قوزئی آذربایجان تاریخی

آذربایجان تاریخی ایله ایشتیباه اولماسین.

قوزئی آذربایجان تاریخی — آذربایجان جومهوریتینین تاریخی اراضی‌سینه ایشاره ائدیر.

آذربایجاندا مسکونلاشما قدیم دؤورلره گئدیب چیخیر. مسکونلاشمانین قدیم ایزلرینه داش دؤورۆنه عاید چنه سۆمۆیۆ تاپیلمیش آزیخ ماغاراسینی، مئزوْلیت دؤورۆ گؤستردیرن قوْبۇستانداکی قایا اۆستۆ رسملری و آرخئوْلوْژی تاپینتیلاری، تۇنج دؤورۆنه عاید گمی‌قایا پئتروْقلیفلرینی و ماننا مدنیتینی عکس ائتدیرن حسنلۇنۇ گؤسترمک اوْلار.

آذربایجان اراضی‌سینده یارانان ایلک دؤولت ماننا دیر. داها سونرا آذربایجان میدیا, اهه‌منیلر و ساسانیلر ایمپئریالارینین تَرکیب حیصه‌ی اولموشدور. آذربایجان آدینین یارانماسینین وئرسیالاریندان بیری اوْلاراق آتورپاتکانین بانیسی آتروپات اوْلاراق گؤستریلیر اهه‌منی جانیشینی اوْلان آتروْپات ماکئدوْنیالی ایسکندرین اینامینی قازانمامیش اوْنۇن و پئردیککینین اؤلۆمۆندن سونرا یئنی دؤولتین اساسینی قوْیمۇشدۇر. بۇ دؤورلرده آذربایجان اهالیسی آتش‌پرستلیه سیتاییش ائدیردی. ائرامیزین بیر عصرلریندن قافقاز آلبانیاسیندا یاییلماغا باشلامیش مسیحیت چار عورنایر وریندن دؤولت دینی اِعلان ائدیلمیشدیر. مسیحیت یئددی اسرده عربلرین گلیشینه قدر بؤلگه‌ده حاکم اولموشدور.

ازربایجان عرب خلافتی, سلجۇقلار, آتابیلر, موْنقوْل ایمپئریاسی و جلایریلر دؤولتینین تَرکیب حیصه‌ی اولموشدور. تبریزده حاکمیتی اله کئچیرن قارا یۇسیف ۱۴۱۱-جی ایلده سلطان احمده اوْغۇللۇغا وئردیی پیربۇداغی حاکمیته گتیرمیشدیر و آذربایجاندا جلایریلرین و تئیمۇریلرین حاکمیتی بیتمیشدیر. آنادوْلۇدا قووه توْپلایان ایسماعیل ۸۸۰ شمسی ایلده آغ‌قویونلو دؤولتینین بیرینجی قوْلۇنۇ, ۸۸۲ شمسی ایلده ایکینجی قوْلۇنۇ سۆقۇتا اۇغراتمیشدیر. ۱۵۳۸-جی ایلده شیروانشاهلار دؤولتی, ۱۵۵۱-جی ایلده شکی حاکملیی صفویلر وریندن سۆقۇتا اۇغرادیلمیشدیر.

اوْن‌سککیز اسراین ایکی یاریسیندا آذربایجاندا واحد دؤولتین اوْلماماسی گۆلۆستان قرارداد(آنلاشما)سی ایله آذربایجانین رۇسییه و ایران ایمپئریالاری آراسیندا بؤلۆشدۆرۆلمسینه گتیریب چیخارتمیشدیر. آذربایجاندا ۱۹۱۸-جی ایل ۲۸ مایدا آذربایجان دئموْکراتیک جومهوری‌سی و ۱۹۹۱-جی ایل ۱۸ اوْکتیابردا آذربایجان جومهوری‌سی یارادیلمیشدیر.

قدیم دؤور

داش دؤورۆ

آذربایجاندا ۲ میلیون ۷۰۰ مین ایل بۇندان اؤنجه باشلایاراق ائرامیزدان اول ۴جۆ مینیللیه قدر داوام ائتمیشدیر. داش دؤورۆ اۆچ مرحله‌دن – پالئوْلیت دؤورۆ (qədim), مئزوْلیت دؤورۆ (orta) و نئوْلیت دؤورۆندن (yeni daş dövrü) عبارت اولموشدور. تخمیناً ۷۰۰ مین ایل اول اینسانلار اوْد الده ائتمه‌یی اؤیرنرک, اؤزلرینی سوْیۇقدان قوْرۇماغا, یئمک بیشیرمک, امک آلت‌لرینی دۆزلتمیه باشلادیلار. ۴۰۰-۳۰۰ مین ایل اؤنجه آذربایجاندا مسکونلاشمیش ابتدایی اینسانلارین تکاملۆنده یئنی مرحله باشلانیر. آزیخ ماغاراسیندا آشکار اولونمۇش ابتدایی اینسان-نئاندئرتالین چنه سۆمۆیۆ (təxminən ۳۵۰ min il öncə) بۇنا عیانی ثُبوتدۇر. ۱۰۰-۳۰ مین ایل اؤنجه اؤلکه اراضیسینده اوْرتا پالئوْلیت دؤورۆ یاشانمیش و بۇ ارفده قدیم اینسانلارین ابتدایی ایجماع قورولموشۇ فوْرمالاشمیشدیر. همین دؤور تاغلار ماغاراسینداکی آرخئوْلوْژی تاپینتیلار اساسیندا تدقیق ائدیلمیشدیر. بۇ زامان اینسانلارین اساس مشغولیتی اوْوچۇلۇق و ییغیجیلیق ایدی. عئینی زاماندا آذربایجاندا یاشایان اینسانلار آرتیق اوْ دؤورده قوْنشۇ اراضی‌لرین ساکنلری ایله مبادله‎ کاراکتئرلی رابیطه لر قۇرا بیلمیشدیلر.

