ایسلامین قیزیل چاغی
ایسلامین قیزیل چاغی یا دا ایسلام رونسانسی[۱]— 8. عصردن 13. عصره قدر[۲] ایسلام دونیاسی‌نین یوکسلیشینی ایفاده ائدن دؤور. آنجاق بعضی منبع‌لرده بو دؤورون 14. عصره، بیر باشقا منبع‌لرده ایسه 15. عصره قدر داوام ائتدیگی دئییلیر.[۳] [۴]بو دؤور اثناسیندا ایسلام دونیاسیندا موهندیس‌لر، عالیم‌لر، تاجیرلر صنعته، اکینچی‌لیگه، ایقتیصادیاتا، صنایعیه، حوقوقا، ادبیاتا، گمیچی‌لیگه، فلسفه‌یه و علمه و تکنولوژی‌یه کؤهنه عادت‌لری قورویوب یئنی‌لرینی علاوه ائده‌رک ایشتیراک ائتدی.[۵] هووارد ر. تِرنِر: "موسلمان صنعتکارلار و عالیم‌لر، شاهزاده‌لر و ایشچی‌لر بیرلیکده اونیکال بیر مدنیت یاراتدی، بیرباشا و دولایی اولاراق هر قیطعه‌ده کی جمعیت‌لره تاثیر ائتدی." دئمیشدیر.[۵]
حاقیندا
[دَییشدیر]7. عصرده شرق اؤلکه‌لرینی ایشغال ائدن بدوی عرب‌لر بورادا اؤزلریندن قات-قات مدنی خالق‌لارلا قارشی‌لاشدیلار. میصیر، فینیقیه، سوریه، مزوپوتومیا و ایرانین زنگین مدنیتی قارشیسیندا چاشیب قالان بدوی‌لر بو احتیشامی منیمسمه‌یه باشلادیلار. تئزلیکله آرامی، سومر، یونان، فارس مدنیت‌لری چوخ حاق‌سیز یئره "عرب-ایسلام مدنیتی" آدی ایله دونیایا تانیدیلدی. بو موحیطده یئتیشن بؤیوک داهی‌لره "عرب عالیم‌لری" دئییلمگه باشلاندی. حالبوکی ایسلام رونسانسی‌نین بؤیوک خادیم‌لریندن هئچ بیری عرب دئییلدی. محض بو عالیم‌لر بؤیوک بیر اینتیباه باشلاتدیلار.
بو دؤورده شرق مدنیتی، غربه قارشی اولدوقجا بؤیوک بیر اوستون‌لوک قورموش، خوصوصیله علمی و تکنولوژی معنادا بیر چوخ اینکیشاف گؤسترمیشدیر. شرقده اولان اینکیشاف‌لار اوروپایا صلیب یوروش‌لری نتیجه‌سینده چاتمیشدیر. اورتا عصرلرین اوّل‌لری اوروپادا "قارانلیق چاغ" آدلانیردی. هر شهر اؤزونو دؤولت، هر فئودال حؤکمدار ساییردی و اصل حؤکمدارلار دا بئله‌لری‌نین باشینی ازیر، شهرلرینی آلیر، دؤولت قوروردولار. اوروپا شهرلری‌نین ایستیثناسیز اولاراق هامی‌سیندا حامام، کانالیزاسیون، بالاجالار اوچون مکتب‌لر، بؤیوک‌لر اوچون حکیم‌خانالار و خسته‌خانالارین نه اولدوغونو بیلمیردیلر. 7. عصرین اوّل‌لرینده ایسلام خلیفه‌لری نهنگ اراضی‌لری ایداره ائدیر، فوتوحات‌ارلا ظفر چالیر، عالیم‌لری حیمایه ائدیردیلر. اونلار درک ائدیردیلر کی، حاکیمیتله علمین اینتیباهی بیر-بیریندن آیریلاندا اؤلکه اوچون فاجیعه‌لر یارادیر و بو سببدن ده علمه بؤیوک دیقت وئریردیلر. بونون دا چئشیدلی سبب‌لری واردی. طبابت بیلیک‌لری اینسان‌لارین حیاتینی خیلاص ائدیر، حربی تکنیک و دؤیوش تمرین‌لری موحاریبه‌لرده غلبه‌نی تأمین ائدیر، ریاضیات ایسه قالالار، قصرلر و سارای‌لارین تیکینتی‌سینی سورعت‌لندیرمکله باهم، گؤزل‌لیک و مؤحتشم‌لیگی بؤیودوردو. علمه خوصوصی دیقت وئریلیردی. مثلا، 10. عصرده، ساده‌جه، کوردوبادا 700 مسجید و 70 کیتابخانا واردی. قاهیره‌ده کی کیتابخانادا 2 میلیون کیتاب ساخلانیلیردی. مراکش‌ده کی ال قروین دارولفونونو طلبه‌لرینه " علمی حاصیل ائتمیش آدام کاغیذی " وئریردی کی، بو دا موعاصیر دیپلوم‌لارین اولو باباسی ایدی.
