شرق روس (قزئت)

ویکی‌پدیادان، آچیق بیلیک‌لیک‌دن

شرق روس (قزئت)


سوروملو مودور محمدآغا شاهتاختلی
یاییلان ایللر 1903-1905
دیل آذربایجان تورکجه‌سی
یاییلان یئر تیفلیس، باکی
موضوع ایجتیماعی، سیاسی، ایقتیصادی، ادبی

"شرق روس"(قزئت) — 1891-جي ايلده "کشکول" قزئتي باغلانديقدان سونرا تیفلیسده نشر اولونان ايلک آذربايجان تورکجه‌سينده قزئت.

قزئتين نشرينه قدرکي دؤور[دَییشدیر]

1891-جي ايلين اوکتيابريندا "کشکول" قزئتي باغلانديقدان 12 ايل مودّتينده آذربايجان تورکجه‌سينده قزئت و درگی نشري مومکون اولمادي، میلّي روحلو ضياليلارين تشبوثلري فايدا وئرمه‌دي. کمال انسي‌زاده‌نين، احمد بيگ آغا اوغلونون، نريمان نريمانووون، سلطان مجيد غني‌زاده‌نين، محمد آغا شاهتاختلي‌نين قافقاز جانيشين‌ليگينه ائتديگي موراجيعتلره "يوخ" جاوابي وئريلدي.

قافقازدا روسلاشديرما سياستيني حياتا کئچيرن ميسسيونئر ايليمسکي‌نين هله 1870-جي ايلده روس اولمايان اهاليني روسلاشديرماق پلانلاري آناديللي مطبوعات اورقانلارينين ياراديلماسي ايدئياسي‌نين حياتا کئچيريلمه‌سينه سدّ ايدي. لاکين چار روسيه‌سي‌نين يئرلي لهجه‌لري ادبي ديله چئويرمک يولو ايله اهاليني روسلاشديرماق سياستي نتيجه‌سيز قالدي. خالقا آنا ديلينده مطبوعات اورقاني بخش ائتمک اۆچون موباريزه آپاران ضياليلاردان بيري کمال اونسي‌زاده 1900-جو ايلده "دانيش" ،محمد آغا شاهتاختلي ايسه 1896-جي ايلده "تیفلیس" آدلي قزئت چيخارماق ايسته‌سه‌لر ده، تشبوثلري نتيجه‌سيز قالدي.

1889-جو ايلده فرانسه‌یه گئدن محمد آغا 1902-جي ايلده روسيه‌یه قاييتديقدان سونرا يئنيدن قزئت چيخارماق ايسته‌دي. او، اؤز دوغما شاهتاختي کندينده‌کي آتا مولکونو ساتاراق تیفلیسه کؤچدو و اورادا مطبعه تشکيل ائتدي. تیفلیسده فعاليت گؤسترديگي مودّتده م.شاهتاختلي نؤوبتي دفعه جهد ائده‌رک دوغما آذربايجان ديلينده قزئت آچماق نيتيله روسيه حؤکومتينه عريضه ايله موراجيعت ائتدي.

تاپيلان قوولوقدا اونون يازديغي گئنيش احاطه‌لي عريضه‌لر واردير. يازديغي عريضه‌لرده عئلمي، ماراقلي دليل و ثوبوتلارلا قافقازين جانيشينيني اينانديرماغا چاليشميش و اوزون-اوزادي موراجيعتلردن سونرا اونلارين موقاويمتيني قيرا بيلميشدير. مثلاً، اونون گئنئرال-آديوُتانت کنياز گ.س.قوْليتسينه يازديغي عريضه چوخ احاطه‌لي‌دير. بورادا محمد آغانين نشر اۆچون ترتيب ائتديگي پروقرام دا واردير. او، بورادا ماراقلي ايضاحاتلار وئره‌رک چار حؤکومتيني اينانديرماغا چاليشير کي، "شرق روس" قزئتي نشري ايله روسیه حؤکومتينه خئيير وئره بيلر و ساير. عريضه‌ده 50 ياشيندا اولدوغونو دا قئيد ائدير. (آمّا بو واختلار اونون 56 ياشي واردي). تیفلیسده ياشاديغي عونواني (اوْلقينسکي کوچه‌سي، قوْقنييئولرين ائوي نومره 16) گؤسترن محمد آغا عريضه‌نين آخيريندا قئيد ائديب:

