تاپماجالار

تاپماجا آذربایجان شیفاهی خالق ادبيياتینین ان قدیم و ماراقلي ژانرلارین‌دان بیری‌دیر. بۇ ژانر اوزون ‏عصرلردن بری نسیلدن-نسله، آغیزدان-آغزا کئچه‌رک موختلیف دییشیک‌لیكلره اوغرامیش، بعضن فورما و ‏مضمونونو دییشدیرمیش، یئنی معنا، مضمون کسب ائده‌رک بۇ گونه قدر گلیب چیخمیش‌دیر.‏ بیر سیرا متخصص‌لرین فیکرینجه، کئچمیش دؤورلرده تاپماجالار اساساً میفیک سجیه داشیمیش‌دیر. مثلن، ‏یونان میفولوگیاسیندا سفینکسین آدی ایله باغلي اوْلان ناغیل‌لارا گؤره، گویا یوکسک بیر داغین زیروه-سینده ‏افسانوی بیر قوش وارمیش. او، بیر تاپماجا دئیرمیش، اونو تاپا بیلمه‌ینی محو ائدرمیش. تاپماجا بئله‌دیر: او ‏ندیر کی، سحر دؤرد، گونورتا ایکی، آخشام اوچ آیاقه‌لی اولور؟ نهایت، مشهور ائدیپ تاپماجانین جاوابینی ‏تاپاراق دئمیشدی: او، اینسان‌دیر. اوشاق واختی اللرینی یئره دیره‌یه‌رک ایمکلدیگی اوچون دؤرد آياقلي، ‏جاوانلیغیندا ایکی آياقلي، قوجالیقدا ایسه، الینه عصا آلدیغی اوچون اوچ آياقلي اولور.‏ چوخ ماراقلي‌دیر کی، آذربایجاندا دا بونا اوخشار خيلي تاپماجا واردیر. حاضردا معلوم اوْلان بئش واریانتدان ‏‏ ایکی‌سینی آشاغیدا وئریریک:‏ ‏1- او ندی کی، سحر دؤرد ،گونورتا ایکی،آخشام اوچ آياقلي.‏ ‏2- ازه‌لی دؤرد آياقلي ، سوْنرا ایکی آياقلي،آیلار کئچر، ایللر کئچر، دولانار اوچ آياقلي. ‏ آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندا گئنیش یاییلمیش بئله بیر افسانه واردیر: بیر کیشی مئشه‌ده گئدرکن شیره ‏راست گلیر. حئیوان اونو قووماغا باشلاییر. کیشی چوْخ قاچیر، نهایت، بیر اوچوروما چاتیر. اورادا بیر آغاج ‏گؤرور. آغاجین بوداغین‌دان یاپیشیب ساللانمیش حالدا قالیر. اطرافینا باخیب گؤرور کی، بیر آغ سیچانلا قارا ‏سیچان آغاجین کؤکونو کسیر. کیشی‌نین اللری یورولور، یئره دوشمک ایستییر. اییلیب اوچورومون دیبینه ‏باخدیقدا، آغزینی آچیب اونو اودماق ایسته‌ین نهنگ بیر اژداهانی، یوخاریدا - باشینین اوستونده بوداق‌لار ‏آراسیندا ایسه آری پتیی گؤرور. بئله بیر وضعیتده الینی اوزادیب بارماغینی بالا باتیرماق ایستییر. تاپماجا ‏فورماسینا یاخین اوْلان همین افسانه‌نین معناسی آچیلارکن معلوم اولور کی، شیر اجل، آغ وقارا سیچان ‏عؤموردن گئدن گئجه و گوندوز، اژداها قبیر، آری پتیی ایسه دونیا مالی‌دیر.همین افسانه حاضردا آذربايجانین ‏بیر چوْخ یئرلرینده موختلیف واریانت‌لاردا یاشاماقدادیر.قئید ائتدیگیمیز افسانه‌یه "کلیله و دمنه"د "تاجیر ‏احوالاتی" حکایه‌سینده تصادف اوْلونور.‏ قدیم افسانه و روایت‌لرین ایزلرینی اؤزونده ساخلایان بیر تاپماجا حاقیندا دا اؤتری معلومات وئرمک ‏ایستردیک:‏ آغاجدا وار باغیرساق، یئل بابانی چاغیرساق، آغزین آچیب نئی چالار، سولیمانی چاغیرساق.(کاتنان)‏ افسانه‌یه گؤره، گویا قارتال بیر حيوانین جمدیینی پارچالایاراق اونون باغیرساغینی جایناق‌لارینا آلیب آغاجین ‏باشینا قالدیریر. باغیرساق بوداق‌لارا ایلیشیب ایستی گون آلتیندا قورویوب نازیلیر. اسن شدّتلی کولیین ‏اوغولتوسو و بوداق‌لارین اونا توخونماسی آهنگدار سسلر چیخاریر. بۇ زامان یولدان کئچن آدام همین سسلره ‏آلوده اولور. حادثه‌نین سببینی اؤیرندیكدن سوْنرا قوروموش باغیرساقدان سیم دوزلده‌رک گویا ایلک موسیقی ‏آلتینی ایجاد ائدیر. همین افسانه یوخاری‌داکی تاپماجادا اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.‏ تاپماجالار هئچ ده بیردن-بیره بۇ گون گؤردوگوموز شکیلده اولمامیش‌دیر. اولجه اونلار ساده‌جه دانیشیق‌دان ‏عبارت اوْلموش، هر هانسی حادثه، اشیا و سایرنی آچیق، اؤز آدی ایله دئییل، دولایی شکیلده، مئتافوریک ‏یول‌لارلا ایفاده ائتمیش‌دیر.‏ اینسان‌لارین بئله بیر دانیشیق فورماسین‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی‌نین باش‌لیجا سببلری وار ایدی. قدیم اینسان‌لار ‏طبیعت حادثه‌لری، سما جیسیم‌لری، وحشی حئیوان‌لار و سایره حاقیندا درین معلوماتا مالیک اولمادیغین‌دان، ‏اونلاری سئهرلی بیلدیک‌لرین‌دن و قورخدوق‌لارین‌دان، او شئی‌لرین آدلارینی اوْلدوغو کیمی دئییل، اونا ‏اوخشار آدلارلا، دولایی یول‌لارلا چکیردی‌لر. اونلار ائله تصوّر ائدیردی‌لر کی، اوو زامانی حيوانین و یا ‏اوخون آدینی چکسه‌لر، حئیوان اونو باشا دوشر، قاچار، یاخود اینسانا ضرر وورار.‏ بئله دانیشیق طرزینه "دده قورقود" داستان‌لاریندا دا راست گلیریک:‏ ‏"قارا قوچ آتلاری کیشنش‌دیرن!‏ آغجا قویون گؤردوگونده قویروق چیرپیب قام‌چیلایان!‏ قانلی قویروق اوزوب چاپ-چاپ اودان!‏ آوازی قابا کؤپكلره قووغا سالان!‏ چاخماق‌لیجانا چوبان‌لاری دونیه یوگوردن!"و ...‏ بون‌لارین هامی‌سینین جاوابی جاناواردیر.‏ ايبتدايي اینسان طبیعت قوه و حادثه‌لری‌نین، سما جیسیم‌لری‌نین "سیرلرینی" آنلامادیغینا گؤره ائله ظنن ائدیر ‏کی، آی، گونش، اوْلدوزلار، کولک، ایلدیریم، یاغیش، قار و سایره اینسان کیمی جانلی و شعورلودور، هم ده ‏اونلار داها فؤق العاده، سئهرلی وارلیق‌لاردیر. ايبتدايي اینسانین بۇ گؤروش‌لری اونون یاراتدیغی تاپماجالاردا ‏بو و دیگر شکیلده تظاهر ائتمه‌یه بیلمزدی. ايبتدايي اینسانین عکس ائتدیرن تاپماجالارا ایندی ده راست گلمک ‏مومکون‌دور. دوغرودور، حاضردا الیمیزده اوْلان تاپماجالار بؤیوک دییشیک‌لیكلره اوغرامیش، مضمونونو ‏دؤنه-دؤنه دییشمیش، شکیلدن-شکله دوشموش، حتی آخیردا اوشاق‌لارین ایلنجه‌سینه چئوریلمیش‌دیر. لاکین بونا ‏باخمایاراق، اورادا ايبتدايي تفکّورون ایزلرینه راست گلمک مومکون‌دور:‏ بوردان ووردوم بالتانی، اوردان چیخدی قالتانی، آنام بیر اوغلان دوغدو، یئرین، گؤیون سولطانی.(آ ی و یا ‏گوری)‏ ائشییه بیر آغاج دوشوب، نه قولو وار، نه بوداغی، بیر قوش گلدی، اونو یئدی، نه دیلی وار، نه دوداغی.(قار، ‏گونش)‏ بیرینجی تاپماجادا آی و یا گونون اینسان کیمی دوغولوب تؤرمه‌سینه ایشاره ائدیلیرسه، ایکینجیده گونشین قوشا ‏بنزدیيی آشکار اولور و بون‌لار یوخاریدا دئدیک‌لریمیزی تصدیق ائدیر.