عرب دیلی علمین اونیورسال لیسانینا چئوریلمیشدی. اوّل‌لر اونسیت ساخلاماق ایمکانی اولمایان عالیم‌لر موختلیف اؤلکه‌لرده یاشاسالار دا، آسان‌لیقلا یازیشیردیلار. بوندان باشقا، عرب دیلی دقیق‌لیگی ایله سئچیلدیگیندن علمی و تکنیکی ترمینولوژی اوچون ایدئال سوییه ده الوئریشلی ایدی. ایسپانیانین جنوبونداکی کوردوباداکی مدرسه‌لردن بیرینده درس دئین عالیم باغداد، شاماخی و یا سمرقندده کی همکارلاری ایله ادبیات، یا دا علمله باغلی موذاکیره‌لره واریر، موباحیثه‌لر ائدیردی. 9. عصرده باغداددا، خلیفه ساراییندا هر ایکی هفته‌دن بیر، چرشنبه گونلری " مجلس العقل" توپلانتی‌لاری تشکیل ائدیلیردی. یاش، دین، عیرق و یاشادیغی اؤلکه‌دن آسیلی اولمایاراق عالیم لر، دین خادیم‌لری، آسترونوم‌لار، ریاضیاتچی‌لار، حوکمالار، شاعیرلر بیر یئره ییغیشیر، فیکیر و ایدئیالارینی موذاکیره ائدیردیلر. خلیفه‌نین ده قاتیلدیغی بو مجلیس‌لرده عالیم‌لردن بیر فیکره رعایت ائتمه‌لری و یا ایسلامی قبول ائتمه‌لری طلب اولونموردو. اونلار فیکیرلرینی، مؤوقع‌لرینی آشکار دئیه بیلردیلر. بیر شرطله کی، عرب دیلینده دانیشاراق ایدیعالارینی منطیقله ایضاح و ثوبوت ائتسینلر. فارس ایمپراتورلوغوندا مؤوجود اولموش بؤیوک جندی شاپور طبب آکادمی‌سیندن 400 ایل سونرا خلیفه ولید بن عبدالملک 707-جی ایلده باغداددا دونیانین 2-جی خسته‌خاناسینی یاراداندا اوروپادا جراح‌لار فیریلداقچی اعلان ائدیلیر، جراحیه عملیاتی آپارماق ایسته‌ین حکیملر ایسه اعدام اولونوردولار. عبدالمالکین خسته‌خاناسیندا خسته‌لر دؤولت حسابینا موعالیجه اولونور، کورلار و وبالی‌لار یئمکله تأمین ائدیلیردیلر. صحیه و طبابت موسلمان عالیم‌لرین ان بؤیوک اوغورلار قازاندیغی ساحه‌لردی. محض ایسلام خیلافتینده ساسانی‌لردن سونرا دونیانین 2-جی خسته‌خانالاری، حربی خسته‌خانالار، طبب مدرسه‌لری اینشا ائدیلدی. داهی ابن سینا ایسه چاغداش صحیه‌نین اولو باباسی ساییلدی. 10 یاشیندا قورانی ازبر بیلن، 18 یاشیندا شریعت، فیقه، فلسفه، هندسه، طبیعت علم‌لری، منطیق و عالی ریاضیاتی اؤیرنمیش ابن سینا 18 یاشینا چاتاندا آرتیق بؤیوک حکیم کیمی تانینیردی. ابن سینا یولوخوجو خسته‌لیک‌لر، آنستزیا، اینسانین پسیکولوژی و فیزیکی دورومو آراسیندا علاقه‌نی کشف ائتدی، یوزلرله ایدئیاسی ایله طبابتین احکام‌لاری‌نین اساسینی قویدو. اونون " طیب علمی‌نین اساس‌لاری " کیتابی تام 5 عصر بویونجا اوروپانین ان یاخشی و مشهور بیلیم‌یوردلاریندا درس‌لیک تکی ایستیفاده اولونموشدو.