" آرزو ائديرم کي، قزئتين حجمي " Svet" (ايشيق) قزئتي‌نين حجمينده اولسون. "

حتّي او بو عريضه‌ده قئيد ائتميشدي کي، قزئت ليبئرمانين مطبعه سينده چاپ ائديله‌جک. گؤرونور کي، بو مطبعه چار حؤکومتينين اينانديغي يئر ايميش. آما سونرالار او، تیفلیسه کؤچوب موعاصير آوادانليقلي مطبعه آچميشدي. م. شاختاختينسکي بو حاقدا بئله دئميشدير:

" بير ائوين ايستيفاده‌سيز قالماسيندانسا ساتيليب خئييرلي ايشلره صرف اولونماسي داها موناسيبدير. دوشوندوم کي، شرق روس"او اينکيشاف ائتديره‌رک هم اؤزومون، هم ده ميلّتين کؤنلونده ابدي بير مولک اوجالدارام. "

بئله‌ليکله، محمد آغا شاهتاختينسکي‌نين تشبوثو موثبت نتيجله‌نير و چار روسيه‌سي‌نين قافقاز جانيشينليگي 1903-جو ايلين اوللرينده "شرق روس" قزئتينين چاپينا راضيليق وئرير.

نشري[دَییشدیر]

محمد آغا شاهتاختينسکي‌نين "شرق روس" آدلانديرديغي قزئتين بيرينجي نؤمره‌سي 1903-جو ايل مارتين 30-دا نشر اولوندو. قزئت اوّللر هفته‌ده اوچ دفعه چاپ اولونوردو. 1904-جو ايل اييونون 8-دن اعتيباراً ايسه گونده‌ليک قزئته چئوريلدي. "شرق روس" قزئتي آذربايجاندا ايجتيماعي فيکرين اينکيشافي تاريخينده موهوم يئرلردن بيريني توتور. او، 20. عصرين ايلک آذربايجان قزئتيدير، هم ده ايلک گونده‌ليک آذربايجان قزئتيدير. بو قزئتين صحيفه‌لرينده موختليف خالقلارين نوماينده‌لري ايشتيراک ائتميشلر. اونو "اقصايي شرقدن چين حودودلارينادک ياييلان، دين آيري، ديل آيري ضياليلارين قاباقجيل فيکيرلري‌نين " vıstavkası" آدلانديريرديلار.

مؤوضولار[دَییشدیر]

"شرق روس" 1903-جو ايل 16 آپرئل تاريخلي 7-جي ساييندا اؤز ايدئيا ايستيقامتيني، مرامنامه‌سيني بئله بيان ائتميشدي:

" بيزيم بورجوموز حقاييق‌نويس‌ليک‌دير، ياخشيليغي دئديگيميز کيمي يامانليغي دا گيزلتمه‌يه‌جه‌یيک. بيز مئيدانا اونا گؤره چيخديق کي، خالقا دوغرو سؤز دئيک و نينکي اونا-بونا ويجدان فوروشانه مدحيه‌لر اوخوياق. "

قزئتين رئداکتورو محمد آغا شاهتاختينسکي ايدي. او، قزئتده "قزئت‌نويس" ايمضاسي ايله اؤز دؤورونون ان آکتوال مسله‌لريندن بحث ائدن مقاله‌لر يازميشدير.