‏ آنیمیستیک گؤروش‌لرله باغلي اولاراق کولیین جانلی اینسان کیمی تصویر ائدیلمه‌سینه ده تاپماجالاریمیزدا ‏نومونه‌لر گؤسترمک مومکون‌دور:‏ آیاغی یوخ‌دور قاچیر، قانادی یوخ‌دور اوچور.(کولک)‏ آیاغین‌دان آلدیرماز، آغزینا یوین ووردورماز.(یئل)‏ بیر کیلیم وار مینبیر ناخیشلی، یئل بابا سوپورر پاییزی-قیشی.(یئر)‏ ایلک نظرده بۇ تاپماجالاردا بنزتمه روحونون اوستونلويو هیسس اوْلونور. لاکین دریندن دقت یئتیریلدیکده ‏بونون هئچ ده بئله اولمادیغی آیدین اولور. کولک بۇ و یا باشقا شکیلده جانلی بیر وارحق کیمی تصوّر ‏ائدیلمیش‌دیر. بیرینجی تاپماجادا کولک قوشا، ایکینجیده حئیوانا، اوچونجوده ایسه یئنه جان‌لییا، بلکه ده اینسانا ‏بنزدیلمیش‌دیر. حتی "یئل بابا" دئیه چاغملان کولک اینسان کیمی گؤستریلمیش‌دیر. کولیین جانلی وارلیق کیمی ‏تصوّر اوْلونماسینا ناغیل و افسانه‌لریمیزده ده راست گلیریک. مثلن، "فاطمانین ناغيلی”ندا یوماغی آپاران ‏کوله‌یه فاطما "یئل بابا" دئیه مراجعت ائدیر، اونونلا اینسان کیمی دانیشیر.‏ آنیمیستیک و توتئمیستیک گؤروش‌لرله علاقه‌دار اولاراق، قدیم اینسان‌لاردا گویا حئیوان‌لارین دا اینسانین ‏دیلینی، فیکرینی باشا دوشدوگو اقیده‌سی یارانیردی. اونا گؤره ده ايبتدايي اووچو ووراجاغی حيوانین، قوْشون، ‏سلاحین آدینی آچیق شکیلده دئمكدن چکینمیش، اونلارین آدینی گیزلی، یعنی حيوانین باشا دوشه بیلمیجیی بیر ‏دیلده سؤیلییرمیش. بئله‌لیکله، او، ووراجاغی اوو حئیوانینی گویا آلدادیرمیش. اینسان‌لار نه¬اینکی اوو ‏حئیوان‌لاری حاقیندا بئله دوشونورموش، حتی ائله ظنن ائدیرمیش‌لر کی، مئشه‌نین، صحرانین، سویون و ‏سایره‌نین ده گویا اعجازکار گؤرونمز صاحبی وارمیش. اونلان دا موختلیف یول‌لارلا آلداتماق لازیم ایمیش. ‏بئله‌لیکله، ایلک گیزلی-سیرلی دانیشیق دیلی عمله گلمه‌یه باشلاییردی کی، بۇ دا تاپماجالاردا، جزيي ده اولسا، ‏اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.‏ مشهور فولکلورشوناس و.پ.آنیکین بۇ حاقدا یازیر:‏ ‏"علم ثبوت ائتمیش‌دیر کی، مراسیم‌لرله علاقه‌دار اولماسیندان باشقا، تاپماجالارین تا قدیم دؤورلرده اینکیشافی ‏گیزلی نیطقله، حئیوان‌لارین، بالیق‌لارین، بیتکی‌لرین و موختلیف اشیالارین ایلین معيين فسیل‌لرینده و معيين ‏شرایطده بیلاواسیطه دوزگون آدینین چکیلمه‌سی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر".‏ ‏ طبیعتین سیرلری‌نین سببینی درک ائده بیلمه‌ین ايبتدايي اینسان، سوْنرالار اونو اؤیرنمه‌یه، گونده‌لیک حیات ‏حادثه‌لری ایله علاقه¬لندیرمه‌یه چالیشمیش‌دیر. معلوم اوْلدوغو کیمی، مئشه‌ده، داغدا، قایادا چتین شرایطده ‏حئیوان‌لاری، قوش‌لاری ايبتدايي آلتلرله (داش، آغاج، اوخ، تله و ...) اوولاماق، مئیوه‌لر، یئمه‌لی اوتلار و سایر ‏آختارماق، سوْنراکی اینکیشاف مرحله‌لرینده ایسه اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق، صنتعکارلیق، تیجارت و سایره‌نین ‏موفقیتی طبیعت حادثه‌لرین‌دن، یاغیش، قار، کولک، گونش، ایستی، سویوق و ... آسی‌لی ایدی. ايبتدايي ‏اینسانین گونده‌لیک حیات آرزوسو اوْلان بۇ مسئله‌لر اونون تاپماجالاریندا بۇ و یا دیگر شکیلده، ايبتدايي ‏فورمادا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.‏ ناغیل‌لاردان معلوم اولور کی، تاپماجالار کئچمیش دؤولت قۇرولوشوندا دا رول اوینامیش‌دیر. بئله کی، بیر ‏فئودال دیگری ایله محاربه ائتمزدن قاباق اونا بیر نئچه تاپماجا گؤندرر، قارشی طرف جاواب وئره بیلمدیکده ‏ایسه محاربه اعلان ائدیلرمیش. بونون نومونه‌سی "درزی شاگیردی احمد"، "داش¬دمیر" و باشقا ناغیل‌لاردا ‏آیدین گؤرونور.‏ تاپماجالار بعضن فئودال محاربه‌لری زامانی گیزلی دیپلوماتیک سیرلری سؤیلمک واسطه‌سی ده اوْلموش‌دور. ‏بو باره‌ده پروفسور. ی.م.سوکولوو یازیر: "تاپماجادان بعضی حال‌لاردا گیزلی دیپلوماتیک دیل فورمالارین‌دان ‏بیری کیمی ایستیفاده اولونماسی حاقیندا روس سالنامه‌لرینده ماراقلي معلومات‌لار واردیر"'.‏ تاپماجا فورماسیندا اوْلان و دیپلوماتیک کاراکتر داشییان بئله سورغولاردان ناغیل، داستان و روایتلریمیزده ‏خيلي نومونه‌لر تاپماق مومکون‌دور. بونون ان یاخشی نومونه‌سینه "پادشاه و وزیر" آدلی ناغیلدا تصادف ‏ائدیلیر. بۇ موناسیبتلر اورادا بئله تصویر اوْلونور:‏ گون‌لرین بیرینده بیر پادشاه اؤزونون وزیرینی گؤندریب باشقا پادشاه‌دان طلب ائدیر کی، یا اونون وئرجیی ‏تاپماجانین جاوابینی تاپسین، یا دا تاخت-تاج‌دان ال چکسین. وزیر اؤز سوال‌لارینی یئرده ایشاره ایله چکیب ‏جاواب ایستییر. هئچ کیم اونو تاپا بیلمیر. آخیردا بیر عقللی، دونیاگؤرموش قوجا تاپیلیر. او، گلیب وزیره ‏ایشاره ائدیر کی، سوال‌لارینی تکرار ائتسین. وزیر عصا ایله یئرده بیر دایره چکیر. قوجا دایرنی الینده¬کی ‏آغاجلا تن اورتادان ایکی یئره بؤلور. ائلچی وضعیتی بئله گؤردوکده جیبیندن بیر اوووج داری چیخاردیب ‏دایره‌نین اورتاسینا سپیر. قوجا بیر خوروز گتیریب دایره‌نین ایچری‌سینه بوراخیر. خوروز آز بیر واختدا ‏داری‌لاری یئییب قورتاریر. وزیر غضبلنیب اورتایا سوغان آتیر. قوجا کئفینی پوزمادان بیر یومروق ووروب ‏سوغانی ازیر. وزیر تاپماجانین جاواب‌لارین‌دان راضی قالیب گئدیر. سوْنرا قوجا همین تاپماجانین جاوابینی ‏ایزاه ائده‌رک دئییر: - وزیر یئرده دایره چکمکله دئمک ایستییردی کی، یئر کوره‌سینه صاحب اوْلماق ‏ایستییریک. من دایرنی ایکی یئره بؤلوب دئدیم کی، اونون یاری‌سی بیزیم‌دیر. وزیر راضی اولماییب یئره بیر ‏اوووج داری سپدی کی، یعنی تکلیفیمیزه راضی اولماسانیز، سای‌سیز-حساب‌سیز قوْشونلا سیزه هوجوم ‏ائدریک. من خوروزو اورتایا آتماقلا دئدیم کی، بیزده ائله پهلوان‌لار وار کی، اونلاری بوراخساق، سیزین ‏بوتون قوْشونونوزو بۇ داری کیمی دنله‌ییب قورتارارلار. وزیر سؤزومدن غضبلنیب یئره سوغان آتدی و ‏دئمک ایسته‌دی کی، اوندا اورتایا آجيلیق، اداوت دوشر. من ده سوغانی ازمکله دئدیم کی، آجيلیق دوشنده ده ‏وئجیمیزه دئییل.