پالئوْلیت دؤورۆ

۳۰-۱۰ مین ایل اؤنجه آذربایجاندا سوْن پالئوْلیت دؤورۆ مؤجود ایدی. اینسانلار آرتیق یالنیز ماغارا و زاغالاردا دئییل, همچئنین مۆختلیف چای وادیلرینده تیکدیردیکلری یاشاییش مسکنلرینده مسکونلاشماغا باشلاییرلار. محض بۇ دؤوره‎ قبیله‌لرین فوْرمالاشماسی, ایلکین اینجه صنعت (هنر) و اعتیقادلارین(سیتاییش,ایباءدئت) یارانماسی تصادف ائدیر. امک آلتلری بۇ زامان یالنیز داشدان دئییل, همچئنین مۆختلیف حئیوان سۆمۆیۆندن ده تولید ائدیلیردی.

مئزوْلیت دؤورۆ

مئزوْلیت آذربایجاندا ائر.او. ۱۱–۸-جی مینیللیکلری اَحاطه ائدیر. آرتیق بۇ دؤورده اکینچیلیک و حئیواندارلیغین ایلکین فوْرمالاری یارانیر. بۇ دؤور باشلیجا اوْلاراق قوْبۇستانداکی قایا اۆستۆ رسملر و آرخئوْلوْژی تاپینتیلار اساسیندا تدقیق ائدیلیب. یئر اۆزۆنده ابتدایی اینسانین ان زنگین "muzeylərindən" بیری ساییلان بۇ اراضیده آلتی مینجن قایاۆستۆ رسم و اوْنا یاخین قدیم اینسان دۆشرگسی آشکار ائدیلمیشدیر. بۇ رسملرده اوْ دؤورکۆ آداملارین مشغولیتی, امک چالیشماسی, اوْو و بالیقچیلیق صحنه‌لری, آیین و اعتیقادلاری اؤز عکسینی تاپمیشدیر. آرخئوْلوْژی ماتئریاللار و رسملر سۆبۆت ائدیر کی, آرتیق بۇ دؤورده اینسانلار اوْخ و کاماندان استفاده‎ ائتمه‌یی بیلیردیلر.

نئوْلیت دؤورۆ

نئوْلیت آذربایجاندا ائر.او. ۷جی مینیللیه تصادف ائدرک قوْبۇستانین و حسنلۇتپه (آذربایجان) آرخئوْلوْژی ماتئریاللاری تمثالیندا تدقیق ائدیلمیشدیر. بۇ دؤورده‌ن ابتدایی اینسانلاردا تولید کاراکتئرلی صنعتی فوْرمالاشیر, آرخایک (primitiv) ساخسی معلوماتینین حاضیرلانماسی باشلانیر.

ائنئوْلیت دؤورۆ

ئر.او. ۶۴-جۆ مین‌ایللیک‌لرده آذربایجان اراضیسینده ائنئوْلیت مؤجود ایدی. بۇ زامان اوْتۇراق اکینچیلیک فوْرمالاشیر, اینسانلار حیط صنعتیی تیکیلیلرینه اییه اولان ائولرده یاشاماغا باشلاییردیلار. اینسانلار آرپا, بۇغدا و باشقا بیتکیلری یئتیشدیرمیی باجاریر, صنعت‌کارلیقلا (داش و سۆمۆکدن امک آلت‌لرینین تولیدی, حئیوان دریلرینین اِعمالی, ساخسی معلوماتلارینین حاضیرلانماسی و س.) مشغول ایدیلر. بۇ دؤوره‎ آرخایک تیپلی اینجه صنعت (هنر)نۆمۇنلرینین (گیلدن حاضرلانمیش مۆختلیف تیپلی قادین هیکللری, بزک اشیاءلاری وس.) دۆزلدیلمسی تصادف ائدیر.

تۇنج دؤورۆ

شابلون:شکیللر آلبوْمۇ تۇنج دؤورۆ آذربایجاندا ائر.او. ۴۱ مینیللیکلری اَحاطه ائدیر. طایفا و قبیله ایتّیفاقلارینین یارانماسی ائله بۇ ارفده باشلانیر. اینسان مسکنلرینین و عومومی اهالینین سایی دۇرمادان آرتیر. کیچیک و اوْرتا آسیا, مئسوْپوْتامیا و شیمالی قافقازلا تجارت و باشقا رابیطه لر یۆکسلن خطله گلیشمه ائدیر. آذربایجاندا ائرکن تۇنج دؤورۆ کۆر-آراز آرخئوْلوْژی مدنیتینه عاید تاپینتیلار اساسیندا دریندن اؤیرنیلمیشدیر. بۇ مدنیت تکجه آذربایجانی دئییل, همچئنین جنوبی و شیمال-شرقی قافقازی و کیچیک آسیانین شرق اراضی‌لرینی ده اَحاطه ائدیردی. بۇ دؤورده اینسانلار یۇمشاق پاخیرای اؤزل(خصوصی) سوْبالاردا اریدیب اوْنۇ قلعه‌یلا قاتیشدیراراق تۇنج الده ائتمه‌یی اؤیرنیردیلر. تۇنج میس‌دن داها برک اوْلدۇغۇنا گؤره تئزلیکله امک آلتلری, سلاح و بزک اشیاءلاری محض بۇ ماتئریالدان حاضیرلانماغا باشلانیر. بۇ دؤوره‎ همچئنین اکینچیلیکلده صنعی سووارما سیستمینین فوْرمالاشماسی, باغچیلیق صنعتیینین تکاملۆ, هئیوادارلیقدا هم ایری, هم ده خیردا بۇینۇزلۇ حئیوانلارین ساخلانماسی, آتچیلیق ایتی سۆرعتله گلیشمه سی تصادف ائدیر. صنعت‌کارلیقدا مئتال ایشلم, زرگرلیک, مۆختلیف نؤع پارجا تولیدی و توْخۇجۇلۇق کیمی یئنی بخشلر فوْرمالاشاراق یاییلماغا باشلاییر. اوْرتا تۇنج دؤورۆنده (er.əv. ۳-۲ minilliyin ۱-ci yarısı) محکم دفاع ایستیحکاملی ایری یاشاییش منطقه‎لری عمله‎ گلیر. بۇ منطقه‎لردکی یاشاییش ائولری, بیر قایدا اوْلاراق دۆزبۇجاق فوْرماسیندا اوْلۇب بیر نئچه اوْتاقدان عبارت ایدی. محض بۇ دؤوره‎ مۆختلیف طایفا ایتّیفاقارینین یارانماسی و اونلار آراسیندا ساواش و نیظامی مۆناقیشه‌لرین گئنیش وسعت آلماسی تصادف ائدیر.