قزئتده اليفبانين يئنيلشديريلمه‌سي، حيجاب (اؤرتوک) مسله‌سي، معاريفين ياييلماسي، مکتبلرده تدريسين ياخشيلاشديريلماسي و س. مسله‌لر قالديريلميش و همين مسله‌لر باره‌سينده چوخلو يازي درج اولونموشدور. "شرق روس"-ون صحيفه‌لرينده مدنيت، ادبيات، ديل مسله‌لرينه خوصوصي يئر وئريليردي. لئو تولستوي‌دان آذربايجان تورکجه‌سینه ايلک ترجومه‌لر بو قزئتين صحيفه‌لرينده چيخميشدي.

"شرق روس" خالقين آغير وضعيتيني گؤره‌رک يازيردي:

" توستو و باش پولو دئييلن خرجدن آزاد اولماغين عوضينده رعيتلرين بوينونا مولکدارلارلا برابر پادشاهليق تورپاق وئرگيسي (zemstvo) تحميلي گلميشدير... بو نؤوع خرجلر رعيتلرين چوخونا ايفراط آرتيق دوشوبدور و اونلارا نهايتده آغير يوک اولوبدور. "

قزئتين فعاليتي ايله باغلي يارانان فيکير آيريليقلاري[دَییشدیر]

محمد آغا شاهتاختلي‌نين روس تبعه‌چيليگيني قبول ائتمه‌سي، بير چوخ جيدي مسله‌لرين قزئت صحيفه‌لرينه چيخاريلماسي‌نين علئيهينه اولماسي، حؤکومتله کومپروميسس سیاستي دؤورون بعضي ضياليلاري طرفيندن بيرمعنالي قارشيلانمير، "شرق روس" تنقيد آتشينه توتولوردو. تورک دونياسي‌نين میلّي-معنوي بيرليگيني، "ديلده، فيکيرده، ايشده بيرليک" دوستورونو صاحيبي اولدوغو "ترجومان" قزئتي‌نين آنا تئزيسينه چئويرميش ايسماييل بيگ قاسپيرالي دا محمد آغا شاهتاختلي‌نين توتدوغو يولو بگنميردي. "ترجومان"-ين "شرق روس" آدلي خبرينده قزئتين جليل محمدقولوزاده‌نين رئداکته‌سينه کئچندن سونرا ايستيقامتي‌نين موثبت مجرايا يؤنلديگي، بو مطبوع اورقانين دوغرو، دوز يولا قدم قويدوغو عکسيني تاپميشدي. قزئت گئتديکجه موعيّن مسله‌لري دولاشيق، دومانلي شکيلده اوخوجويا چاتديرماق يولونا قدم قويموشدو. مثلاً، میلّي برابرليک و آزادليق، ديل بيرليگي، سؤز و فيکير آزادليغي کيمي مسله‌لر باره‌سينده موجرّد يازيلار وئريردي.

"شرق روس"-ون ايلک سايلاريندا درج اولونان مقاله‌لري عمر فايق نعمان‌زاده "جاماعاتين معلوماتيني آرتيرماغا، فيکيرلريني ايشيقلانديرماغا خيدمت ائدن" پوبليسيست نومونه‌لر آدلانديرير، قزئتين چاتيشمايان جهتلريني، خوصوصاً "باريشديريجي" ميسسيياسيني تنقيد ائديردي.

بير نئچه اجنبي ديل بيلن م.شاهتاختلي‌نين فعاليتي‌نين بير حيصه‌سي ده اليفبا ايصلاحاتي ايله باغليدير. او، اليفبا لايیحه‌لري اوزرينده موتمادي چاليشميش، بو باره‌ده يالنيز آذربايجان ديلينده دئييل، روس و فرانسيز ديللرينده ده کيتابلار چاپ ائتديرميش، اؤزونه طرفدار توپلاماغا چاليشميشدي. عرب اليفباسيني ايصلاح ائتمکده ميرزه فتعلي آخوندووون ايشيني داوام ائتديرمگه چاليشماسي م.شاهتاختينسکي‌نين موثبت تشبوثو اولسا دا، اؤزونون تکليف ائتديگي لاییحه‌نين جيدي نؤقصانلاري اونو بو ساحه‌ده مووفّقيت‌سيزليگه اوغراتدي. "ترجومان" قزئتي‌نين رئداکتورو اي.قاسپرينسکي‌نين اليفبا مسله‌سي اوستونده م.شاهتاختينسکينين کسکين تنقيد ائتمه‌سي ده "شرق روس"-و خئيلي نوفوذدان سالدي.