‏ بون‌لاردان باشقا، بیر ده تاپماجالاردان آغلی یوخلاماق اوچون، توی مراسیم‌لرینده موختلیف تاپشیریق‌لاری ‏یئرینه یئتیننک، شاهلیغا کئچمک و سایره‌ده ایستیفاده ائدیرلرمیش کی، بونو خوصوصن ناغیل‌لاردا آیدین ‏شکیلده گؤرمک مومکون‌دور.‏ تاپماجالاردا اینسان‌لارین جمعیت حاقین‌داکی فیکیرلری، حیات تجروبه‌سی، طبیعت اوزرین‌دکی ‏موشاهیده‌لری، تصرروفات، معیشت مسئله‌لری و سایره بدیعی فورمادا، اوبرازلی شکیلده ایفاده ائدیلمیش‌دیر. ‏بئله بیر زنگین خزیننی ایسه خالق عصرلر بویو یاشاداراق گله‌جک نسله تقدیم ائتمیش‌دیر. محض بونا گؤره ‏ده، اوللر تاپماجالار مجلیس یاراشیغی اوْلموش، قوجالار اونو گنج‌لره دانیشمیش، اونلار ایسه هوسله یاددا ‏ساخلادیق‌لارینی اؤولادلارینا اؤیرتمیشلر. قدیم دؤورلرده گنج اوغلان و قیزلارا چتین و درین معنالی ‏تاپماجالار وئره‌رک اونلارین حیات، عائله و محبّت، تصرروفات، صنعت حاقیندا بیلیک و وردیش‌لرینی ‏یوخلایاردی‌لار. بۇ تاپماجالارا دوزگون جاواب وئرنلر ایستدیک‌لری قیزلارین رغبتینی قازاناراق، اونلارلا ‏ائولنمک حقوقونا مالیک اولوردولار. بۇ عادت "ایلیاس"، "داش¬دمیر"، "پادشاه و قیز"، "اوچ باجی، اوچ ‏قارداش"، "اوچ شاهزاده" کیمی اونلارجا ناغیل و داستان‌لاردا اؤز بدیعی ایفاده‌سینی تاپمیش‌دیر.‏ واخت ایله کیتابین، تئاتر و کینونون، رادیونون نه اوْلدوغونو بیلمه‌ین خالق موختلیف ایلنجه واسطه‌لری ‏ایچری‌سینده تاپماجالاردان دا گئنیش ایستیفاده ائتمیشدی. اوزون قیش گئجه‌لرینده، موختلیف بایرام‌لاردا و یا ‏آدی گونلرده ائولرده کورسو قورار، تن‌دیر باشینا ییغیشیب تاپماجایا قولاق آسارددار. خالقی ماراقلاندیران، ‏اونلارین ذؤوقونو اوخشایان بئله تاپماجالاردا یوموریستیک، آللئقوریک حادثه و ایفاده‌لره، آللیتئراسیا و شعریته ‏گئنیش یئر وئريلردی. سوْنرالار تاپماجا سؤیلمک، اونون جاوابینی تاپماق ان ماراقلي بیر ایلنجه‌یه چئوریله‌رک ‏گئتدیکجه کوتلوی کاراکتئر آلمیشدی.‏ معلوم اوْلدوغو کیمی، هر دؤورون حادثه‌لری ایله سسلشن، خالقین حیات و معیشت طرزینه عاید بیر سیرا ‏تاپماجالار یارانیر. بعضن اونلار زامان کئچدیکجه دیلدن¬دیله دوشه‌رک دییشیر، آنلاشیلماسی چتین‌لیک تؤره‌دن ‏تاپماجایا چئوریلیر. ان معتبر تدقیقات‌چی‌لار بئله اونو آنلامیر و جاوابینی تاپماقدا چتین‌لیک چکیرلر. لاکین ‏زامان کئچدیکجه او سؤزلرین قدیم فونکسیاسی، مضمونو آراشدیریلدیقدا معلوم اولور کی، ایلک باخیشدا ‏معناسیز گؤرونن تاپماجالارین معناسی واخت ایله هامییا آیدین ایمیش. لاکین اورادا ایشلنن اشیا، حادثه و سایره ‏آدلاری اؤز دؤورونده هامییا معلوم اوْلموش و زامان کئچدیکجه اونودولموش، یئنی‌سی ایله اوز ائدیلمیش‌دیر.‏ اونو خاطیرلاماق کیفایتدیر کی، حاضردا شهر مکتبلرینده اوخویان شاگیردلره "ساجایاق"، "مفرش"، ‏‏"خورجون"، "سولو قلیان" و سایره حاقیندا تاپماجا سؤیلدیکده، بۇ اشیالارین نه دئمک اوْلدوغونو بیلمیرلر. ‏چونکی علم و تئکنیکا شهر حیاتیندان همین اشیالاری سیخیش‌دیراراق آرادان چیخارمیش، یئنی‌سی ایله اوز ‏ائتمیش‌دیر.‏ بئله تاپماجالار اوْلدوقجا چوخ‌دور. بعضن ائله بیلینیر کی، بۇ تاپماجادا یا سؤز دوشموش و یا دا تحریف ‏اوْلونموش‌دور. لاکین درین تدقیقات نتیجه‌سینده معلوم اولور کی، بو، اؤز دؤورو اوچون خالق معیشتینده ‏بؤیوک اهمیتی اوْلان ان ماراقلي و معنالی تاپماجا ایمیش. اودور کی، خالق معیشتینده یاشایان، لاکین ایلک ‏باخیشدا فورما و مضمونو، جاوابی آیدین اولمایان بئله تاپماجالاری آتماق قتین دوغرو اولماز. اورادا بیر سیرا ‏تیببی آدلار، درمان‌لار، واختی ایله یاشامیش، ایندی ایسه نسلی کسیلمیش حئیوان، قوش، بیتکی، اشیا و سایره ‏آدلاری واردیر کی، همین ساحه‌نین متخصص‌لری اوچون بۇ آدلار تدقیقات نتیجه‌سینده آنلاشیقلی شکله ‏چئوریلیر.‏ معلوم اوْلدوغو اوزره، چوْخ دا اوزاق دؤورلرین یارادیجی‌لیق محصولو اولمایان "کیتابی-دده قورقود" ‏داستانیندا بیر سیرا ایفاده و سؤزلر واردیر کی، اونلارین معنالاری بۇ گون بئله تدقیقات‌چی اوچون آنلاشیلماز ‏قالمیش‌دیر. تاپماجالارین یارانما تاریخی ایسه چوْخ اوزاق‌لارلا باغلي اوْلدوغون‌دان، شوبهه‌سیز، اورادا داها ‏چوخ آنلاشیلماز ایفاده‌لره تصادف ائدیلمه‌لی‌دیر کی، بۇ دا تامامیله قانوناویغون‌دور.‏ بون‌دان باشقا، تاپماجالاردا آیري-آیری دیالئکت‌لرده ایشلنن بعضی آرخایک سؤزلره ده راست گلمک اولور. ‏شهر اهالی‌سی اوچون آیدین اولمایان بۇ سؤزلر حاضردا کند و رایون یئرلرینده ایشلنمکده‌دیر. بعضی بئله ‏ایفاده‌لرین کؤهنلدیگینی، اونون یئنی سؤزلرله اوز اوْلونماسینی ادعا ائدن‌لر ده اولور. لاکین اونودولمامالی‌دیر ‏کی، فولکلورشوناس‌لیق قایدالارینا گؤره شیفاهی ادبیاتیمیزی علمی شکیلده نشر ائدرکن اورادا ایستنیلدیگی ‏کیمی دییشیک‌لیک ائتمه‌یه هئچ کسین حاقی یوخ‌دور. بئلینسکی یازیر: "روس ناغیل‌لاری خالق فانتازیاسینین ‏یاراتدیغی شکیلده اؤزونه¬مخصوص معنایا مالیک‌دیر، دییشدیریلمیش و بزک وئریلمیش بیر شکیلده ایسه او ‏قطعن هئچ بیر معنایا مالیک دئییل‌دیر".‏ بیر سیرا تاپماجالار واردیر کی، اونون دا جاوابینی تاپماق اوْلدوقجا چتین‌لیک تؤره‌دیر. مثلن:‏ او ندیر کی، اؤزو بوردا، ساققالی اوردا. (بوخاری و توستو)‏ ایلک باخیشدا بئله بیر سوال وئریله بیلر کی، نئجه یعنی "اؤزو بوردا، ساققالی اوردا". بونون یئری-یاتاغی ‏غيري-معيين اوْلدوغو اوچون اونو هر شئیه عاید ائتمک اولار.