آذربایجانین ان قدیم طایفا ایتّیفاقلاری

ازربایجانین ان قدیم طایفا ایتّیفاقلاری حاقیندا ایلک بیلگی یه ائر.او. ۲۳جۆ یۆزیللیه عاید سومئر-آککاد یازیلی منبعلرینده راست گلینیر. بۇ منبعلرده آذربایجاندا مؤجود اولموش کۇتی, لۇلۇبی و هۇرری طایفا ایتّیفاقلاری حاقیندا بحث ائدیلیر. معلوم اوْلۇر کی, آککاد حاکمی نارامسینین دؤورۆنده (er.əv. ۲۲۳۶-۲۲۰۰) کۇتیلر مئسوْپاتامیایا سوْخۇلمۇش, اونلارین باشچیسی ائنریداوازار آککاد قوْشۇنۇنۇ مغلوب ائدرک اؤلکه‌نین جنوب اوستانلرینی ضبط ائتمیشدی. تخمیناً بۇ حادثه‌لردن بیر اسر سونرا آذربایجان اراضیسینده یارانمیش یئنی طایفا ایتّیفاقی لۇلۇبیلر کۇتیلری اؤزلرینه تابع ائتدیردیلر. لۇلۇبئیلرین اساس اراضی‌لری عورمیا گؤلۆ اطرافیندا اولموشدور. لاکین سونرادان اونلار اؤز اراضی‌لرینی ایران کؤرفزینه قدر گئنیشلندیره بیلدیلر. بۇ طایفا ایتّیفاقینین ان پارلاق دؤورۆ ائر.او. ۲ مینیللیه تصادف ائدیر. حتّی قۆدرتلی آسسۇریا دؤولتینی ده لۇلۇبئیلردن اوْلان سلاله‎ ایداره‎ ائدیردی. داها سونرا تاریخین صحنه‌سینه هۇرریتلرین ایتّیفاقی گلیر.

هله ائر.او. اۆچ مین‌ایللیگین سوْنۇنجۇ روبعۆنده اونلارین یازیسی مؤجود اولموشدور. بۇ طایفا ایتّیفاقی اۇزۇن سۆرن ساواشلر نتیجه سینده کیچیک و اوْرتا آسیانین گئنیش اراضی‌لرینی اؤزۆنه تابع ائتدیرمیه موفّق اوْلدۇ. عئینی زاماندا آذربایجاندا کاسسیت طایفالاری دا مؤجود ایدی. ائر.او. ۲ مین‌ایللیگین اولینده کاسسیتلر بابیلیستانبیر اشغال ائدرک بۇرادا ۵۰۰ ایلدن آرتیق حکمرانلیق ائتمیشدیلر. آرتیق ائر.او. ۲ مین‌ایللیگین ایکینجی یاریسیندا ائر.او. ۱ مین‌ایللیگین اَوللرینده اؤلکه‌ده ابتدایی ایجماع موناسیبتلری سۆقۇتا یئتیر و ایلک صنفی قورولموش قۇلدارلیق فوْرمالاشماغا باشلاییر.

دمیر دؤورۆ

بۇ دؤور اؤلکه‌ده خوْجالی – گدبی, تالیش – مۇغان, ناخچیوان و قایاکند –قۇرۇچای آرخئوْلوْژی مدنیتلرینین ماتئریاللاری ایله تمثیل اولونمۇشدۇر. آذربایجاندا ایلکین شهر-دؤولتلری یارانیر, تسررۆفاتین دئمک اوْلار کی, بۆتۆن بخشلری سۆرعتله گلیشمه ائدیردی. ائ.ا. ۱۳۱۲ یۆزیللیکلرده اؤلکه اراضیسینده دمیر دؤورۆ باشلانیر. بۇ ارفده صنفی جمعیتین یارانماسینین طمعلی قوْیۇلۇر. همین زامان عورمیا گؤلۆ اطرافیندا زامیا, کاراللا, گیلزان, آندیا, زیکئرتۇ و س. کیمی کیچیک سیاسی بیرلیکلر پئیدا اوْلۇر.