قزئت بعضي حاللاردا ليبئرال مؤوقئع توتوردو. بونو هر شئيدن اول دؤورله علاقه‌لنديرمک لازيمدير. "شرقي–روس" هم اينقيلابي موباريزه‌نين قيزيشديغي، هم ده مورتجئع حاکيم طبقه‌لرين تضييقي‌نين آرتديغي بير زاماندا بوراخيليردي. قزئتين عوموم‌میلّي مسله‌لرده پرينسيپيال دئييل، ليبئرال مؤوقئع سرگيله‌مه‌سي ده چاريزمين مورتجئع رئژيميندن قورونماق ماهيتي داشيييردي. آيديندير کي، بئله بير شراييطده قزئت آرديجيل دئموکراتيک مؤوقئع توتا بيلمزدي. م.شاهتاختلي تضييقلردن، تهديدلردن قزئتي قوروماق اۆچون مانئورلر ائدير، اونو مؤوقئع‌سيزليکده، پرينسيپسيزليکده قينايان قلم دوستلارينا قزئت صحيفه‌سينده جاوابلار وئريردي. بئله يازيلاردان بيري "کاسپي" قزئتي‌نين رئداکتورو عليمردان بيگ توپچوباشووا عونوانلانميشدي. م.شاهتاختلي بو مقاله‌ده دئييردي:

" آللاه بيزي روس تبعه‌سي ياراتميش، بيز ظاهيراً و باطيناً روس پادشاهيميزا و روس دؤولتينه صاديق تبعه اولوب ايسلام دينيميزي و تورک ديليميزي جان و ديل ايله بسله‌مگي کنديميزه فرض بيليب بين الميلل پوليتيکادان و اينتريقادان ايستر دين پرده‌سي آلتيندا، ايسترسه ده آچيق اولسون، کنديميزي دايما شيدّتله کنارا توتمالي‌ييز. "

چار روسیه‌سينه قارشي بو جور موناسيبته عليمردان بيگ توپچوباشوو، احمد بيگ آغا اوغلو کسکين رئاکسييا وئره‌رک "بو يولون، بو احوالين جورئت‌سيزليک، باريشديريجيليق، گؤزقاپاماق" اولدوغونو سؤيله‌يير، م.شاهتاختلي‌يا قارشي آچيق يازيلارلا چيخيش ائديرديلر. تنقيدده ليبئرال‌ليق "شرق روس"آ چوخ باها باشا گليردي. عليمردان بيگ توپچوباشووون، احمد بيگ آغااوغلونون "شرق روس"آ قارشي کسکين موناسيبتينه سبب مئسئنانت حاجي زين‌العابدین تاغي‌يئوين "شرق روس"-ون ايلک ساييندا تنقيدي اولموشدو. بئله کي قزئتين بيرينجي نؤمره‌سينده قزئتين امکداشلاري بؤيوک جسارتله ميلّت آتاسي حساب اولونان حاجي زین‌العابدین تاغي‌يئوين تیفلیسده موسلمان مکتبيني هامي‌ليگه گؤتوروب لاکين هئچ بير کؤمک گؤسترمه‌مه‌سيني تنقيد ائتميشديلر. بونون اوستونده باکيداکي ژورناليستلر، او جومله‌دن احمد بيگ آغايئو، علي بيگ حسین‌زاده، عليمردان بيگ توپچوباشوو قزئتين اوزرينه هوجوملار ائديرديلر. ايلک واختلاردا قزئت اونلارا قارشي کسکين موناسيبت بسله‌ييب، سرت جاوابلار وئرير، اونلاري "حاجي زین العابدینين قلم قوچولاري" آدلانديريردي. مقاله‌لري‌نين بيرينده قزئت يازيردي:

