستی سۇلار یئرین داخیلیندهکی چاتلارلا سطحه چېخېر، بولاق شکلینده چای و دنیزلره تؤکۆلۆر. بعضهن یئرآلتی سۇلار یوکسک فیشارآلتېندا سطحه چېخاراق فوواره وۇرۇرلار[۶].
عمومی معلومات[دَییشدیر]
زلزله یئرده باش وئرهن دینامیک پروسئسلر نتیجهسینده باش وئریر. بونون بیر نتیجهسی کیمی لای تئکتونیکاسېنی گؤسترمک اوْلار. یئرین اؤزهیی و قابېغی آراسینداکی لیتوسفئر لایلار زلزلهلرین یارانماسېندا بؤیۇک روْل اوینایېرلار. زلزلهلر اساساً بۇ لایلارېن سرحد زۇنالاریندا عمله گلیرلر. مۆختلیف لایلارېن بیر-بیرینه نظرهن سۆرۆشمهسی و توْققۇشماسی یئرآلتی تکانلارا سبب اوْلۇرلار. یئرآلتې داشلارین کسیجیلیک مؤحکملیگی حددی کئچدیکده اوْنلار بۇرادا یارانان گرگینلیگی سېچرایېشلا بوشلایېر و نتیجهده یئرآلتې تئکتونیک تکانلار باش وئریر. یارانان ائنئرژینین قیمتی هیدروژئن بومباسینین گۆجوندن ده ۱۰۰ دفعه چوْخ اوْلماسی معلۇمدۇر. بۇ گرگینلیک بۇشالماسی لایلارېن سرحد زۇنالاریندا باش وئردیگی کیمی، اوْنلارین اوْرتا حیسسهلرینده، مؤحکملیگی ضعیف زۇنالاردا دا یارانا بیلر.
زلزلهنین دایم باش وئردیگی یئرلر سئیسمیک قۇرشاق آدلانېر. دونیادا ۲ سئیسمیک قۇرشاق وار. آلپ-هیمالیای قۇرشاغې، آرام اوْقیانوس قۇرشاغې.
یئر قابېغېنېن درینلیکلرینده توْپلانان پوْتئنسیال ائنئرژینین تأثیری ایله یئر سطحینین آنی واخت عرضینده تیترهمهسینه زلزله دئییلیر. زلزلهنی اؤیرهنهن علم سئیسمولوژییا (زلزله شناسی) آدلانېر. زلزلهلر عمله گلمه شرایطینه گؤره ۲ یئره آیریلیر: 1.وۇلکان منشألی زلزهلهلر.(وولکان پۆسکۆرمهسیندن) 2.تئکتوْنیک منشألی زلزلهلر.(لیتوسفئر تاوالارینین سرحددیندهکی داخیلی گرگینلیکدن). زلزله ۱۲ ردهلی ریشتئر مئقیاسې ایله اؤلچۆلۆر.
■ ۱۰ دقیقه دوام ائدن ۷ ریشتئر زلزله ۲۵۰۰۰ تی.ائن.تی-نین عئینی واختدا پارتداماغېنا برابردیر.■ ■ ۱۰ ریشتئر زلزله ۱۰۰ک.م-ی، ۳۲ سانییهیه قت ائدیر.■
زلزهلهلرین نؤعلری[دَییشدیر]
مۆعاصیر علم زلزلهلری ۳ تیپه آیېرېر:
- دئنوداسییا زلزلهلری
- وولکانیک زلزلهلر
- تئکتونیک زلزلهلر
دئنوداسییا زلزلهلری[دَییشدیر]
دئنوداسییا زلزلهلری تورپاغا سۆزۆلهن سۇ، اوْنۇن بعضی حیسسهلرینی حل ائدیر و اؤزۇ ایله آپارېر. یئرآلتې سۇلار داغېدېجی فعالییتی آسانلېقلا حل اوْلان داشلاردا، مثلاً، داش، دوز، گیپس، اهنگداشی و اینکیشاف ائتدیی یئرلرده میدانا چېخېر. بۇ سۇلارین یئرینه بوْشلۇقلار و یا ماغارالار عمله گلیر. زامان کئچدیکجه همین بوشلوقلارین تاوان حیسسهلری آغېرلېق قوهسینین تأثیری آلتېندا آشاغی اۇچۇر و شیددتلی یئره دیهرک زلزلهنین عمله گلمهسینه سبب اوْلۇر.
موشاهیدهلر گؤستریر کی، اۇچما بیردن-بیره باش وئریرسه، زلزله بیر نئچه دقیقهدن آرتیق داوام ائتمیر. بعضهن سئیسمیک حرکتلر بیر نئچه زلزله شکلینده مئیدانا چېخېر. بیر ضربهنین آردېنجا ایکینجی و سونراکیلار حیسس اوْلۇنۇر: بۇرادا آیرې-آیرې زلزلهلر آراسېنداکی فاصیله بیر نئچه گون اوْلا بیلر. همین حادیثهنین سببی اوْدۇر کی، عمله گلمیش باش ضربه همین ماغارانین باشقا یئرلرینده و قونشو ماغارالاردا مۇوازینتین پوْزۇلماسی و علاوه اۇچقۇنلارېن عمله گلمهسینه سبب اوْلۇر.