ماننا (ایلک آذربایجان دؤولتی)

اساس مقاله: ماننا

ئر.او. ۹جۇ یۆزیللیکده عورمیا ساحللرینده ایلک آذربایجان دؤولتی آدلاندیریلا بیلن ماننا یارانیر. اوْنۇن باش شهری ایزئرتۇ اولموشدور. آرتیق ائر.او. ۸ اسرده ماننا آسیادا مهم سیاسی قووه روْلۇنۇ اوْیناییردی. دؤولتین ان پارلاق دؤورۆ حکمدار ایرانزۇنۇن حاکمیتی ایللرینه تصادف ائدیر. بۇ زامان ماننایا ایندیکی آذربایجانین بۆتۆن جنوب و بعضی شیمال (ناخجیوان) اراضی‌لری تابع ایدی. ایرانزۇنۇن وارثلری آزا و اۇللۇسۇنا مۆختلیف دؤولتلرله نیظامی ایتّیفاقلار یاراداراق اؤز اراضی‌لرینی گئنیشلندیرمیه چالیشیردیلار. بئله کی, ائر.او. ۹۳ شمسی ایلده اۇللۇسۇنا آسسۇریا دؤولتی ایله ایتّیفاقدا عورارتۇنۇ مغلوب ائده بیلمیشدیر. لاکین بۇنۇن آردینجا ماننا دؤولتی گئتدیکجه تنزُّله اۇغراماغا باشلاییر. سوْنۇنجۇ دفعه بۇ دؤولتین آدینا ائر.او. -۵ شمسی ایله تصادف ائدن "Hedda salnaməsində" راست گلینیر. بئللیکل, یاشی ۳ مین ایلدن آرتیق اوْلان آذربایجان دؤولتچیلیینین ایلکین نومونه‌سی ماننا دؤولتی اولموشدور.

میدیا دؤولتی

اساس مقاله: میدیا

تخمینن ائ.ا. بیر مینیللیکده ماد ایمپراتورلوغو طایفا ایتّیفاقی مئیدانا گلیر و آرتیق ائ.ا. ۷جی یۆزیللیین ۱جی یاریسیندا بیر دؤولت کیمی برقرار اوْلۇر. میدیا دؤولتینین پایتختی ائکباتان (müasir همدان) اولموشدور. دئمک اوْلار کی, عئینی دؤورده آذربایجاندا سکیفلراین دؤولتی ده مؤجود ایدی. بۇ دؤولتی قافقازآ دربند کئچیدیندن داخل اولموش کؤچری طایفالار یاراتمیشدیر. همین دؤولت اؤن آسیانین اوْ زامانکی تاریخینده مهم روْل اوْینادیغینا باخمایاراق ائر.او. آلتی عصرین ۹۰جی ایللرینده یوْخ اولموشدور. ائله بۇ دؤورده ده میدیانین یۆکسلیشی باشلانیر. کیاکسار شاه‌ین دؤورۆنده (er.əv. ۶۲۵-۵۸۵-ci illər) میدیا خصوصی ایله گۆجلنرک عورارتۇ و جنوبی قافقازی اؤزۆنه تابع ائتدیرمیش, آسسۇریا ایمپئریاسینا بیر نئچه دؤیۆشده غالب گلمیش‌دیر. لاکین آرتیق ائر.او. ۶جی یۆزیللیین اوْرتالاریندا بۇ دؤولت تنزُّله اۇغراییر و اوْنۇن اراضی‌لری ایلک فارس دؤولتی اوْلان اهه‌منیلر ایمپئریاسی وریندن ضبط ائدیلیر. بۇ ایمپئریانین حکمداری شاه‌نشاه ایکی کیراین دؤورۆنده (er.əv. ۵۵۹-۵۳۰) اؤلکه‌نین پایتختی ائکباتانآ تالان ائدیلمیش, میدیانین اؤزۆ ایسه اهه‌منیلر دؤولتینین اوستانلریندن بیرینه چئوریلمیشدیر. مۆختلیف خالْقلاری و اراضی‌لری اؤزۆنه زوْر گۆجۆ ایله تابع ائتدیرن بۇ دؤولت آرتیق ائر.او. ۴جۆ یۆزیللیین ۲جی یاریسیندا ماکئدوْنیالی ایسگندر وریندن ضبط ائدیلمیشدیر. ماکئدوْنیالی ایسگندرین ایمپئریاسی بالکان یاریم‌آداسیندان شیمالی هیندوستانآ و قافقازدان میصر و فارس کؤرفزینه قدر اۇزانان نهنگ بیر اراضینی اَحاطه ائدیردی. بۇ ایمپئریانین عمله‎ گلمسی تَرکیبینده و قوْنشۇلۇغۇندا اوْلان خالْقلارین مدنی, معنوی, عِلمی و ایجتماعی حیاتلارینا بؤیۆک تأثیر گؤسترمیش, قدیم دونیا تاریخینده یئنی بیر دؤورۆن ائللینیزمین یارانماسینا گتیریب چیخاردی. ائللینیزم دؤورۆنده آذربایجان اراضیسینده ایکی یئرلی دؤولت آلبانیا و آتروْپاتئنا مؤجود اولموشدور.

آتروْپاتئنا دؤولتی

اساس مقاله: آتروْپاتئنا

تهۇمب|۲۰۰پخ|آتروْپات و ماکئدوْنیالی ایسکندر

ئ.ا. -۲۹۳ شمسی ایلده یارانمیش آتروْپاتئنا دؤولتینین ایلک حاکمی آتروْپات حساب ائدیلیر. آراز چاییندان جنوبدا یئرلشمیش اراضی‌لری اَحاطه ائدن آتروْپاتئنانین پایتختی قازاکا ایدی. آتروْپاتئنادا اکینچیلیک, حئیواندارلیق و صنعت‌کارلیق یۆکسک گلیشمه ائتمیشدیر.<رئف name=<#[۵۸]#>>آتروْپاتئنا, بسئ آتروْپاتئنا.