‏ تاپماجانین سؤیلندیگی شرایطی بیلمه‌دن اونو تاپماق چوْخ چتین‌دیر. لاکین بیر آنلیغا قیش گئجه‌لری‌نین بیرینده ‏قدیم بوخاری‌سی اوْلان بیر ائوده، اوجاق باشینا ییغیلمیش اوشاق‌لارا تاپماجا سؤیله‌ین بیر قوجانی گؤز اؤنونه ‏گتیرین. قوجا علینی اوجاغا اوزاداراق اؤزو بوردا، سوْنرا علینی دامین اوستونه ایشاره ائده‌رک ساققالی اوردا ‏دئدیکده، تاپماجانی تاپماق آسانلاشیر. دینلییجی‌لر بوخاریدا یانان اودو، یوخاری قالخان توستونو گؤردوکده ‏چوخ دا چتین‌لیک چکمه‌دن جاوابی تاپیرلار. همین تاپماجانی ایندیکی زاماندا سؤیله‌ییب هارا ایشاره ائتسن ده، ‏اونون جاوابینی تاپماق مومکون اولمایاجاق‌دیر. دئمه‌لی، بۇ گون اوچون معنا و جاوابی آیدین اولمایان، لاکین ‏اؤز دؤورو اوچون اوشاغا بئله آیدین اوْلان تاپماجالاری ایستنیلن قدر گؤسترمک اولار.‏ بعضن ده ائله تاپماجالارا تصادف ائدیلیر کی، مضمون و فورماسی عینی اوْلدوغو حالدا، جاواب‌لاری ‏موختلیف اولور. اوخوجو بعضن دوشونه بیلر کی، بۇ نئجه اولور کی، بیر تاپماجا موختلیف معنالارا ‏یوزولور، یقین بورادا نه ایسه بیر سهوه یول وئریلیب‌دیر. اصلینده بۇ حال تاپماجا اوچون تامامیله قانونی ‏اولوب، بوتون خالق‌لارین تاپماجالارینا عایددیر.‏ معلوم اوْلدوغو کیمی، شیفاهی ادبیات ژانرلاری ایچری‌سینده ان چوْخ واریانتی اوْلان تاپماجالاردیر. ائله ‏تاپماجالار وار کی، اونون یوزدن آرتیق واریانتی واردیر. چوخ¬واریانتلی‌لیقلا یاناشی، بۇ ژانرین باشقا بیر ‏خصوصیتی ده عینی بیر تاپماجانین بیر نئچه موختلیف جاواب‌لاری اوْلدوغو حالدا، بیر نئچه موختلیف ‏تاپماجانین دا بیر جاوابا مالیک اولماسی‌دیر. مثلن:‏ بیر قوشوم وار آلاجا، گئتدی قوندو آغاجا.‏ اؤزونه یووا تیکدی، نه قاپی قویدو، نه باجا.‏ ‏(باراما، بالقاباق)‏ تاپماجادا تصویر اوْلونان اشیا و یا حادثه‌نین هئچ اولمازسا بیرجه خصوصیت و یا خاصیتی‌نین باشقاسینا آز دا ‏بنزییشی وارسا، او زامان همین وضعیت عمله گلیر. اونا گؤره ده بالقاباق و بارامانین خاریجی ‏گؤرونوش‌لرین‌دکی فورما اوخشارلیغی، هر ایکی‌سی‌نین آغزینین باغلي‌لیغی، بیری‌نین ایچینده ایپک قوردو، ‏دیگرینینکینده ایسه چییردک اوْلدوغو اوچون هر ایکی‌سی حاقیندا عینی تاپماجا یارانمیش‌دیر. بعضن بۇ ‏بنظمه‌لر فورما اعتباری ایله دئییل، معنا و اهمیتینه گؤره ده تظاهر ائدیر.‏ مثلن:‏ یئره ووردوم بالتانی، آغزی گوموش خالتانی. یئردن بیر اوغلان چیخدی، جمله جاهان سولطانی.(سو، آی، ‏گون، تاخیل و ...)‏ یاخود: باشینی کسدیم قانی یوخ، جوجه‌لری‌نین سانی یوخ.(داری، خاش-خاش، خالچا و ...)‏ تقدیم ائدیلن همین اثرده بئله تاپماجالاردان اوْتوزا قدر نومونه وئریلمیش‌دیر.‏ بئله بیر وضعیت بۇ ژانر اوچون تامامیله سجیوی حال‌دیر. بالقاباق و باراما حاقیندا تاپماجا ه.زئیناللینین ‏‏"آذربایجان تاپماجالاری" کیتابیندا دا، بیزیم وئردیگیمیز شکیلده، قصداً ایکی دفعه تکرار ائدیلمیش، بیری‌نین ‏جاوابی باراما، ایکینجی¬سینینکی ایسه قاباق گؤستریلمیشدیر. دئدیک‌لریمیز تکجه بۇ تاپماجایا عاید دئییل، ‏یوزلرجه باشقا تاپماجالارا دا عایددیر. بۇ مسئله حاقیندا پروف. ب.آ.قاررییئو "تورکمن تاپماجالاری" کیتابیندا، ‏ز.هوسئینووا "اؤزبک تاپماجالاری" آدلی اسریند، مشهور فولکلورشوناس آ.‏İ‏.قئربستمان “او زووکوووم ‏ایستروئنیی نارودنوی زاقادکی” تدقیقاتیندا گئنیش و آیدین معلومات وئریر ‏"هئت هی اوکوه، هی دوئرئی" روس تاپماجاسی هاققمدا آ.‏İ‏.قئربستمان یازیر: "بو تاپماجانین ان موختلیف ‏جاواب‌لارینا راست گلیریک. او جاواب‌لاردان خیار، قارپیز، آلما و سایرنی گؤسترمک اولار. مثلن، ‏م.آ.ریبنیکووون کیتابیندا 805-جی صحیفه‌ده 106 و 114 شماره¬لی تاپماجالارین متن‌لری عینی اولدوغو حالدا ‏جاواب‌لاری ایسه موختلیف‌دیر".‏ تاپماجادا تاریخی حقیقت‌لرین قاهق‌لارینی تاپماق اوچون اونلارین عومومی آهنگینه، مؤوزوسونا، داها ‏دوغروسو، نیین اساس گؤتورولدوگونه دقت یئتیرمک لازیم‌دیر.‏ آذربایجان خالقینین کؤچری حیات طرزی‌نین ایزلرینی آختارماق لازیم گلرسه، اونا عاید بعضی تاپماجالاری ‏آشکار ائتمک مومکون‌دور. معلوم اوْلدوغو کیمی، کؤچری اینسان هئچ ده اؤزونه داش‌دان، کرپیجدن و یا ‏آغاج‌دان ائو تیکمه‌لی اولمور. چونکی هاوانین، سویون، قیدا منبعی‌نین و سایره‌نین هارادا الوئریش‌لی اوْلوب-‏اولماماسین‌دان آسی‌لی اولاراق کؤچری اینسان بۇ گون بورادا، بیر آیدان سوْنرا باشقا بیر یئرده، داغدا، دوزنده ‏و مئشه‌ده مسکن سالماغا مجبور اولوردو. محض بۇ سببه گؤره ده اونون دایمی ائوی، باغی، یاشاییش یئری ‏اولموردو. مووقّتی یاشاییش یئرینده یاغیش‌دان، قاردان، بوران‌دان، کولک‌دن قورونماق اوچون ایسه چادیر، ‏قدیم دیه کیفایت ایدی. چونکی بونو آسان‌لیقلا دوزلتمک و کؤچوب گئتدیکده ایسه سؤکمک اولوردو. دئمه‌لی، ‏کؤچری اینسانین حیاتیندا اساس رول اوینایان دیه حاقیندا، هئچ شوبهه‌سیز، سای‌سیز-حساب‌سیز تاپماجالار ‏یارانمالی ایدی. همین تاپماجالان اوخویارکن دیه‌نین قۇرولوشو اینسانین گؤزو قارشی‌سیندا جان‌لانیر:‏ آغیر دونو، یوخ‌دور جانی. اوزون¬جادیر دیرناق‌لاری، یئره باتیر بارماق‌لاری.(دیه)‏ اگر یوخاری‌داکی تاپماجادا دیه‌نین عومومی گؤرونوشو تصویر اوْلونورسا، آشاغیداکیندا اونون آیری-آیری ‏حیسه‌لرین‌دن بحث ائدیلمیش‌دیر.‏ بیز بیز ایدیک، یوز قیز ایدیک، بیزی اوزدولر، ایپه دوزدولر*.(چتن) ‏ یاخود: ‏ بیر اؤکوزوموز وار، چولونو آلاندا قابیرغالاری سانانار. (دیه‌نین آغاج‌لاری)‏ ‏ بۇ تاپماجانین باشقا جاوابلا دا واردیر.‏ داها باشقا بیر تاپماجادا ایسه دیه‌نین اوستونه سالینان کئچه حاقیندا بئله دئییلیر:‏ بیر خانا توخودوم، نه اریشی وار، نه آرغاجی. آراندا قالماز، داغدادی آغاجی.(کئچه)‏ قارا دوه چؤکدو یئره، باغیرساغین تؤکدو یئره. (دیه)‏ بو تاپماجالار دیه‌نین قدیم اینسان حیاتیندا ضروری رول اوینادیغینی گؤستریر.‏ آشاغی‌داکی نومونه‌لر ایسه ائوین حیسه‌لرینه (قاپی، دیرک، پنجره و ...)‏ ‏ حصر ائدیلمیش تاپماجالاردیر:‏ گئدن لئیلک، گلن لئیلک، بیر قیچ اوسته دوران لئیلک. (قاپی)‏ لکلمیشم، اکممیشم. (ائودکی دیرک‌لرین آراسی)‏ نه ائوده‌دیر، نه چؤلده نه گؤیده‌دیر، نه یئرده. (پنجره)‏ گئجه بوشالار، گوندوز دولار. (یوکیئری)‏ بوتون بۇ حیسه‌لر ایسه، شوبهه‌سیز، اوتوراق حیاتا کئچمیش اینسان اوچون ائوین بؤیوک اهمیته مالیک ‏اولدوغو دؤوردن یارادیلاراق بۇ گونه قدر داوام ائتمیش‌دیر.