" مردان بيگ و احمد بيگ کيميلرده پرينسيپ، مسلک نه گزير؟ بونلار... آج قوردلاردير کي، نئفت سايه‌سينده دؤولتلنن باکي‌يا ييغيليب، علي‌نين بؤرکونو ولي‌نين باشينا قويوب، جيبلريني دولدورورلار. مزه‌سي بودور کي، بويله چاپووولچولارين هله ايديعاسي اودور کي، من بونلاري پيشوايي-ايسلام تانيييب، بونلارين رذالتيني ميلّت نظرينده فضيلت گؤسته‌رم. "

چاريزم بير طرفدن پان‌تورکيزمي و پان‌ايسلاميزمي پيسله‌يير، ديگر طرفدن اونلارلا ايتّيفاق باغلاييردي. او دؤورده هر بير ايجتيماعي جريان مطبوعات اورقانيني اؤز طرفينه چکمگه چاليشيردي. "شرق روس" دا گاه موترقّي-دئموکراتيک، گاه مورتجئع ايستيقامته يووارلانيردي. قزئتين مسلکي حاقّيندا ج.محمدقولوزاده "خاطيراتيم" اثرينده يازميشدير:

" او عصرده و او شراييط ايچينده هئچ بير کسين جورأتي اولا بيلمزدي کي، قلمي ايله آزاد اولسون و عصرين حؤکومتي‌نين ايستيبدادي ايله موباريزه آپارسين: ياخود ائحتياطلا دا اولموش اولسا حؤکومت ايله اوپپوزيسييادا اولا بيلسين. و طبيعيدير کي، بير بئله آزادي‌طلب جريده‌يه هئچ بير وجهله ايجازه آلماق مومکون اولمازدي. اونونچون خواه محمد آغانين، خواه اونون بيزتک کؤمکچيلري‌نين مسلکي و ايدئياسي محض موسلمان جاماعاتيني معاريف و مدنيته تکليف و ترغيب ائتمکدن باشقا بير شئي اولا بيلمزدي. حتّي ديني مؤوهومات باره‌سينده سؤز دانيشماق بئله مومکون دئييل ايدي. حتّي ياديمدادير کي، موسلمان آروادلارينا ساوادين و تحصيلين لوزومو باره‌سينده محمد آغا طرفيندن قزئتده يازيلميش بير مقاله‌ده "قادين آزادليغي" کيمي ايکي کلمه‌نين اوسته موسلمان ايچينده بؤيوک دانيشيق تؤره‌دي. او کي قالدي سياسي مسله‌لر، بو باره‌ده ديليم لال اولسون: هامان عصرين سئنزورونون طلباتي او قدر سخت ايدي کي، سیاست ندير کي، سیاستين قورخوسوندان "س" حرفيني يازماغا جورئت ائتمزديک. "

امکداشليق[دَییشدیر]

آذربايجاندا میلّي اويانيش گئتديکجه آچيق-آشکار اؤزونو بوروزه وئريردي. چار حؤکومتي گونو-گوندن موباريزلشن آذربايجانلي آيدينلار و ضياليلار آراسيندا – خوصوصيله ده تیفلیسده مسکونلاشيب فعاليت گؤسترن ضياليلارلا باکيدا فعاليت گؤسترنلري قارشي-قارشييا قويماغا، میلّي آيدينلار و فعال آذربايجانليلار آراسيندا نيفاق سالماغا چاليشيرديلار.

