آغیز قوپوزو
آغیز قوپوزو (اینگیلیس، Jew's harp قازاق،Şañqobız قیرغیز،Ooz komız، اؤزبک، Çañqobiz) دارتیلماقلا سسلندیریلن ایدیوفونلو چالغی آلتی. ییرمینجی عصرین اوّللرینه‌دک آذربایجاندا ایستیفاده اولونسا دا، حاضیردا اونودولوب.
سؤز آچیمی[دَییشدیر]
قدیمده "قوپوز" سؤزو بوتون نؤوعلردن اولان چالغی آلتلریمیزین عومومی آدینا دئییلیب: "تئللی (سیملی) قوپوز" ،"یایلی (کامانلی) قوپوز" ،"وورمالی (ضربله سسلندیریلن) قوپوز" "قولچا قوپوز" و "آغیز قوپوزو" دئییملرینه ادبی و تاریخی منبعلرده تئز-تئز راست گلیریک. آدیندان بللی اولدوغو کیمی، آلت آغیزدا سسلندیگیندن "آغیز قوپوزو" آدلانیب.[۱]
تاریخچه[دَییشدیر]
علی‌حسین داغلی‌نین یازدیغینا گؤره، آغیز قوپوزو آلتینجی عصرلرده قیرغیز تورکلری طرفیندن ایجاد ائدیلمیشدیر. بو فاکت باشقا تورک منبعلرینده ده تصدیقینی تاپیر.[۲]
1990-جی ایلده ژاپوندا، توکیونون یاخینلیغیندا یئرلشن اومییا شهرینده آرکولوژی قازینتیلار زامانی 2 عدد موُککوُر (آغیز قوپوزونا بنزر) آدلانان چالغی آلتی آشکار ائدیلمیشدیر. موتخصیصلر بو آلتلرین تخمیناً مین ایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیشلر. خوْموُس (آغیز قوپوزو) آلتی‌نین تانینمیش تدقیقاتچیسی ایوان یئقوْروْویچ آلکسی‌یئو بو تاپینتینی سیبیرین شیمال-شرق خالقلاریندان بیری اولان نیوخیلرین خوْزوْن (کانقا، ویچرانقا) آلتینه بنزه‌دیر.
ع. داغلی‌نین وئردیگی معلوماتا گؤره، باکیدا و آبشئرون کندلرینده 1905-1907-جی ایللرجن صنعتکار بیچاقچیلار آغیز قوپوزونو دریازدان دؤیه‌رک دوزلدردیلر. بو آلتدن اساساً یئنی‌یئتمه و اوشاقلار ایستیفاده ائدردیلر.
قورولوشو و چالینما قایداسی[دَییشدیر]
ع.داغلی‌نین قئیدلرینه گؤره، آذربایجاندا حاضیرلانان آغیز قوپوزونون اوزونلوغو بیر چرکدن آز اولورموش. چرک ایسه مترین دؤردده بیری و یا بیر قاریش تخمیناً 220 م‌م-دیر. آلتین ایکی عدد اوجلاری چنگل کیمی ایره‌لی چیخمیش دمیر چوبوقلاری وارمیش. ع. داغلی بو حیصه‌لری "حاشیه" آدلاندیریر. حاشیه‌لرین آراسیندا پولاد دیلجیک یئرلشدیریلیردی. حاشیه‌لرین و دیلجیگین بیر اوجو "نفس چیخان" ("نفسگاه") آدلانان حیصه‌یه قایناق ائدیلیردی. دیلجیگین دیگر اوجو قارماق شکلینده قاتلانیردی.
چالاندا ایکی دوداق آراسینا آلینیر، دیشلره سیخیلیر، نفس وئررکن دیلجیک دبردیلیر. بئله‌جه موسیقی ترانه‌سی قوبوزدان جریان ائدیر. بعضی طایفه‌لرده قوبوزو بیر نئچه آدام بیرگه، آنسامبل شکلینده چالیر. قوبوزو چالاندا موشاییعت اۆچون ایکی چای داشینی، قنبری بیر-بیرینه توققوشدورورلار. قوپوز و داشدان چیخان ایکی سس حقیقتاً اوره‌یه یاپیشان، احوالی شادلاندیران هارمونی یارادیر. سسلندیررکن ایلک نؤوبه‌ده آلتین دوزگون توتولماسینی منیمسه‌مک لازیمدیر. بو، اولدوقجا مورکّب بیر ایشدیر. بوندان سونرا آلتین تمیز سسینی چیخارتماق، همچنین اساس و اوبِرتون سسلری روان ایفا ائتمک مومکوندور. دیلجیگین فاصیله‌سیز حرکتی اۆچون شهادت بارماقلا اونا داواملی ضربه‌لر وورماق لازیمدیر. نتیجه‌ده آغیز قوپوزونون اساس سسلنمه‌سی یارانیر. اساس سسلنمه‌نین آلینماسی اۆچون دیل گئری قاتلانیر کی، دیلجیگین حرکتینه مانع اولماسین. دیلجیگه ضربه شهادت بارماغی ایله، ساغ الی چیگینین اعضالار ایستیقامتینده فیرلاتماقلا وورولور. اگر نفس احتیاطلا و ساکیت طرزده ایچری چکیلرسه، آغیز قوپوزونون سسی اوزون مودّتلی آلینار.
آغیز قوپوزو آلتی‌نین غئیری-عادی خوصوصیتلری وار. بو آلتده طبیعتین یئتیردیگی موختلیف (کولک، قوش) سسلری تقلید ائتمک مومکوندور. آغیز قوپوزونون سِحرلی سسی دینله‌ییجی‌یه سئوینجلی آنلار بخش ائدیر، بیر سؤزله موّقّتی ده اولسا، آلتی ائشیدن غم-غوصه دن آزاد اولور.
اتک یازیلار[دَییشدیر]
- ^ عباسقولو نجف‌زاده. آذربایجان ایدیوفونلو چالغی آلتلری. باکی، 2010.
- ^ علی حسین داغلی. اوزان قاراو‌لی. آمئا م. فوضولی آدینا الیازمالار اینستیتوتونون فوندو. ج-1175/38009 شیفره‌لی الیازما.
قایناق[دَییشدیر]
- И. Шишигин. Играйте на хомусе. Реcпублика Cаха (Якутия), издательcтво Покровcк, 2003.