ؤلکده ایری شهرلر مؤجود ایدی, اؤلکه‌داخیلی و بین‌الملل تجارت رابیطه لری دۇرمادان گلیشمه ائدیردی. آتروْپاتئنادا دؤولت دینی زردوشتلۆک اولموشدور. ائر.اول اۆچ عصرین ۲۰جی ایللرینده آرتابازانین دؤورۆنده اؤلکه‌نین اراضی‌لری خئیلی گئنیشلنرک خزر دنیزیندن کیچیک آسیایا قدر بؤیۆک بیر اراضینی اَحاطه ائتمیشدیر. همین ایللره پارفیا ایمپئریاسینین (er.əv. ۲۴۸-۲۲۷) گۆجلنمسی ده تصادف ائدیر. اؤزلرینه مرکزی آسیا, جنوبی قافقاز, ایران و مئسوْپوْتامیانین بیر سیرا اوستانلرینی تابع ائتدیررک بۇ دؤولتین حکمدارلاری غصبکار سیاست یۆرۆدۆردۆلر. بۇ ایشده اونلارین اساس رقیبی نهنگ و قۆدرتلی روم ایمپئریاسی (e.ə. ۶ – e.۵ əsrlər) اولموشدور. روم و پارفیا آراسیندا قافقازی اوْ جمله‎دن آذربایجانی اؤزۆنه تابع ائتدیرمک اۇغرۇندا آردی-آراسی کسیلمین ساواشلر آپاریلیردی. ایلک مرحله‌ده آتروْپاتئنا پارفیانین مۆتفیقی کیمی چیخیش ائتمیش و بۇ دؤولتلرین بیرگه سعیی نتیجه سینده روملیلار بیر نئچه دؤیۆشده مغلوب ائدیلمیشدیر. لاکین ائ.ا. ۲۰جی ایلده آتروْپاتئنادا ایکی عاریابارزان حاکمیته گلیر. اوْ هله گنج ایکن رومدا تربیه‎ آلمیش و بۇ سببدن اوْنۇن پرستیشکاری اولموشدور.

ئ.ا. ۱جی ایلده روم سرکردسی قای سئزار ائرمنیستانی ضبط ائدرک ایکی عاریابارزانی اوْنۇن حکمداری تعیین ائدیر. لاکین ائرمنیستانین آتروْپاتئنایا قاتیلماسی و روم ایله مۆتفیق موناسیبتلر پارفیانین ناراضیلیغینا سبب اوْلدۇ کی, بۇ دا یئنی ساواشنین باشلانماسینا گتیریب چیخاردی. ائرامیزین ۲جی ایلینده آتروْپاتئنا و روم قوْشۇنۇ پارفیا و اوْنۇن مۆتفیقلرینین اوردوسۇنۇ حلّئدیجی دؤیۆشده مغلوب ائتدی. سونرادان روملیلارین بۇ اراضی‌لره تأثیری ضعیف‌له‌ییر. بۇندان استفاده‎ ائدن پارفیا آتروْپاتئنانی ضبط ائدیر. حاکمیته پارفیا منشألی عرشاکیلر سلاله‎سی گتیریلیر. بۇ شکیلده آتروْپاتئنا ساسانی ایمپئریاسینین (er. ۲۲۴-۶۵۱) یۆکسلمسینه قدر مؤجود اولموشدور.

قافقاز آلبانیاسی

اساس مقاله: قافقاز آلبانیاسی

دیگر آذربایجان دؤولتی آلبانیا آراز چایینین شیمال ساحلیندن جنوبی داغیستانا قدرکی اراضیده یئرلشیردی. بۇ دؤولته اوْن بیر اوستان چوْلا, لپینیا, کامبیسئنا, هئرئتی, قبله, شکی, پایتاکاران (Beyləqan), اۇتی, گیردمان, آرساخ و صنعیک داخل ایدی. اؤلکه‌نین پایتختی ایلک اول قبله, داها سونرا ایسه برده شهرلری اولموشدور.

ارتیق ائر.او. اۆچ یۆزیللیکده اؤلکه‌ده یئرلی گۆمۆش پوللار ضرب ائدیلیردی. یازیلی منبعلرین وئردیی بیلگی یه گؤره قافقاز آلبانیاسی ۲۶ یئرلی قبیله‌نین سیاسی ایتّیفاقی نتیجه سینده یارانماسیدیر. بۇ حادثه تخمیناً ائر.او. دؤرد اسرع تصادف ائدیر. دؤولتین ایلک حکمداری آران حساب ائدیلیردی. ایلکین مرحله‌ده اؤلکه‌ده رسمی دین زردوشت دینی اولموش, ائر. بیر یۆزیللیینده ایسه مسیحیت قبول ائدیلمیشدیر. مسیحیت کیلسسینین باشیندا مستقل آلبان کاتالیکوْسۇ دۇرۇردۇ. ایلک زامان‌لار اوْنۇن ایقامتگاه‌ی دربند, سونرا ایسه برده شهری ایدی. قدیم آلبانلارین صنعتیی, معیشت و حیات طرزی یالوْیلۇتپه آرخئوْلوْژی مدنیتی اساسیندا اؤیرنیلمیشدیر. بۇندان باشقا یونان و روم چاغداش (معاصیر)لرینین اثرلریندن و کالانکاتۇیلۇ مۇسانین "Alban tarixi" سال‌نامه‌سیندن قافقاز آلبانیاسی حاقیندا کسرلی بیلگی الده ائتمک اوْلار. قافقاز آلبانیاسیندا اکینچیلیک, حئیواندارلیق, صنعت‌کارلیق و تجارت یۆکسک گلیشمه ائتمیشدیر. اؤلکه‌ده باغچیلیق و ایلک نؤبه‌ده ایپکچیلیک مؤجود ایدی.