لاکين بو چکيشمه‌لرين سونوندا طرفلر بير آرايا گليب ايتّيهاملارا سون قوياراق امکداشليق يولو توتدولار. جليل محمدقولوزاده "خاطيراتيم" اثرينده بو اولايلارا توخوناراق يازير:

" دونيادا حيکمته اينانان آدام اولسا ايديم، من دئيه بيلرديم کي، "شرق روس" قزئتي‌نين يوخ اولماغيندا بير "حيکمت" وار. معلوم شئيدير، جريده‌نين دالي کسيلمگينه يا اونون ماليه‌سي‌نين ضعيفليگي، يا دا حؤکومتين قراردادي، ياخود نادير واختلاردا جريده‌نين صاحيبي‌نين اؤزونون فؤوتي اولا بيلر. "شرق روس"-ون باغلانماسيندا بو اوچ مانعه‌لرين هئچ بيري اوز وئرمه‌دي. قزئتين هميشه‌ليک ياتماغي بو قرار ايله عمله گلدي. نئجه کي، عرض اولوندو، قافقازدا موسلمانلار ايچينده تورکجه قزئت تک بير "شرق روس" ايدي.

بو دا معلومدور کي، تیفلیسده بينا اولونموشدو و اورادا دا چيخماقدا ايدي. باکي شهري، او ميليونلو و معدنلي باکي شهري اؤز قهرمان يازيچيلاري ايله، اؤز احمد بيگ آغايئو، علي بيگ حسین‌زاده، هاشم بيگ وزيروو، محمد امين رسول‌زاده، دوکتور قارابيگ قارابيگوو، شاعير مذنب، حاجي ابراهيم قاسيموو، جعفر بنيادزاده و غئيري بونلار کيمي اهلي-قلملري ايله اوزاقدان تیفلیسه باخيب اونون گونده‌ليک "شرق روس" قزئتينه حسد آپاريرديلار. بس نئجه اولسون؟ بئله معلوم اولور کي، او واختلار تورک قزئتينه ايذن حاصيل ائتمک به‌هرحال چوخ چتين بير مسله ايميش. ايندي بئله گومان ائتمک اولار کي، او واخت باکي‌نين بيرينجي ژورناليستلريندن احمد بيگ آغايئو و علي بيگ حسین‌زاده‌يه يا قزئت ايجازه‌سي پئتئربورقدان وئريلمه‌دي، ياخود بونلار پئتئربورقون سیاستيني نظره آليب اورادان بو ايجازه‌ني ايسته‌مه‌ديلر، اونونچون ده بونلار بئله مشقه دوشدولر.

مرکزدن کي، تزه بير تورک جريده‌سينه ايذن آلماق اوميدي يوخدور، صلاح بورادادير کي، حال-حاضيرداکي "شرق روس" قزئتينه بير نؤوع ال اوزاتماق و شريکليکمي صيفتيله، يا غئيري بير وجهله اورايا داخيل اولماق و قزئتي ده باکي‌يا کؤچورمک. آخیرالأمر محمد آغا باکيدا احمد بيگ آغايئوين "شرق روس" قزئتينه يولداشلي صيفتيله داخيل اولماغيني قبول ائتدي. و نييه قبول ائتدي و نه مولاحيظه ايله قبول ائتدي، بونو من او وعده بيلمه‌ديم. آنجاق احمد بيگين قزئته داخيل اولماغينا قافقاز حؤکومتي ايذن وئره بيلمه‌دي: اونونچون ده بو ايذني حاصيل ائتمک قصدي ايله محمد آغا پئتئربورقا گئتمگه مجبور اولدو و اورادان ايجازه‌ني دا آلدي. و سنه 1905-جي ايلين يانوار آييندا قزئتين تزه ايل آبونه‌سي هر ياندان شيرين گلديگي بير واختدا محمد آغا قزئتي ياتيرتدي و باشلادي باکي‌يا کؤچمگه حاضيرلاشماغا. يانواردان فئورالادک آنجاق ايداره‌نين اشياسي‌نين قوتولارا دولماغي چکدي و قوتولارا دا دولوب حاضير اولاندان سونرا هامان يئرده قالدي کي، قالدي".