وۇلکانیک زلزلهلر[دَییشدیر]
۲-جی تیپ زلزلهلر وۇلکانیک فعالییتله علاقهدار دیر. بۇرادا وۇلکان فعالییتینین ان دهشتلی دؤورۆنو خاطېرلاماق کیفایتدیر: هر بیر پارتلایېش زامانی مۆختلیف بؤیۇکلۇکده اوْلان برک پۆسکۆرمه محصوللاری آتېلېر، کراتئرین دیبی تیترهییر. پۆسکۆرمهدن اؤنجه وۇلکان اطرافیندا حیسس اوْلۇنان مۆختلیف یئرآلتئ ضربهلر بو قبیلدندیر. وۇلکانیک زلزلهلرین سببلری اۆستدهکی لایلارېن فیشارینا اۆستون گله بیلمهیهن قازلارین پارتلاماسیندان عیبارتدیر. یئرین تیترهمهسینین بؤیۆک قۆوهیه چاتماغېنا باخمایاراق، اونلار بؤیۆک ساحهیه یایېلا بیلمیر.
تئکتونیک زلزلهلر[دَییشدیر]
۳-جۆ تیپ زلزلهلر یئر قابېغېندا قېرېشېقلارېن و چاتلارېن عمله گلمهسی ایله علاقداردیر.
زلزلهلرین آنجاق اؤنمسیز حیسسهسی وۇلکانیزم، ماغارا تاوانلارېنېن اۇچماسې، شاختالاردا اۇچقۇنلارېن باش وئرمهسی ایله علاقداردیر. دئمک اوْلار کی، زلزلهلرین هامیسی تئکتونیک زلزلهلردیر. کۆرهمیزین داخیلینده تأثیر ائدن داخیلی قۇوهلر تدریجهن توْپلانیر و هر هانسی بیر یئرده داشلارین مۆقاویمت ائتمه قابیلیتیندن آرتېق اوْلدۇقدا، همین داشلارین بیردن-بیره پارچالانماسې و یا چاتلاماسې باش وئریر. پارچالانما، هر طرفه یایېلماقدا اوْلان و اؤز یوْلۇندا راست گلن ماددهلری رقصی حرکته گتیرهن ائلاستیک دالغالار یارادېر. داشلارین ایلک پارچالانما یئری زلزلهنین مرکزی اوْلۇر. مرکزده زلزله همیشه قېسا مۆددتلی اوْلۇر. ان گۆجلۆ تکانلار دا بئله بیر نئچه سانییه داوام ائدیر. یالنیز شیلیده اوْلان زلزلهلر بیر نئچه اون سانییه داوام ائدیب. توپلانمېش ائنئرژینین آزاد اوْلماسی سۆرعتله باش وئریر: ائنمه، قالخما، اۆفیقی جهتده سۆرۆشمه و یا مورککب حرکتله پارچالانما یایېلېر.
یئر داخیلینده زلزلهیه سبب اوْلمۇش ایلک حرکتین باش وئردیگی یئره هیپوسئنتر دئییلیر.
قروپلاری[دَییشدیر]
درینلیک خصوصیتینه گؤره زلزلهلر ۴ قروپا بؤلونور:
- سطح زلزلهلری(هیپوسئنتر ۱۰ کم-ه قدر درینلیکده یئرلشیر)
- نوْرمال زلزلهلر(هیپوسئنتر ۱۰-۶۰ کم درینلیکده یئرلشیر)
- درینلیک زلزلهلری(هیپوسئنتر ۶۰-۳۰۰ کم درینلیک ده یئرلشیر)
- چوْخ بؤیۆک درینلیکلی زلزلهلری(هیپوسئنتر ۳۰۰-۷۰۰ کم درینلیکده یئرلشیر)
یئر کۆرهسینده باش وئرهن زلزلهلر داها چوخ سطح و نوْرمال زلزلهلردیر. چوخ بؤیۆک درینلیکلی زلزهلهلر عادتاً ساکیت اوکئان "اودلو قؤوسو"ده باش وئریر.زلزله اوجاغی نه قدر دریندیرسه دالغالارین تأثیر ائتدیی اراضی ده بیر او قدر گئنیش اوْلۇر.زلزله اوجاغینین یئر سطحینه پئرپئندیکولیار پرویئکسییاسی "ائپیسئنتر" آدلانېر [۷].
قایناقلار[دَییشدیر]
- ^ Zəlzələ Geomorfoloji terminlərin izahlı lüğəti. — Bakı: "Elm", 2012. — Səhifələrin sayı: 326. — Səh.: 177. — ISBN 978-9952-453-14-0.
- ^ Stephen Marshak, Earth: Portrait of a Planet (New York: W. W. Norton & Company, 2001): 305–6.
- ^ "Liquefaction," in Earthquake Glossary of the United States Geological Survey, date accessed: April 23, 2017. https://earthquake.usgs.gov/learn/glossary/?term=liquefaction
- ^ Simon J. Day, "Landslides," in Encyclopedia of the Natural World Ser.: Encyclopedia of Islands ed. Rosemary Gillespie and David Clague (California: University of California Press, 2009): 535.
- ^ Tsunami Strike Japan – Ocean Today
- ^ Kirk, R.M (1977). "Rates and forms of erosion on intertidal platforms at Kaikoura Peninsula, South Island, New Zealand". New Zealand Journal of Geology and Geophysics 20 (3): 571–613. DOI:10.1080/00288306.1977.10427603.
- ^ Təbiətşünaslığın əsasları[دائمی اولو باغلانتیلی]