‏ میفولوژی مکتب نماینده‌لری تاپماجانی کؤهنه‌نین ماراقلي قالیغی کیمی قیمتلندیریر و اوندا دینی قالیق‌لارین ‏آختاریلماسینا جهد گؤستریرلر. روس تدقیقات‌چی‌سی سادوونیکوو ایسه تاپماجادا کندلی‌لرین معیشت و دونیا ‏باخیشینین عکس اوْلوندوغونو سؤیلییردی. بعضی تدقیقات‌چی‌لار تاپماجانین اینکیشافینی موختلیف عامل‌لرله ‏ایضاح ائدیر، سادوونیکوو ایسه اونون اینکیشافیندا مادی فاکتورو اساس گؤتوروردو.‏ تاپماجالاری تدقیق ائدرکن قدیم کندلی‌لرین یاشاییش شرایطی، اساس مشغولیتی، کؤچری حیاتی، اکین‌چی‌لیک، ‏مالدارلیق و صنعتکارلیق ایشلری و سایره حاقیندا معلومات الده ائدیلیر. تاپماجالارین اؤیرنیلمه‌سی کندلی‌نین ‏هانسی بیتکی‌لری اکدیگینی، هانسی تصرروفات آلت‌لرین‌دن ایستیفاده ائتدیگینی، هانسی حئیوان و قوشلان ‏اوولادیغمی آیدینلاشدیرماغا ایمکان یارادیر. بیر سؤزله، تاپماجادا دینی-میفی قالیق‌لاردان دئییل، اونون رئال ‏حیات و معیشتله علاقه‌دار اوْلدوغون‌دان دانیشماق، بیزجه، داها دوغرو اولاردی.‏ قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، هر بیر خالق معيين جوغرافی مؤوقئیینه، طبیعی شرایطینه اویغون اوْلان بیتکی‌لر ‏اکیر و محصول ایستئهسال ائدیر کی، بۇ دا اؤز خصوصیت‌لرینه گؤره باشقالارین‌دان فرقلنیردی. بعضن ‏تاپماجالاریمیزدا ائله مئیوه، حئیوان، قوش، خؤرک و سایره آدلارینا راست گلمک اولور کی، اونلار یالنیز ‏آذربایجاندا شؤهرت تاپاراق، باشقا خالق‌لاردا دئمک اولار کی، هئچ تصادف اوْلونمور، یا عکسینه، اؤزگه ‏خالق‌لارا مخصوص اوْلان بیر سیرا اشیا، یئمک، حئیوان، قوش آدلاری ایسه بیزیم تاپماجالاردا نظره چارپمیر.‏ تاپماجالاردا توخوجولوق سنتینه دایر ایزلر تاپماق اولور. بئله کی، قدیم اینسان ایلک توخوجو دزگاهینین ‏نومونه‌سی اوْلان جهره‌ده یون اییرمیش، ایپ حاظیرلامیش و ايبتدايي توخوجولوق کارخاناسیندا شال ‏توخوموش‌دور. محض بونا گؤره‌دیر کی، جهره و اونون حیسه‌لری حاقیندا اونلارجا تاپماجا یارانمیش‌دیر:‏ ائویمیزده بیر کیشی وار، ننمنن ایشی وار. (جهره)‏ هورر-هورر، بومو شیشر. (جهره ایگی)‏ اؤزو بیر بوجاق، دالی بیر قوجاق. (جهره)‏ آذربایجان خالقی اوتوراق تصرروفاتا کئچدیک‌دن سوْنرا اونون حیاتیندا باش‌لیجا رول اوینایان اکین‌چی‌لیک و ‏مالدارلیق، بۇ تصرروفات‌لاردا ایستیفاده ائدیلن ایستهسال واسطه و آلت‌لری حاقیندا دا کوللی میقداردا تاپماجا ‏یاراندیغینین شاهیدی اولوروق. آدی بئل، کولونگ، یابا، کورک، کتمئن‌دن باشلامیش کوتان، خیش، ول، آرابا، ‏دییرمان و سایره بۇ کیمی آلت‌لر حاقیندا او قدر تاپماجا یارانمیش‌دیر کی، اونلار اینسانین دقتینی جلب ائتمه‌یه ‏بیلمز. چونکی خالقین بؤیوک هوسله وصف ائتدیگی بۇ آلت‌لر واخت ایله اونون حیاتیندا موهوم رول ‏اوینامیش‌دیر. همین ایستهسال آلت‌لری‌نین یارانما تاریخینی، جمعیت اینکیشافین‌داکی رولونو آیدینلاش‌دیرماق ‏ایشینده تدقیقات‌چی‌لارین باشقا واسطه‌لرله یاناشی، شیفاهی ادبیاتدان دا ایستیفاده ائتدیک‌لری هامییا معلوم ‏دئییلمی؟ تاپماجالاردا واخت ایله آذربايجانین اجتماعی-سیاسی، اقتصادی-مدنی حیاتیندا معيين رول اوینامیش بیر سیرا ‏یئر آدلارینین دا یاشادیغینی گؤروروک. بون‌لاردان گنجه، ناخچیوان، شکی، شیروان و باشقا آدلار داها تئز-‏تئز تکرار ائدیلیر:‏ هسته‌دی، ها هسته‌دی، شکی-شیروان اوسته‌دی. قیراغی قیزیل کرپیج، اوستو بادام اوسته‌دی. (فیندیق)‏ نه بوردا وار، نه اوردا، دولودور ناخچیواندا. (دوز)‏ آلمیشام آتان‌دان، گنجه‌ده ساتان‌دان. قو توکون‌دن یونگول، قیراغی قیزیل¬گول. (کلاغایی)‏ بو تیپلی تاپماجالاردان ایکی مساله¬نی آیدینلاش‌دیرماق مومکون‌دور؛ بیرینجی‌سی، همین شهرلرین تاریخی بیر ‏آد کیمی تاپماجالاریمیزدا یاشاماسی‌دیرسا، ایکینجی‌سی، اوْرتا عصرلردن باشلامیش بۇ شهرلردن هر بیری‌نین ‏اقتصادی مؤوقئیینه گؤره بۇ و یا دیگر درجه‌ده شؤهرت قازانماسی‌دیر. گنجه‌نین ایپک کلاغایی، ناخچیوانین ‏الا کئیفییت‌لی دوزلا، گؤزل خالچا و بزک شئی‌لری ایله شؤهرت قازانماسی همین تاپماجالارین اساس ‏مضمونونو تشکیل ائدیر.‏ تاپماجالاردا نه¬اینکی شهر، حتی چای، داغ آدلارینا دا راست گلمک اولور. مثلن:‏ کورون قیراغی دوزدو، ساناسان اللی، یوزدو. اوْغلو شاه‌لیق ائلیگیر، آناسی هله قیزدی. (آری)‏ تاپماجالارین مؤوزولاری چوْخ موختلیف‌دیر. اونلان شرطی اولاراق آشاغی‌داکی شکیلده قروپلاش‌دیرماق ‏اولار: طبیعت و طبیعت حادثه‌لری؛ اینسان و اونون بدن عضولری؛ مادی نعمت‌لر؛ بیتکی‌لر عالمی؛ ‏حئیوان‌لار؛ قوش‌لار؛ کند تصرروفاتی محصول‌لاری؛ تصرروفات آلت‌لری؛ موختلیف اشیالار و ...‏ تاپماجالارین موختلیف مؤوزولاردا قۇرولماسی اونون حیاتین بیر چوْخ ساحه‌لرینی احاطه ائتدیگینی ثبوت ‏ائدیر. اگر اول‌لر اینسان و اونون بدن عضولری، طبیعت حادثه‌لری، موختلیف قیدالار تاپماجانین ایلک ‏پرئدمئتی اوْلموشدوسا، سوْنرالار گئت-گئده اونون احاطه دایره‌سی داها دا گئنیشلنمیش‌دیر. آرتیق کندلی‌نین ‏باغ-باغچاسی، مال-قاراسی، اکین یئرلری، تصرروفات آلت‌لری، یئمک‌لری، گئییم‌لری، معنوی زؤوقونو ‏اوخشایان شئی‌لر، حئیوان‌لار، قوش‌لار، ضروریجی‌لر، اووچولوق، کؤچری و اوتوراق حیات، ائو اشیالاری ‏و سایره تاپماجا ژانرینین اساس پرئدمئتینه چئوریلمیش‌دیر. بورادا ایقتیسادیاتلا علاقه‌دار صنعت مسئله‌لری، ‏خوصوصن، توخوجولوق، درزی‌لیک، دمیرچی‌لیک، ایپک‌چی‌لیک و باشقا ساحه‌لره گئنیش میدان وئریلدیگی ‏هر آددیمدا اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.‏ ايبتدايي دؤوردن باشلامیش بۇ گونه قدر اینسان‌لار ان چوْخ هانسی مسئله ایله مشغول اوْلموشسا، هانسی پئشه، ‏اشیا و سایره اونون گونده‌لیک حیاتیندا بؤیوک اهمیت کسب ائتمیشسه، اونون حاقیندا دا سای‌سیز-حساب‌سیز ‏تاپماجا یارانمیش‌دیر.