ياراديجي هئيت[دَییشدیر]

قزئتين ايشينده ج.محمدقولوزاده‌دن باشقا عمر فايق نعمان‌زاده و صمد آغا قايبوو دا ياخيندان ايشتيراک ائديرديلر. "شرق روس"-ون آذربايجان مطبوعاتي تاريخينده ان بؤيوک خيدمتلري جليل محمدقولوزاده، عمر فايق نعمان‌زاده، ع.نظمي، م.س.اوردوبادي کيمي دؤورون بؤيوک پوبليسيست و شاعيرلرينين مطبوع تريبوناسينا چئوريلمه‌سي، اونلاري ايجتيماعيته ياخيندان تانيتماسي‌دير.

قزئتده سطان مجيد غني‌زاده‌نين، فيريدون بيگ کؤچرلي‌نين يازيسي، ميرزه علي اکبر صابيرين شئعيري، عمر فايق نعمان‌زاده‌نين، رشيد بيگ افندي‌يئوين پوبليسيست مقاله‌سي، ميرزه جليلين فئليئتونو، محمد سعيد اوردوبادي‌نين حئکايه‌سي، عباس صحتين اثرلري درج اولونموشدو.

جليل محمدقولوزاده[دَییشدیر]

"شرق روس" قزئتي‌نين آذربايجان مطبوعاتي تاريخينده ان بؤيوک خيدمتلريندن بيري ده اودور کي، جليل محمدقولوزاده کيمي گؤرکملي بير ژورناليستي اوزه چيخارميش، اؤزوندن سونراکي مطبوعاتدا دئموکراتيک جبهه‌ني آرديجيل اولاراق مؤحکملنديره بيلن ماهير بير رئداکتور يئتيرميشدي. جليل محمدقولوزاده‌نين "شرق روس"دا امکداشليغينين ماراقلي تاريخچه‌سي واردير. 1903-جو ايلده خسته آرواديني تیفلیسه آپاران جليل محمدقولوزاده تصادوفاً شاهتاختينسکي ايله گؤروشموش و اونو "پوچت قوتوسو" حئکايه‌سي ايله تانيش ائتميشدير. شاهتاختينسکي همين حئکايه‌ني قزئتده چاپ ائتمکله ج.محمدقولوزاده‌يه ده تیفلیسده قاليب "شرق روس" قزئتينده ايشتيراکيني تکليف ائتميشدير. او واختدان اعتيباراً ميرزه جليل تیفلیسده ياشاميش و ژورناليستليک فعاليتيني "شرق روس"دا داوام ائتديرميشدير. او، قزئتده "پوچت قوتوسو"ندان باشقا "کيشميش اويونو" آدلي حئکايه، ل.ن.تولستويدان ائتديگي "زحمت، اؤلوم و ناخوشلوق" آدلي ترجومه اثري، "آرواد" آدلي روسجادان ترجومه حئکايه‌سيني درج ائتديرميش، ناخچيوان موعليملريندن صدقي‌نين وفاتينا عاييد نئکرولوق يازميش، هابئله چوخلو ترجومه‌لر ائتميشدير. ميرزه جليلين روس و باشقا خالقلارين ادبياتي ايله علاقه‌سي محض "شرق روس" قزئتينده مؤحکملنميشدير.

ج.محمدقولوزاده‌نين "شرق روس"دا فعاليته باشلاماسي ميرزه جليلين ايدئيا-ياراديجيليق آختاريشلاريني بير سمته يؤنلتمکده، داها دوغروسو، اونون بوندان سونرا ادبياتا و ژورناليستيکايا اوستون يئر وئرمه‌سينده موعيّن تکان رولو اوينادي. محمدقولوزاده و اونون موعاصيري اولان پوبليسيستلرين "شرق روس"دا ان چوخ بگنديکلري خوصوصيت قزئتين موستقيل، دئموکراتيک يول توتاجاغيني وعد ائتمه‌سي و ايمکان داخيلينده بونا موعين درجه‌ده عمل اولونماسي ايدي. ج.محمدقولوزاده بو مطبوع اورقاندا 1904-جو ايلين يانوار آييندان 1905-جي ايلين ائله همين آيينا قدر فعاليت گؤستردي. او، ايلک دفعه آذربايجانجا پوبليسيست و ادبي-تنقيدي مقاله‌لر يازدي، ترجومه ساحه‌سينده قلميني سينادي. 1904-جو ايلين نويابر آيي‌نين 26-دان 1905-جي ايلين يانوارين 15-دک قزئتين مووقّتي رئداکتورو اولدو. او، بو وظيفه‌ده رئداکتورلوق پئشه‌سي‌نين چتينليکلرينه، همچنين سيرلرينه بلد اولدو. قزئتچيليک ايشي‌نين ترتيبات و پوليقرافيک جهتلريني، هابئله سئنزورا و رابيطه اورقانلاري ايله علاقه يوللاريني اؤيرندي، "ملا نصرالدين"-ين نشرينه قدر حاضيرليق کئچدي.