آلبانیا اراضیسینده ۳۰دان آرتیق شهر وار ایدی کی, بۇنلار دا اهمیتلی صنعت‌کارلیق و تجارت, سیاسی, ایداری, مدنی و دینی مرکزلر روْلۇنۇ اوْیناییردیلار. اؤلکه‌نین یۆکسلیشی دؤورۆنده آلبانیا شیمالدان بؤیۆک قافقاز داغلاری, جنوبدان تالیش سلسله‎سی, شرقدن خزر دنیزی, باتی(غرب)دن ایسه گۆرجۆستانلا محدودلاشان بؤیۆک بیر اراضینی اَحاطه ائدیردی. بۇ برکتلی و زنگین اؤلکه عصرلر بوْیۇ بیر چوْخ خالْقلارین و غصبکار دؤولتلرین دقّتینی اؤزۆنه جلْب ائدیردی. هله ائر.او. اۆچ-ایکی عصرلرده اؤلکه‌یه شیمالدان ماساقئت و سارمات طایفالاری مۆداخیله ائتمیش و خزر ساحلینده بیر مودّت مؤجود اولموش مازکۆت دؤولتینی یاراتمیشدیرلار. ائر.او. بیر یۆزیللیکدن باشلایاراق روملیلارین لئگیوْنلاری جنوبی قافقازا, اوْ جمله‎دن آلبانیایا بیر نئچه دفعه یۆرۆش ائتمیشدیلر. ایمپئراتوْر دوْمیتسیاناین دؤورۆنده (er.əv. ۸۳-۹۶) روملیلار خزر دنیزینین ساحللرینه گلیب چیخمیشدیلار. بۇ بارده قوْبۇستاندا تاپیلمیش لاتین دیللی قایاۆستۆ یازی خبر وئریر. ائرامیزین ۷۰جی ایللرینده اؤلکه‌یه شیمالدان آلان طایفالاری باسقین ائدیب کامبیسئنا اوستانینی ضبط ائتدیلر. بۇ باسقین و ساواشلره باخمایاراق قافقاز آلبانیاسی اؤزۆنۆن دؤولت مستقللیینی قوْرۇیۇب ساخلایا بیلمیشدیر.

ائتنوْ-سیاسی بیرلیکلر

ازربایجاندا (quldarlıq quruluşunu yaşayan) ایلک ائتنوْ سیاسی بیرلیکلرین مئیدانا گلمسی میلاددان اوْنجه اۆچ- جۆمین‌ایللیگین ایکی یاریسینا, داها دقیق ائرادان اول خخو-خخییی-عصرلر, یعنی ۲۵.۱۱.۳۶۷۸ ایل بۇندان اوله تصادف ائدیر.

• "Aratta" ائتنوْ سیاسی بیرلیی
• "Kuti" ائتنوْ-سیاسی بیرلیی
• "Lullubi" ائتنوْ-سیاسی طایفا بیرلیی
• "[[Su <#[۲۲]#>|Su]]" طایفا بیرلیی
• "توروک کی" ائتنوْ سیاسی بیرلیی
• "هوری‌لر" ائتنوْ سیاسی بیرلیی.

آراتتا, کۇتی, لۇللۇبی, سۇ طایفالاری قدیم شرقین تاریخینده مۆهیم روْل اوْینامیشدیلار و آذربایجان خالْقینین فوْرمالاشماسی سورجی (روندی)ندی اونلارین روْلۇ شُبهه‌سیزدیر. ان آزیندان اوْنا گؤره کی, م.اؤ سککیز-عصردئ آذربایجان اراضیسینده ایلکین دؤولت یارادان ماننالیلار, آدلاری چکیلن طایفالارین وارثلری و تؤرمسیدیرلر.

بۇ طایفالارین دیل کؤکۆنۆن تام بللیوْلماماسینا باخمایاراق, اونلارین دیلینده وئ یاخۇد اونلارین یاشامیش اوْلدۇقلاری اراضی‌لرین آدلاریندا بیر چوْخ قدیم تۆرک دیلی منشألی سؤزلرین اوْلماسی معلومدۇر. مثلاً, آراتتا اؤلکه‌سینین یئرلشدیی اراضی قایناقلاردا "Alataye" اوْلاراق قئید ائدیلیب کی, بۇ دا بۇ سوْزۇن آلتای-تۆرک جوغرافی نوعمئنکلاتۇراسیندا ایشلنمکده اوْلان سؤزلرله (آلتای, آلاتاۇ, آلاتاوا, آلاداغ و س.) باغلیلیغی شُبهه‌سیزدیر. سوْن آراشدیرمالاردا مانناداکی "Uişdiş" ویلایتینین آدی "Vişdiş", "Beşdiş", یعنی بئش داغ اوْلاراق ایضاح ائدیلیر. آسسۇر چاری ایکی سارقوْن همین ویلایتدکی "Uşkaya" (İndiki Üsküyə) آدی ایسه "Üç qaya" وئ یاخۇد "Üst qaya" کیمی آچیقلانیر. ائلجه د, بارسینده دانیشدیغیمیز خالْقلارین دیلینده "Qantau" (Qandağ), "İştatti" (isti yer) و سایره‎ کیمی چوْخسایلی تۆرک دیللر قوروپۇنا یاخین سؤزلر مؤجود ایدی. آسسۇر قایناقلاریندا "Turukki" اوْلاراق ایشلدیلن طایفا آدی ایسه تۆرک ائتنوْنیمینین ایلکین یازیلیش شکلی ساییلا بیلر.