‏ ‏* * *‏ تاپماجا اساساً مئتافورا شکلینده قۇرولموش دوشوندوروجو سوال‌لاردان عبارت‌دیر. بورادا هر هانسی مفهوم، ‏حادثه و اشیانین معيين علامتی، كيفيّتی و یا خاصیتی دولایی یوللا آنلائدیلیر، باشقا جهتلری ایسه گیزلدیلیر.‏ آریستوتئله گؤره، تاپماجا یاخشیجا دوزلدیلمیش مئتافورادیر. دئمه‌لی، تاپماجانین جاوابینی تاپماق اونون ‏مئتافوریک فیکرینی آچماق دئمک‌دیر. بئله تاپماجایا مثال اولاراق آشاغیداکینی گؤسترمک اولار:‏ او یعنی قایا، بۇ یعنی قایا، ایچینده ساری مایا. (یومورتا)‏ لاکین تاپماجالارین هامی‌سینین اوجدانتوتما مئتافورا شکلینده قۇرولدوغونو ادعا ائتمک دوغرو اولمازدی. ‏چونکی اونلارین خيلي حیسه‌سی‌نین ساده‌جه سوال شکلینده دئییلدیگی هامییا معلوم‌دور. مثلن: او هانسی ‏قوشدو، بالاسینا سود وئرمز (یاراسا). بۇ مسئله ایله الاقدر اولاراق فولکلورشوناس اي.م. کولئسنیتسکایا یازیر:‏ ‏"بیر سیرا تاپماجالار وار کی، اونلار ساده‌جه سوال شکلینده تقدیم اوْلونورلار... بعضی حال‌لاردا ایسه ‏مئتافورا ایشتیراک ائتمیر، یالنیز تصویر قالیر"‏ شكلی خصوصیت‌لرینه، داها دوغروسو، پوئتیک قۇرولوش‌لارینا گؤره تاپماجالار اساساً ایکی یئره بؤلونور:‏ ‏1. نصر شکیللی تاپماجالار.‏ ‏2. نظم شکیللی تاپماجالار.‏ بیرینجی قیسمه داخیل اوْلان تاپماجالار ساده جملنی تشکیل ائدیر. مثلن:‏ آلچاق دام‌دان قار یاغار. (الک)‏ یئر آلتدا قیزیل قام‌چی. (ایلان)‏ بو اساس بؤلگودن باشقا قیسا بیر جمله ایچری‌سینده داخيلی قافيه‌لی تاپماجالار دا واردیر:‏ عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)‏ ایکینجی قیسمه داخیل اوْلان تاپماجالار ایسه بیر نئچه یئره بؤلونور. اونلار ایکی، اوچ، دؤرد و چوْخ ‏ميصراعلی اولور.‏ آ) ایکی ميصراعلی‌لار:‏ یاشیلدی اباسی، ساریدی لیباسی. (بادام)‏ ب) اوچ ميصراعلی‌لار:‏ آ منیم آل یاسدیغیم، اورتاسی اوزون دیرک، ایچینه اون باسدیغیم. (یده)‏ ج) دؤرد ميصراع¬لییا مثال اولاراق آشاغی‌داکی تاپماجانی گؤسترمک اولار:‏ تاپ تاپماجا، گول تاپماجا، ممه‌لی خاتین، دیش‌لری یوخ. (تویوق)‏ بون‌لاردان باشقا 5،6،7 و 8 ميصراعلی تاپماجالارا دا راست گلمک اولور.‏ سایدیغیمیز بۇ فورمالارین مؤوجود اولماسینا باخمایاراق، دؤرد و ایکی ميصراعلی شعر فورماسیندا و قیسا ‏بیر جمله‌دن عبارت نصرله دئییلمیش تاپماجالارا داها چوْخ راست گلیریک.‏ شعرله دئییلمیش تاپماجالاردا هر میصراعدا هئجالارین سایی 3، 4، 5، 7، 11 اولور. دؤرد ميصراعدان ‏عبارت اوْلان تاپماجالاردا بیرینجی، بعضن ده ایکینجی ميصراع¬لار هئچ بیر معنا ایفاده ائتمیر. یالنیز اوچ و ‏دؤردونجو ميصراع¬لار معنالی اولور. اصل تاپماجا همین سون ایکی میصراع¬دا وئریلیر. مثلن:‏ ‏ "هاپ-هاپی" "بیز ایدیک، بیزلر ایدیک" "حالالار، آی حالالار" و ...‏ یوخاری‌داکی ميصراع¬لار بعضن معناسیز، لاکین آهنگدار سؤز ییغیمین‌دان عبارت اولور. تاپماجانین مضمونو ‏ایله هئچ بیر علاقه‌سی اولمور. بون‌لار ناغیل‌داکی پیشروو اوز ائدیر. ناغیل‌لاردا اوْلدوغو کیمی، عینی بیر ‏پیشروو اونلارجا تاپماجادا ایشلنیر. بیز تاپماجالاردا بعضن حاضردا معناسی اولمایان، لاکین واختیله هامییا ‏معلوم اوْلان سؤز و ميصراعلار حاقیندا یوخاریدا معلومات وئرمیشیک. لاکین بورادان ائله نتیجه ‏چیخاریلمامالی‌دیر کی، بۇ فیکریمیز او بیرینی اینکار ائدیر، عکسینه، تاپماجادا هر ایکی فورمایا راست گلمک ‏اولور.‏ بعضن تاپماجالاردا هئجالارین سایینین دوز گلمدیگی آیدینلاشیر. بئله حال آشیق شعرینده ده موشاهیده ائدیلیر. ‏لاکین ميصراعلاردان بیری‌نین اوزون، دیگری‌نین ایسه قیسا اولماسینا باخمایاراق، آشیق شعری‌نین آهنگینه ‏اویغون اولاراق سؤزلرین سوْنونو اوزادیب-قیسالتماقلا وزن دوزلدیلیر. کناردان قولاق آسان شعری‌دکی ‏چاتیشمازلیغی هیسس ائده بیلمیر. بئله وضعیت محض تاپماجالاردا دا اؤزونو گؤستریر. مثلن:‏ او یعنی تاختا، بۇ یعنی تاختا، ایچینده آلاباختا. (بئشیکده اوشاق)‏ بو تاپماجانی سؤیله‌ین آدام بیرینجی و ایکینجی میصراع¬نی اوزادا-اوزادا دئدیگی حالدا، اوچونجونو چوْخ ‏سرعتله دئییر. بئله‌لیکله، هئجالارین سایی آراسین‌داکی اویغونسوزلوق هیسس ائدیلمیر.‏ تاپماجانین شعریتی، وزن و قافيه‌سین‌دن دانیشارکن بیر مسئله¬نی قئید ائتمک واجیب‌دیر: بعضن تاپماجادان ‏جدی وزن و قافيه دقیق‌لیگی، یاخود کلاسسیک شعر متریکاسی طلب ائدن اوخوجولارا راست گلمک اولور. ‏بو باره‌ده عالیم‌لر خيلي تدقیقات آپارمیش و دوغرو نتیجه‌لره گلمیش‌لر. تاپماجادان دقیق وزن و قافيه طلب ‏ائتمک قتین دوغرو دئییل. بۇ ژانردا اؤزونه گؤره معيين درجه‌ده شعر قانون‌لارینا اویغونلوق مؤوجوددور. ‏لاکین بۇ هئچ ده بیزیم بۇ گون دوشوندوگوموز شعر دئییل‌دیر. تاپماجادا اساس ریتم، آهنگ حؤکم ‏سورمکده‌دیر. اونا گؤره ده بۇ ژانردان آشیق العسگر شعری‌نین قۇرولوشونو طلب ائتمک اولماز. اولا، اونو ‏دئمک لازیم‌دیر کی، تاپماجا اساساً کند یئرلرینده، اؤزو ده اکثر حالدا ساوادسیز کوتله طرفيندن ‏یارادیلدیغین‌دان، هم ده چوْخ اوزاق‌لاردا سسلشدیگین‌دن اورادا ايبتدايي تفکّور و شعر فورماسی اؤزونو ‏گؤسترمکده‌دیر. مثلن، "دده قورقود"داکی شعرلر بو گون بیزیم اوچون نه درجه‌ده ساده گؤرونورسه، ‏تاپماجاداکی شعریت ایسه اوندان قات-قات ضعیف اولمالی‌دیر. چونکی تاپماجانین یارانما تاریخی مین ایللرله ‏اوزاق‌لارا گئدیب چیخیر. بو باره‌ده گئنیش تدقیقات آپارمیش اي.م.کولئسنیتسکایا یازیر:‏ ‏"تاپماجا هئجالانن آردیجیل‌لیغینا اساس‌لانان دوزگون وزنلی و قافیه‌لی شعرین نه اولدوغونو بیلمیر. ‏تاپماجاداکی شعر تونیک‌دیر". "خالق تاپماجالارینین اکثریتی، اونلارین ریتمیکلیگین‌دن آسی‌لی اولمایاراق، ‏شعر ميصراع¬لارینا موطلق بؤلونمه‌سینی طلب ائتمیر. تاپماجالار هر شئيدن اول جمله‌نین و قافيه‌نین شکیل ‏اینتوناسیاسی ایله مؤحکملنمیش بؤلگوسونو طلب ائدیر".