ميرزه جليل گله‌جک دوستلاريني دا "شرق روس"دا تاپدي. عمر فايق، فيرودين کؤچرلي، اوزئيير حاجي‌بيگوولا تماس قوردو، دوستلوق ائتدي. "شرق روس"-ون چاپيني درحال آلقيشلاييب، شئعير حصر ائدن م.ع.صابيرله غيابي تانيش اولدو. م.جليلين "شرق روس"آ واختيندا گلدي، قزئت هله نشره باشلاماديغي واختدا روس و آذربايجان ديللريني بيلن موترجيمه احتيياج اولدوغو باره‌ده ائلان وئرميشدي. او، قزئتده درج اولونان مطبوعات خولاصه‌سيني، تئلئقراملاري روسجادان آنا ديلينه ترجومه ائديردي. "شرق روس"دا چاليشماسي ج.محمدقولوزاده‌نين گله‌جک ياراديجيليغي اۆچون بير مکتب رولو اوينادي و او، 1905-جي ايلين اوّليندن بعضي فيکير ايختيلافلارينا گؤره رئداکسييادان اوزاقلاشدي.

ميرزه علي اکبرصابير ده "شرق روس" قزئتيني، اونون ايدئيا ايستيقامتيني ايزله‌ميش و بگه‌نيردي. بونون نتيجه‌سي اولاراق "شرق روس"آ شعئير حصر ائتميشدي. صابيرين بو شئعيري 1903-جو ايل اييون آيي‌نين 27-ده "ادبيات" باشليغي آلتيندا علي اکبر طاهيروو ايمضاسي ايله ايشيق اوزو گؤرموشدور.

فعاليتي‌نين دايانديريلماسي[دَییشدیر]

سونرالار حاجي زین‌العابدین تاغي‌يئو باکيدا آذربايجان ديلينده "حيات" آدلي قزئتين نشرينه ايجازه آلدي، احمد بيگ آغايئوله علي بيگ حسین‌زاده رئداکتور وظيفه‌سينه صاحيب اولدولار. م.شاهتاختينسکي ايسه چيخيلماز وضعيتده قالدي. قزئتين آخيرينجي نؤمره‌سي 1905-جي ايل يانوارين 15-ده بوراخيلميشدير.

خاطيره‌سي[دَییشدیر]

آذربايجان مطبوعات تاريخينده موهوم يئر توتان "شرق روس" قزئتينين 110 ايلليک يوبيلئيي 2013-جو ايلده طمطراقلي شکيلده قئيد اولونموشدور.

قایناقلار[دَییشدیر]

  • ن.ن.زئينالوو "آذربايجان مطبوعات تاريخي" ،1. حيصه . باکي، 1973، آدو-نون نشرياتي
  • ولي‌يئو عاکف عبدالعظیم اوغلو (آشيرلي). "آذربايجان مطبوعاتي تاريخي" (1875-1920)، باکي "عئلم و تحصيل" ،2009، 172 ص.
  • سونا ولي‌يئوا "ايشيغا گئدن يول". باکي، "زردابي LTD" ، م‌م‌ج ، 2016، 768 ص.
  • آذربايجان تاريخي 7 جيلدد، 5. جيلد. باکي، 1998