اوْرتا عصرلر

\'\'\'آذربایجان تاریخی-اوْرتا عصرلر دؤورۆ\'\'\' تهۇمبنایل ئرامیزین ۳۱۸-جی عصرلری آذربایجان تاریخینده اوْرتا اسر و یا فئوْدالیزم دؤورۆ کیمی معلومدۇر. آراشدیرماچیلار بیر قایدا اوْلاراق بۇ دؤورۆ اۆچ اساس مرحله‌یه بؤلۆرلر. ۳۱۰ یۆزیللیکلر ائرکن اوْرتا عصرلر, ۱۱۱۵-جی عصرلر کلاسسیک فئوْدالیزم و ۱۶۱۸-جی عصرلر سوْن فئوْدالیزمدیر. بۇ دؤورده صنعتیین اساس فوْرمالاری اکینچیلیک, حئیواندارلیق و صنعت‌کارلیق اولموشدور. همین مودّت اوْرتا اسر شهرلرینین یۆکسلیشی و چیچکلنمسی دؤورۆدۆر. اونلار هم سیاسی و ایداری مرکزلر اوْلماقلا یاناشی, هم ده اقتصادیات و تجارتد, مدنی, عِلمی و دینی حیاتدا مهم روْل اوْیناییردیلار. اۆچ-یئددی عصرلردکی آذربایجان تاریخی مستقیم ایران ساسانی ایمپئریاسی (۲۲۴-۶۵۱) ایله باغلی ایدی. ساسانیلرین سوْنۇنجۇ شاه‌ینششاها اۆچ یئزدگیرد (۶۳۲-۶۵۱) عربلرین یۆرۆشلرینین قارشیسینی آلماق آماج ایله واراز-قریقوْرا نیظامی یاردیم آماج ایله موراجیعت ائدیر. آلبان اوردوسۇ باشیندا واراز-قریقوْرۇن اوْغلۇ جاوانشیر دۇرۇر. ۶۳۰-۶۴۲-جی ایللرده اوْ عربلره قارشی ساواشلرده اشتراک ائتمیش, ۶۳۷-جی ایلده قادسیهداکی دؤیۆشده گؤستردیی شجاعته گؤره اۆچ یئزدگیرد وریندن مۆختلیف جایزه(اؤدۆل) و هدیه‌لرله تلطیف ائدیلمیشدیر. ۱۵جی یۆزیللیین ایکینجی یاریسیندا اردبیل و اوْنۇن اطراف اوستانلرینین یۆکسلیشی باشلانیر. بۇ اراضیدکی توْرپاقلار شیخ صفی‌الدین اردبیلینین (۱۲۵۲-۱۳۳۴) وارثلری وریندن ایداره‎ ائدیلیردی. اونلار و طرفدارلاری اسلامین شیعه‎ مذهبینی قبول ائتمیش و اوْن ایکی شیعه‎ امام شیعه‎سی اولموشلاردیر. بۇ سببدن اونلار باشلارینا اوْن ایکی خطّلی چالما تاخیردیلار. محض بۇنا گؤره ده اونلارا صفویلرله یاناشی, هم ده قیزیلباشلار دا دئییردیلر.

۱۲ شمسی ایلده عرب قوْشۇنلاری ساسانیلر دؤولتینه هوجوم ائتدی. آلبان حکمداری اؤز اوْغلۇ جاوانشیرین رهبرلیی ایله ساسانیلره کؤمک گؤستردیینه گؤره جاوانشیر ساسانی شاه‌ی اۆچ یئزدگئرد وریندن جایزه(اؤدۆل)لاندیریلدی. ۱۷ شمسی ایلده عربلر ساسانیلرین پایتختی کتئسیفوْنۇ تۇتدۇلار. عربلره قارشی مبارزه‎نین معناسیز اوْلدۇغۇنۇ گؤرن جاوانشیر ۷ ایل لیک مبارزه‎دن سونرا گئری قاییتدی. جاوانشیر عربلره قارشی بیزانسلا بیرلشمه‌ک قرارینا گلدی. سونرا خزرلر آلبانیایا هوجوم ائتدیلر, ۴۴ شمسی ایلده غالب گلدیلر و صولح باغلاندی.

۴۰ شمسی ایلده خلافتده امویلر حاکمیته گلدیلر. جاوانشیر شرایطای نظره آلاراق شام شهرینه گلدی و بیر مۆاویه ایله صولح باغلادی. صولحا گؤره جاوانشیر خراج وئرملی ایدی. لاکین خلیفه‎ گوذشته گئتمدی, سببی آلبانیانین جوغرافی مؤقعیی و جاوانشیرین شخصی نوفوذۇ اولموشدور. لاکین عربلر آلبانیایا توْخۇنمادان باشقا آذربایجان اراضی‌لرینی تۇتدۇلار. بیزانسپرست فئوْداللار جاوانشیره سۇی-قصد ائدیب ۶۰ شمسی ایلده اوْنۇ اؤلدۆردۆلر. جاوانشیردن سونرا اول خزرلر, سونرا ۸۴ شمسی ایلده عربلر آلبانیانی تۇتدۇلار و جاوانشیرین وارثای واراز ترداتی شام شهرینده اِعدام ائتدیلر. آذربایجانین هم شیمالیندا, هم ده جنوبۇندا اسلام دینی یاییلدی.

۷۴۸-جی ایلده آذربایجان اراضیسینده عرب سوْیغۇنچۇلۇغۇنا و وئرگی (مالیات) سیاستینه قارشی عصیان باشلادی. بِیعلقاندا باشلایان عصیان بردد, اردبیلده یاتیریلدی. عصیانا یئرلی فئوْداللار باشچیلیق ائدیردیلر. حرکاتلارین ان بؤیۆیۆ خورمیلر (Pəhləvi dilində "əbədi od" deməkdir) هراکاتی ایدی. تاریخده ایلک دفعه قیرمیزی بایراق اونلار قالدیرمیشلار. خورمیلراین ایلک چیخیشی ۷۷۸-جی ایلد, ایکینجیسی ایسه ۸۰۸-جی ایلده اولموشدور.