‏ بوتون خالق‌لارین تاپماجالارینا عاید اوْلان بۇ مسئله عینی ایله بیزه ده عایددیر. لاکین بیزیم تاپماجالاردا فرقلی ‏بیر جهت واردیر کی، او دا باشقا خالق‌لاردا یوخ‌دور. معلوم اوْلدوغو کیمی، بیزده آشیق شعریله علاقه‌دار ‏کوللی میقداردا باغلامالار، قیفیلبندلر، بایاتی‌لار یارانمیش‌دیر کی، اورادا قوتلی شعریت، گؤزل صنعتکارلیق ‏حاکم‌دیر. همین باغلامالارین، بایاتی‌لارین خيلي حیصه‌سی اوْلدوغو کیمی قالمیش، بیر حیصه‌سی ایسه بۇ و یا ‏دیگر دییشیک‌لییه اوغرایاراق تاپماجالارا چئوریلمیش‌دیر. بۇ نؤو تاپماجالاردا ایسه شعریت، وزن و قافيه ‏مسئله‌سی چوْخ قوتلی‌دیر. اوخوجو بئله تاپماجالاردان سوْنرا اصل قدیم تاپماجالارا راست گلدیکده، ایکینجی‌لر ‏چوخ سؤنوک گؤروندوگو اوچون اونو شعریتجه یا ضعیف، یا دا پوزولموش تاپماجا آدلاندیریر. بۇ دا اصلینده ‏بئله دئییل‌دیر. چونکی تاپماجالارین هامی‌سینین یوکسک شعریته مالیک اوْلدوغونو طلب ائتمک اولماز. آخی ‏یوزلرله تاپماجا واردیر کی، اونلار ساده جمله‌لردن عبارت‌دیر.‏ تاپماجالاردا خالق موقاییسه، بنزتمه، تضاد، تشبيح، سوال، فانتازیا و سایره کیمی تصویر واسطه‌لرین‌دن ‏مهارتله ایستیفاده ائتمیش‌دیر. مثلن:‏ اوستو قویون، آلتی کئچی، ‏ باش شابالید قویروق قای‌چی. (قارانقوش)‏ بو تاپماجانین تام بنزتمه یولو ایله دوزلدیگینه هئچ شوبهه قالمیر. بۇ بنزتمه‌لر بعضن رئال، بعضن ایسه ‏فانتاستیک فورمادا تظاهر ائدیر. مثلن:‏ گؤيدن گلیر درویش‌لر، کورکون یئره سرمیش‌لر. او قدر اوینامیش‌لار. خوردو-خشیل اوْلموش‌لار. (قار)‏ یاخود:‏ ‏ بیزیم ائوده بیر کیشی وار، آغزیندا اوچ دیشی وار. (ساجایاق)‏ بیزیم ائوده بیر کیشی وار، کؤنده‌لن یاتیشی وار. (مفرش)‏ یوزلرله تاپماجا گؤسترمک اولار کی، اوراداکی بنزتمه‌لر ایلک باخیشدا ایناندیریجی گؤرونمور. "قار"این ‏درویشه، جان‌سیز "ساجایاغی"ن، "مفرش"این جانلی اینسانا نه اوخشارلیغی اولا بیلر؟ اونو قئید ائتمک ‏لازیم‌دیر کی، تصویر اولونان اشیا ایله موقاییسه ائدیلن آراسین‌داکی اوخشارلیق بعضن ساده و ایناندیریجی ‏گؤروندوگو حالدا، ائله ده اولور کی، دولاشیق و فانتاستیک شکیلده تظاهر ائدیر. بئله بیر حال تاپماجالار ‏اوچون قانوناویغون‌دور.‏ کیمه معلوم دئییل کی، ناغیل و افسانه‌لردکی فانتازیا قانوناویغون حال‌دیر. اگر سئهرلی ناغیل‌لارداکی ‏فانتازیانی آتساق اونا ناغیل دئمک اولارمی؟ البته، یوخ. آنجاق اونو دا اونوتماق اولماز کی، فانتازیا بورادا دا ‏مؤوجوددور. ناغیلدا بو، گئنیش شکیلده تظاهر ائتدیگی حالدا، تاپماجادا بیر و یا ایکی میصراع¬دا قیسا شکیلده ‏اؤزونو گؤستریر. بو، بوتون خالق‌لارین تاپماجالاریندا بئله‌دیر. گؤرکملی فولکلورشوناس و.آ.واسیلئنکو یازیر: ‏‏"تاپماجادا اشیالارین مجازی تصویری چوخ گئنیش فانتازیا اوچون غيري-محدود ایمکان یارادیر. بو و یا دیگر ‏آنلاییشی ان موختلیف اشیالارا کئچیرمک اولور. بئله کی، اینسان گؤزلری تاپماجادا قارداش، سامور خزی، ‏قوش، یومورتا، کوکلا، آلما، نوخود، پول، اولدوز، داش، جیلوو و ... آدلاندیریلیر". "اکثر حالدا جان‌سیز ‏اشیالار تاپماجادا جانلی وارلیق‌لار کیمی، اینسان کیمی گؤستریلیر" و ...‏ عمومیتله، تاپماجالاردا سؤز اویونو، تکرار، تضاد، موقاییسه، تشبيح، ایستیعاره و سایره‌نین ایشلنمه‌سی عادت ‏شکلینه دوشموش‌دور. اؤز نؤوبه‌سینده بون‌لار ایسه ژانرین بدیعی جهتدن داها دا زنگینلشمه‌سینه خيلي کؤمک ‏ائتمیش‌دیر.‏ علم طرفیندن چوخدان ثبوت ائدیلمیش‌دیر کی، تاپماجا ساده‌جه خالق ایفاده‌لرین‌دن، آتالار سؤزلرین‌دن، ضرب ‏المثللردن، نغمه‌لردن، بایاتی‌لاردان، باغلامالاردان، حتی بعضی شاعرلرین شعرلری‌نین آیری-آیری ‏ميصراعلارین‌دان عمله گلن بیر ژانردیر. تاپماجالارلا آتالار سؤزو و ضرب المثللرین قارشيلیقلی علاقه‌سینه ‏دایر تدقیقات آپارمیش ‏İ‏.م.کولئسنیتسکایا یازیر: "بو ایکی ژانرین بئله بیر یاخین‌لیغی اساسيندا چوخ واخت ‏تاپماجالار آتالار سؤزلرینه کئچیر و عکسینه، آیری-آیری آتالار سؤزلری و ضرب المثللرده تاپماجا اولا ‏بیلیر".‏ آشاغیدا نومونه گتیردیگیمیز تاپماجالار هم ده آتالار سؤزو و ضرب المثللردیر:‏ عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)‏ اکدیم پالید، چیخدی شابالید. (قاتیر)‏ اتین‌دن کاباب اولماز، قانین‌دان کاسا دولماز. (نار)‏ بایاتی، نغمه و باغلامالارا گلدیکده ایسه اونو خاتیرلاماق کیفایت‌دیر کی، اینتوناسیانی دییشمک، بعضن بیر و ‏یا ایکی میصرانی آتماق، علاوه‌لر ائتمک یولو ایله ده بۇ ژانرلاردان تاپماجا عمله گلیر:‏ گؤی اوزو دامار-دامار، گؤی‌دن یئره نور دامار. (یاغیش)‏ بو تاپماجا اصلینده بایاتی اوْلموش، سوْنرا اونون آخیرینجی ایکی میصراسی آتیلماقلا تاپماجا عمله گلمیش‌دیر. ‏کیمه معلوم دئییل کی، اونلارجا بایاتی و نغمه‌لریمیز اساساً تاپماجالاردان عبارت‌دیر.‏ ائله تاپماجالار واردیر کی، اونلار بایاتی فورماسیندادیر، حتی "من آشیق"، "ائلمی"، "عزيزیم" کیمی ‏سؤزلرله باشلاییر. مثلن:‏ من آشیقم، کؤنول‌دن، خبر آلین امیردن.‏ بو گون نوبار یئمیشم، بوداق‌لاری دمیردن. (کاباب)‏ عزیزیم، امر هئی، بئلده گوموش کمر هئی. گؤیده مادیان گؤرموشم، یئرده قوْشون امر هئی.‏ ‏(یاغیش، یئر؛ اوتلاقدا اوتلایان مادیان و اونو امن قولون)‏ نغمه‌لره عاید:‏ اوچو بیزه یاغیدی، اوچو جننت باغیدی، اوچو ییغار گتیرر. اوچو وورار داغیدار. (ایلین فصیل‌لری)‏ قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، تاپماجا عینی زاماندا نغمه‌دن، حتی شاعرلرین بعضی ‏شعرلرین‌دن ده عمله گلیر. ميصراعلارین آزالدیلیب-چوخالدیلماسی، یئنی سؤزلر آرتیریلماسی و سایره ایله ‏موختلیف واریانت‌لار یارانیر. و..میتروفانووا بۇ حاقدا یازیر:‏ ‏"بعضن فورمایا اساساً حؤکم سورمک اولار کی، تاپماجا شعرله یازیلمیش‌دیر، لاکین بو اونو مئخانیکی ‏اولاراق کیتاب‌دان چیخارماغا اساس اولا بیلمز. اگر تاپماجا شیفاهی دیله داخیل اولموشسا، دئمه‌لی او، اثرلره ‏سالینمالی و یئنی تاپماجا ساییلمالی‌دیر".‏ تاپماجالارا یاخین اوْلان ژانرلاردان بیری ده باغلامالاردیر.