قمری دربندی
| قمری دربندی | |
|---|---|
| آد | میرزا محمد تقی قُمری گلزار دربندی |
| قیسا بیلگی | شاعیر |
| دوْغوم تاریخ | ۱۲۳۵ دربند |
| اؤلوم تاریخ | ۱۳۰۹ق |
| میللیت | آذربایجان، داغیستان |
| آیری آدلار | قمری |
| ایش | شاعیر |
میرزا محمد تقی قُمری گلزار دربندی (۱۲۳۵- ۱۳۰۹ق)، تانینمیش شاعر و مرثیه یازان.
قمری، داغیستان مختار جمهوریتینده یئرلشن دربند شاعیرلریندن دیر. شعرلری: مدح و اهل بیت مرثیه‌سی اؤزللیکله ایمام حسین(ع) ایله باغلی مرثیه‌لری وار. او، روضة الشهداء (ملاحسین واعظ کاشفی) و حدیقة السعدادان فایدالاناراق محتشم، خواجوی کرمانی و منوچهریدن تأثیر آلمیشدیر[۱].
حیاتی
[دَییشدیر]الده اولان قايناقلارا اساساً، اونون دوغوم يئری آذربايجانين شمال حيصه‌سينده «دربند» شهري و آتاسينين آدی ابراهيم و اؤز آدی ايسه محمدتقی اوْلموشدور.
او شعر کیتابینین اؤن سؤزونده اؤزون بئله تانیدیر: عبد حقیر کثیر الذنوب و التقصیر محمد تقی ابن المرحوم ابراهیم الدربندی المتخلص بقمری ... ،
بو عالیم و شاعیر تقوالی و متقی بير آتانين و آنانين اوجاغيندا و قوجاغيندا بويا باشا چاتير. يازديقلارا اساساً «دربند شهری اسكي‌دن ديندارليق ومرثيه‌‌چيليك جرياني‌نين مركزي اوْلموش و خلقي تعزيه‌‌دارليقدا بوتون آذربايجاندا مشهور اولموشلار.» دئمك« قمري بئله بير محيطده يئتيشديگي اۆچون بديعي ذوق و استعداديني بۇ يولدا ايشلتميش و آنجاق مرثيه شعرلری يازميشدير.» بونا باخماياراق كي، او بير مرثيه و اهل بيت شاعيري و مداحي ايدي جسارتی ده ديللر ازبري اوْلموشدور.
«مرحوم فريدون بيگ كؤچرلی‌نين يازديغی كيمي: حكام حضوروندا و عمومي توپلانتيلاردا دربند اهلی‌نين احتياجينی بيلديرن و عرض حال و دردلرينی عرصه‌ي ظهوره گتيرن دلاور... بير وجود ايدي.» کؤچرلی آرتیریرکی؛ قمری ۷۴ ایل حایات سورموشدور. او؛ گویا ۱۳۰۹-نجی هجری ایلینده دونیاسین دیشمیشدیر. اگر بۇ روایتی قبول ائتسک شاعیر میرزه محمد تقی قمری ۱۲۳۴-نجو ایلینده آنادان اوْلموشدور.
حؤرمتلی عاليم جواد هیئت جنابلاري او داهی‌نين ۱۲۵۰ده دوغولدوغون ذكر ائتسه‌ده؛ آنجاق تقريباً اونونلا ياخين زاماندا اولان تبريز عاريف و شاعيرلريندن اولان اسرار علی شاه اؤز آنتولوژوسوندا يازير: «شبيه گردان بوده و در آن كار دستبرد داشته بنای روضه‌‌خواني و مقتل نويسي نهاده كتاب كنز المصائب را به نظم در آورده و الحال كه زياده از ۱۲۵۰ سال است كسي بدين طريق مقتل به نظم نكشيده و آن مكرر در تبريز چاپ شده و معروفست.»