فیزیکه گلدیکده، اکسپریمنتال فیزیکین و اوپتیک‌ین بانیسی ابن ال حسام ساییلیر. اوپتیک قانون‌لاری‌نین چوخونو کشف ائدن، فیزیولوژی اوپتیک ساحه‌سینده گؤزون قورولوشونو و بینوکولیار باخیشین اساس‌لارینی تعیین ائدن الحسام ایشیق سورعتی‌نین محدود اولدوغونو دا ایدیعا ائتمیشدی. ایندی دونیاداکی بوتون فوتو و ویدئوچکیلیش‌لر محض الحسامین ایدئیالارینا بورجلودور. خوارزم شهرینده یاشامیش داهی ریاضیاتچی محمد الخوارزمی‌نین جبر و آلقوریتم‌لر، اونلوق حساب سیستمی، کؤک‌التی، تری‌قونومتریا و باشقا اونلارلا کشفی اولمادان ریاضیات علمینی تصوور ائتمک مومکون دئییل. صابون، ساعات‌لار، شوشه، عطیرلر، سیلاح‌لار، گمی‌قاییرما، خالچاچی‌لیق، ایستحصالی مکانیک‌لشدیرمک اوچون کولک و سویون قووّه‌سیندن ایستیفاده - بوتون بونلار دا ایسلام عالمینده کی کشف‌لر ایدی.
احمد ابن الشتیرله یاناشی، دیگر ایرانلی عالیم نصرالدین توسی ده دونیا علمینه بؤیوک تکان وئرمیش دوهالاردان ایدی. حوقوق، منطیق، فلسفه، ریاضیات، صحیه، آسترونومی‌ده چوخ درین بیلیک‌لره مالیک توسی 1259-جو ایلده تبریز یاخین‌لیغینداکی ماراغا شهرینده رصدخانانین اساسینی قویدو. ماراغاداکی بو علم اوجاغی او واخت دونیانین ان بؤیوک رصدخاناسی ایدی.
کیمیایا گلدیکده ایسه، بو علمین " آتا " سی جابر ابن حیان ساییلیر. کلور، آمونیوم، لیمون، سیرکه و شراب تورشولاری کیمی اونلارلا تورشونون خاصیت‌لریندن بحث ائدن ابن حیان کیمیادا تجروبه‌لر واسیطه سیله تدقیقات‌لار یولونون اساسینی قویدو. فلسفه‌ده ابن رشد و الکندی کیمی عالیم‌لر علمین اینکیشافینا چوخ بؤیوک تاثیر گؤستردی‌سه، غزالی تئولوژی، صوفیزم، فیقه، منطیق و فلسفه ده بؤیوک ایره‌لی‌له‌ییش‌لرین اساسینی قویدو. اوسته‌لیک، غزالی صوفی‌لیگین نظری بونؤوره‌سینی قویموش آدامدیر. غربین چوخ سونرالار "ایسلام عالمی‌نین لئوناردو دا‌وینچی‌سی" آدلاندیراجاغی ال جزاری ایسه داهی مکانیک، ایختیراعچی، ریاضیاتچی و آسترونوم ایدی. او، 1206-جی ایلده یازدیغی "کتاب فی معرفعت الخیال الهندسیه" کیتابیندا 50 مکانیزمین، او جومله‌دن ساعات، توفنگ، توپ، سو ناسوسو، کودلو قیفیل، کومپاس، کومپوتر، ویدئوکامرا و س.- نین ایش پرینسیپ‌لریندن بحث ائتمیشدی. دیاربکیر شهرینده یاشامیش ال جزاری‌نین موعلیم‌لری ایسه فوواره مکانیزمینی کشف ائتمیش بانو موسا قارداش‌لاری، شام ساعاتی‌نین مؤلیفی ال سقانی، دویمه‌سی باسیلاندا اونلارلا ماهنی چالان ایلک "موسیقی یئشیگی" نی یاراتمیش هیبت الله الحسینی ایدیلر. ال جزاری‌نین کشف‌لر آراسیندا چارخ‌قولو و سورگوقولو، کلاپانلی سو ناسوسلاری، سولو قالدیریجی کران‌لار، سو ساعات‌لاری، فوواره‌لر ده وار. او، دؤرد روبوت حاضیرلایاراق اونلاری قاییغا اوتورتموش، طبیل و توتک چالماغا "وادار" ائتمیشدی. اوسته‌لیک، موسلمان عالیم‌لرین، خوصوصیله ده ریاضیاتچی لارین آز قالا هامیسی هم ده گؤزل شاعیرلردی. ابن سینا، عمر خیام، بیرونی اونلارین نظمی اینسانین روحونو اوخشاییر.
اتک یازی‌لار
[دَییشدیر]- ^ Joel L. Kraemer (1992), Humanism in the Renaissance of Islam, p. 1 & 148, Brill Publishers,ISBN 90-04-07259-4.
- ^ Matthew E. Falagas, Effie A. Zarkadoulia, George Samonis (2006). "Arab science in the golden age (750–1258 C.E.) and today", EBACF jurnalı 20, p. 1581-1586.
- ^ İslam'ın Altın Çağı - Milliyet
- ^ Şakir Gözütox, İslamın qızıl çağında elm
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ Howard R. Turner, Science in Medieval Islam, University of Texas Press, 1 noyabr, 1997, ISBN 0-292-78149-0, pg. 270 (book cover, last page)