باغلامالار فورما اعتباریله ماهنی شکلینده اوْلوب، ‏مضمون جهتدن تاپماجالارا یاخینلاشیر. بورادا سوال و جاواب فورماسی واردیر. همین سوال و جاواب‌لار ‏شعرله، اؤزو ده دئییشمه شکلینده اولور. بیر-بیریله بحثه گیریشیب دئییشن آشیغین ماهیر صنعتکار اوْلدوغونو، ‏حاضیرجاواب‌لیغینی ثبوت ائتمک اوچون بۇ باغلامالار چوْخ مهارتله دوزلدیلمه‌لی‌دیر. محض بونا گؤره ده ‏باغلامادان زنگین وزن و قافيه، گؤزل آهنگدارلیق، درین معنا طلب اوْلونور. چونکی دئییشن آشیق رقیبیندن ‏اوستون اوْلماق اوچون درین معنالی، زنگین بدیعی فورمالی شعرلر دئمه‌یه چاهشمالی‌دیر. مثلن:‏ ‏ سوال: او ندیر کی، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ؟ نه خلت‌دیر، تیکیشی یوخ، قاتی یوخ؟ او نه شئی‌دیر: دوه‌سی ‏یوخ، آتی یوخ؟ اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وار.‏ جاواب: او کؤلگه‌دیر، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ، دری دون‌دور: تیکیشی یوخ، قاتی یوخ. او گون، آیدی: دوه‌سی ‏یوخ، آتی یوخ، اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وارباغلامالارلا تاپماجالارین بیر-بیرین‌دن معيين معنادا ‏فرق‌لری ده واردیر. بۇ فرق‌لردن بیری ده اودور کی، تاپماجالارین مؤلفی معلوم دئییل‌دیر. دئیه بیلرلر کی، هر ‏بیر تاپماجانین دا ایلک یارادیجی‌سی واردیر و اوْلموش‌دور. بۇ دوغرودور، لاکین تاپماجانین ایلک یارادانی ‏اولسا دا، اونون آدی ایتیب گئتمیش، ایلک واریانتی خالق طرفیندن عصرلر بویو ایشلنمیش، دییشدیریلمیش و ‏شکیلدن-شکله سالینمیش‌دیر کی، بورادا دا تاپماجانین ایلک مضمونون‌دان، گومان کی، چوْخ آز شئی ‏قالمیش‌دیر. بئله‌لیکله، دؤنوب اصل خالق مالی اوْلموش‌دور. لاکین باغلامالار بئله دئییل‌دیر. اونلارین ‏اکثریتی‌نین مؤلفی معلوم‌دور. بعضی‌لری ده داستان‌لاردا موحافیظه ائدیلیب ساخلانمیش‌دیر. بۇ نؤو فورما ‏اعتباریله ده تاپماجادان معيين قدر فرق‌لنیر. عمومیتله، تاپماجادا جاواب‌لار شعرله دئییل، آدی سؤزلرله دئییلیر. ‏باغلاما و دئییشمه‌لرده ایسه بیرینجی سوال نئچه ميصراعدان عبارت‌دیرسه، وئریلن جاواب دا شعرله دئییلمه‌لی ‏و بیرینجی‌نین ميصراع¬لارینا برابر اولمالی‌دیر.‏ بوتون بون‌لارلا یاناشی، اونو دا قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، باغلامالار دا تاپماجالارین بیر نؤوودور. چونکی ‏فرقلی جهتلرینه باخمایاراق، او ژانرین بوتون قایدا-قانونلاننا جاواب وئریر؛ مؤلفلری معلوم اولسا دا، همین ‏باغلامالار گئنیش خالق کوتله‌لری ایچری‌سینه کئچمیش، یئنی-یئنی واریانت‌لاری عمله گلمیش، حتی معيين ‏دییشیک‌لیک‌لره ده اوغرامیش‌دیر. مثلن:‏ او ندیر کی، گؤی‌دن یئره سال‌لانیر، او ندیر کی، هر نه وئرسن آللانیر، او ندیر کی، گؤبییندن نال‌لانیر، اوستاد ‏ایسن بوننان منه جاواب وئر.‏ حاضردا بۇ باغلامادان اوچ موستقیل تاپماجا یارانمیش‌دیر. بونا گؤره ده ه.زئیناللی "آذربایجان تاپماجالاری" ‏کیتابیندا بایاتی‌دان یارانمیش اونلارجا تاپماجا نومونه‌سی وئرمیش و باغلامالاری تاپماجانین بیر نؤوو کیمی ‏تصنیف ائتمیش‌دیر.‏ تاپماجا نؤولرین‌دن بیری ده لغزلر اوْلوب، شعر شکلینده دئییلیر و باش‌لیجا اولاراق شاعرلر طرفیندن یازیلیر. ‏لغزلر یالنیز یازيلی ادبیاتیمیزدا موشاهیده ائدیلیر. بۇ تاپماجا نؤوونون اوْرتا عصرلرده، خوصوصن، ‏XIV-‎XVI‏ عصرلرده گئنیش یاییلدیغینی سؤیله‌ین‌لر چوخ‌دور. بونا دایر معلوماتا ح.زئیناللی¬نین "تاپماجالار" ‏کیتابینین موقددمه‌سینده، ق.قوربانووون "تورکمن خالق ناغیل‌لاری" دیسسئرتاسیاسیندا راست گلمک اولور. ‏لغزلره مثال اولاراق آشاغی‌داکی‌لاری گؤسترمک اولار:‏ ندیر اول بیر گؤزل پاکیزه دوختور، وئرمیش اونا کاکیل خيلي زیور، تاکینمیش هم نئچه منقوم سیباه، گؤرن ‏اونو اولور مفتون و شيدا. (توغ شاهی چیچه¬یی)‏ یاخود:‏ اول ندیر ایکی دلیكلی بیر اوووج، خلقی-عالم اوندان آلیرلار سوووج. (بورون)‏ قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، بۇ کیمی لغزلرین یارانماسی تاپماجالارین اسیری نتیجه‌سینده اوْلموش‌دور. بئله بیر ‏حالین عمله گلمه‌سی ایسه تصادفی دئییل‌دیر. تاریخدن معلوم اوْلدوغو کیمی، هر زامان شیفاهی و یازيلی ‏ادبیات بیر-بیریندن چوْخ شئی‌لر اخذ ائتمیش، اونو ایشلمیش و یئنی‌سینی یاراتمیش‌دیر. او جمله‌دن بعضی ‏شاعرلر ده خالق تاپماجالارین‌دان ایستیفاده ائده‌رک لغز شکلینده تاپماجا مضمون‌لو شعرلر یازمیش‌لار.لغزلر ‏فورما، مضمون، دیل جهتیندن مورکّب اوْلدوغو، چتین یاددا قالدیغی اوچون خالق کوتله‌لری ایچری‌سینده ‏گئنیش یاییلا بیلممیش‌دیر. بون‌لارا یالنیز جونگ‌لرده و بعضی کیتاب‌لارین کنارلاریندا راست گلمک ‏مومکون‌دور.‏ يازان : نورالدین سئییداوو كوچورن : محمدرضا اسماعيل زاده تاپماجالار ‏ ‏ بیر نئچه دنده تاپماجانی سیز عزیزلرین اوخوماغی اوچون یازیرام وبونّان بئلیه ادامه سیده اولاجاخ ‏انشاءا... کی خوشویوز گلسین .‏ ‏ ‏ ‏ 1. آتامون بیر دونی واردی ؛‏ قاتلاماق اولماز .‏ ایچی دولو اشرفیدی ؛ ساناماق اولماز . ‏ ‏ ‏ ‏ 2. آتامون یئدی اوْغلو وار ؛‏ ‏ یئدیسی ده بیر بویدا .‏ ‏ بیر اوزلری آغدی ؛‏ ‏ بیر اوزلی قارا‏ ‏ ‏ ‏ 3. آتدیم آتانا – ده یدی کوتانا‏ ‏ سودا بالیغا – دوزده جیرانا . ‏ ‏ ‏ ‏ 4. آتامین بیر قورشاغی وار ‏ دسته له دیکجه قورتارمیر . ‏ ‏ ‏ ‏ 5. آتا مینر سسله نمه ز ؛ ‏ ‏ یئره دوشر پاسلانماز ‏ ‏ ‏ ‏ 6. آخشام گئده ر؛سحرگله ر . ‏ ‎ ‎ ‏ 7 . آدام ده ییل؛ هئی قاچیر‏ ‏ مئشه دهیئل سس سالیر .‏ ‏ تورپاغا او جان وئریر ‏ ‏ آداملارا قان وئریر . ‏ ‏ ‏ ‏ 8. آغ صاند یغییم آچیلدی ‏ ‏ ایچینه نور ساچیلدی .‏ ‏ ‏ ‏ 9. آغ طاس ؛ قیزیل طاس‏ ‏ بیرین گؤتور ؛ بیرین آس .‏ ‏ ‏ ‏ 10. آغاج باشیندا آغاجا یوماق .‏ ‏ ‏ جوابلار ‏ ‏ 1. گؤی و اوْلدوزلار ‏ 2. هفته و گون لر ‏ 3. ایلدیریم ‏ 4. یول‏ ‏ 5. گونش شعاسی ‏ ‏ 6. گونش ‏ 7. چای ‏ ‏ 8. صبح چاغی ‏ ‏ 9. آی و گون ‏10. قار‏