بئله‌ليك‌له گؤروروك، اونون دوغوم تاريخيندن بيرزاد الده اولا بيلمير و نئجه دئييرلر ال بوشا چيخير. آنجاق اونون الده اولان كنزالمصائب كيتابيندان بئله دوشونمك اولور كي، او ساوادلي و جماعت ايچره نفوذلو بير عاليم ايدي. قمری‌نين‌كيتابينا يازديغي بير منثور و اوچ ديللی مقدمه‌دن، اونون آنا ديليندن علاوه فارسجا و عربجه‌يه ده تام شكيل‌ده تانيش‌اولدوغو اوزه چيخيب؛ دوشونولور كی، آنا ديليندن علاوه آد وئردييميز ديللرده اثرلر يازيب يارادیب. قمری‌نين باشقا بير اثری ده اوْلموشدور كي آدين "كنز المعارف" قويموشدور. تاسفله گونوموزه قدر چاپ اولمايان بۇ كتاب ياريمچيليق قالسادا اونون اوغلو اونو تكميل‌لتميشدير. بۇ اليازما كيتابدان بير نۆسخه باكی‌نين اليازمالار فوندوندا قورونور .كنزالمعارفده نئچه ساقی نامه؛ قصيده؛ رباعي؛ مثنوی و باشقا ژانرلرده شعرلر ايستر توركجه ايستر فارسجا ايسترسه ده عربجه يازيلميشلار. دئديكلره گؤره اونون اوغلانلارين – ميرزه جعفر و ميرزه علی اصغر رياضی‌نی بير مدت ده حاكيملر آزار و اذيت وئرميشلر آنجاق شاعيرين تدبيری ايله او چتينليكلر ده حل اولونموشدور[۲].
کنزالمصائب
[دَییشدیر]دکتر حسین محمدزاده صدیق بۇ اثرین باره‌سینده بئله یازیر[۳]:
نوحه یازان شاعرلریمیزین بیریسی «محمد تقی بن ابراهیم قمری دربندی» دیر. اونون ۶۰۰ صحیفه‌لیک کنز المصائب آدلی بیر نوحه مجموعه‌سی نثر اوْلموشدور. بۇ مجموعه حکیم سید ابوالقاسم نباتی‌دن الهام آلیناراق «عشق» تحمیدیه‌سی ایله باشلاییر. بۇ تحمیدیه بئله‌دیر:
| حمد بسم الله دیر سر دفتر فرقان عشق، | مشق عاشقدیر بطون آیه‌ی قرآن عشق. | |
| صنع صانعدن بنای عالم ابداعده، | کلک قدرت ابتدا تحریر ائدیب عنوان عشق. | |
| هئچ بینا عشقین بیناسی تک دگیل محکم حصار، | ماشاء‌الله آفرین مرصوصدور بنیان عشق. | |
| بدو خلقت جمعینده روز میثاق الست | انبیاء و اولیادان آلدیلار پیمان عشق. |
۲۰ بئیتلیک بۇ تحمیدیه بئله قورتاریر:
| قاسم الارزاق تقسیمینده قسمت ائیله‌دی، | قمری شیرین زبانه نغمه‌ی الحان عشق. |
قمری بۇ تحمیدیه‌دن سوْنرا، « شعر» موضوعوندا شعرین تفضیلینده (۱۰) بئیتلیک بیر غزل گتیریر. بۇ غزل بئله‌دیر:
| شعردیر قائمه عرشده بیر کنز خفا، | اصل مفتاحی او کنزیندی لسان شعرا. | |
| شعری انصاف ایله هرگه چکه‌لر بازارا، | دارِ دنیادا تاپیلماز اونا هئچ وجه باها. | |
| شعردیر حدّ کمالا یئتیرن معرفتی، | شعردیر انجمن آرای عموم العرفا. | |
| شعر بیر چشمه‌ی شیریندی گلیر جنتدن، | انوش ائدن جرعه‌سین عالمده تاپار نهجِ هدا. |
قمری، بۇ غزلدن سوْنرا، بیر گؤزل نثر پارچاسی گتیر. بۇ نثر پارچاسیندا، کائناتین یارانیشی حاققیندات دانیشارکن، « عقل و عشق» مناظره‌سی آدلی اون دؤرد پارچا کیچیک قصیده گتیریر. بیرینجی قصیده بئله باشلاییر:
| بو سئودادن کئچ ای عاقل داهی عمر جوان کئچدی، | شباب ایامی گئتدی ذوق سودای جهان کئچدی. | |
| قوام عنصریتدن قوای خمسه سست اولدو، | یقین آباء علوی التقاتیندن عیان کئچدی. |
ایکینجی قصیده بئله باشلاییر:
| مگر دیوانه‌دیر عشاق عشق یاردان کئچسین، | هوای وصل سودای رخ دلداردان کئچسین. | |
| روادیر تشنه‌ی جام محبت می‌دن ال چکسین، | قویوب ذوق صفانی باده‌ی گلناردن کئچسین؟ |
هر قصیده‌نی بیری – بیرینه باغلایان بیر ترجیع بئیتی‌ده گلیر. مثال اۆچون:
| طوطی طبع درج دهان آچدی بی‌حجاب، | سلطان عقله وئردی بۇ نوعیله او جواب. |
و یا:
| تازه‌دن سلطان عشق مهربان دلنواز، | اولدو میدان نصیحتده مکرر یکّه تاز. |
بو مناظره قورتاردیقدان سوْنرا « عشقین احتجاجی» عنوانلی چوخ جزیل بیر قصیده گتیریر:
| دوشدو یاران باشیما سودایِ عشق، | آلدی الدن صبریمی غوغای عشق. | |
| آچدی گول تک قلبیمین گولزاری باخ، | حدّ تکمیله یئتیردی باده‌ی حمرای عشق. |
بو احتجاج قورتاردیقدان سوْنرا،
| بحمدالله عجب سودایه دوشدوم. | بیر آیری عشق اۆچون غوغایه دوشدوم، |
مطلعلی غزلی ایله بیرنئچه «عشق مبتلاسی» اولماسی مضمونلو غزللر گتیریر. بۇ غزللردن سوْنرا، « کتابین ابتدا کیفیتی» عنوانیله اوزون مثنوی یازاراق اساس مطلبه گیریر. بۇ مثنوی بئله باشلاییر.
| قویان زاماندا گولوستان کربلایا قدم، | نه گؤردوم اوندا دوزولموش انین ایلن ماتم. |
مثنوی ۵۰ بئیته یاخیندیر. مثنوی‌دن سوْنرا « تألیف سببی» نی بیر اوزون و محکم قصیده ایله آچیر. قصیده‌نین مطلعی بئله‌دیر.
| هزار شکر و درود هزار حمد و ثنا، | او کردگار غفوره، سمیعدیر، دانا. | |
| او حاکم ازلی‌دیر که بدو خلقت‌ده، | بو یوردو آدمه تعلیم علّم الاسما. |
سوْنرا یئنه‌ده بیر قصیده شعر توصیفینده گلیر، بۇ قصیده‌دن سوْنرا « بسم الله» ردیفی ایله سید الشهدا علیه السلامین مصائبی‌نین ذکرینه وارد اولور.
| الا ای طوطی شیرین لب گفتار بسم الله، | نظام نظم ایلن لعل شکّر بار بسم الله. |
ولاکین مصیبتلرین ذکریندن قاباق ۸ ساقی نامه گتیریر و ۸-نجی ساقی نامه‌ده دئییر:
| پیاله وئر منه ساقی الم هواسی گلیر، | یواش –یواش گؤزومون درّ پر بهاسی گلیر. |
بو ساقی نامه بئله قورتاریر:
| بو فخر بسدی غرا گلشنینده قمری‌نین، | قولاغا حشره کیمی وا حسین صداسی گلیر. |
ساقی نامه‌لردن سوْنرا قمری دؤرد قصیده گتیریر بیرینجی‌سی تحمیدیه، ایکینجی‌سی پیغمبر نعتی:
| ای خاتم نبوته مهر نگین اولان، | گنجینه‌ی رسالته درّ سمین اولان. |
یئنه‌ده اۆچونجو پیغمبر نعتی دیر:
| شاهباز طبع غرّا دور بالا آختاریر | ارتفاع طارِم افلاک مینا آختاریر. |
دؤردونجو قصیده‌ده یئنه ده نعت‌دیر و قاباقکی قصیده‌نین مطلعی‌نین تجدیدیدیر:
| طایر طبعیم فراز عرشه شهپر آختاریر، | الده خنجر تنده جوشن سرده مفخر آختاریر. |
بو ایکی قصیده یوز بئیتیدن زیاده‌دیر. اوندان سوْنرا « باب القصائد‌نی مدح مولای متقیان» فصلی آچیلیر. بورادا اون دؤرد قصیده واردیر. بۇ قصیده‌لرده مولا علی‌نین مناقبی ذکر اوْلونور. قصیده‌لردن سوْنرا خاتم الانبیانین رحلتیندن سوْنرا باش وئرن واقعه‌لردن بحث گئدرک، مصیبت ذکری باشلاییر.