۸۱۶-جی ایلده جاویدانلا ابو عمراناین چکیشمسی اونلارین ایکیسینین ده اؤلۆمۆ ایله نتیجه‎ لعندی و بابک ۱۸یاشیندا خورمیلراین رهبری اوْلدۇ. بابک ۷۹۸-جی ایلده اردبیلده آنادان اولموشدور. ۸۱۹-جۇ ایلده بابک ایلک دفعه اوْلاراق عربلر اۆزرینده غلبه‎ چالدی. سونرا شکی, قاراباغ, برده و بِیعلقانبیر عربلردن آزاد ائتدی. ۸۲۹-جۇ و ۸۳۰-اۇ ایلده بابک عربلر اۆزرینده داها ایکی اۇغۇرلۇ غلبه‎ قازاندی. سونرا عربلر مجبور اوْلۇب بیزانسلا ساواشنی دایاندیردیلار و دقّتی بابکه یؤنلتدیلر. تۆرک اصیل‌لی عرب سرکردسی آفشین بابکه آغیر ضربه‎لر وۇردۇ و خورمیلره صولح پیشنهاد وئردی. بابک بۇنۇ خیانت حساب ائتدی و صولحۆ قبول ائتمدی. ۹۳۷-جی ایلده آفشین بزز قلعه‌سینی تۇتدۇ. بابک قاچیب آرانآ گلدی. عربلر اوْنۇن باشینا ۲ میلیون دیرهم قوْیمۇشدۇلار. بابک شکی قلعه‌سینین صاحیبی سهل ایبن سۇمباتاین خیانتی ایله اله کئچیریلدی. ۸۳۷-جی ایلده آفشین بابکی سامیره شهرینه خلیفه‎ مؤتسیمین یانینا یوْلا سالدی. بابک ۸۳۸-جی ایلده مارتین ۱۴-ده اِعدام ائدیلدی.

دوققوز اسرده خلافت ضعیف‌له‌دی و خیردا فئوْدال امیرلیکلری یاراندی. امیرلیکلری عرب جانیشینلری ایداره‎ ائدیردی. بئله بیر شرایطده آذربایجان توْرپاقلاریندا شیروانشاهلار, ساجیلر, سلاریلر, شددادیلر و رووادیلر دؤولتلری یاراندی. عرب خلافتیندن سونرا آذربایجان توْرپاقلاریندا ایلک اوْلاراق شیروانشاهلار دؤولتی (۸۶۱-۱۵۳۸) یاراندی. شیروان بیر ویلایت کیمی دربنددن کۆر چایینا قدر خزر ساحلی اراضی‌لری اَحاطه ائدیردی. دؤولتین مرکزی شیروان شهری ایدی. ۸۶۱-جی ایلده عرب منشألی مزیدیلر سلاله‎سینین نوماینده‌سی هئیسام ایبن خالد شیروانین مستقللیینی اِعلان ائتدی و شیروانشاه تیتۇلۇنۇ داشیماغا باشلادی. ۹۱۸-جی ایلده شیروانشاه ابو طاهر قدیم شاماخینی برپا ائتدیریب, پایتختی شاماخییا کؤچۆردۆ.

اوْن اسراین آخیرلاری شیروانشاهلار دؤولتی قبلهنی, بردهنی, دربندای اله کئچیردی. شکی و ثناریه ده شیروانشاهلاردان آسیلی اوْلدۇ. ۱۰۶۶-جی ایلده ایسه شیروانشاهلاراین سلجۇقلاردان آسیلی وضعیته دۆشمسی ایله آذربایجان سلجۇق ایمپئریاسینین تَرکیبینه قاتیلدی. بۇ, تۆرکلرین آذربایجانا اۆچۆنجۆ آخینی ایدی. اوْن‌بیر اسراین سوْنۇندا سلجۇق ایمپئریاسی تنزُّله اۇغراماغا باشلادی. سلطان سنجردن (۱۱۱۸-۱۱۵۷) سونرا سلجۇق ایمپئراتوْرلۇغۇ داغیلدی. شیروانشاهلار سلجۇق تۆرکلری ایله رابیطه نی پوْزۇب گۆرجۆلرله یاخینلاشدی. اوْن‌ایکی اسراین ۳۰۶۰-جی ایللرینده شیروانشاه اؤزۆنۆن قۆدرتلی دؤورۆنۆ یاشادی.

ساجیلر دؤولتینین (۸۷۹-۹۴۱) اساسینی تۆرک نسلیندن اوْلان ساجیلر قوْیمۇشدۇر. آفشین بۇ نسلین نوماینده‌سی اولموشدور. عربلر آذربایجانین ایداره‎چیلیینی ساجیلره حواله ائتمیشدیلر. دوققوز اسراین سوْنلاریندا ابو ساج دیوداداین اوْغلۇ محمدین آدی ایله پول کسیلیردی. محمدین قارداشی یۇسیف ۹۱۲-جی ایلده عربلره خراج اؤدمکدن امتناع ائتدی و اوْن اسراین اَوللرینده زنجاندان دربندا قدر, خزردن باتی(غرب)ا, آنی و دبیل شهرلریندک اراضیجه ساجیلر دؤولتی یاراندی. پایتختی ماراغا, سونرا اردبیل اوْلدۇ. گیلان حاکمی مرزبان ایبن محمد ۹۴۱-جی ایلده سوْنۇنجۇ ساجی حکمداری دئیسمای تاختدان سالدی و سالاریلر دؤولتینی یاراتدی. سالاریلر دؤولتینین (۹۴۱-۹۸۱) پایتختی اردبیل شهری ایدی. دؤولتین مرز(سرحد)دی دجله چایی و فرات چایینادک اۇزانیردی. مرزبان ایبن محمد اؤلدۆکدن سونرا دؤولت سۆقۇتا اۇغرادی, رووادیلر و شددادیلر دؤولتی یاراندی. تبریز, ماراغا, اهر حاکمی ابۆلهیجا سالاری حکمداری ایبراهیمی تاختدان سالدی و رووادیلر (۹۸۱-۱۰۵۴) دؤولتینین اساسینی قوْیدۇ. بۇ سلاله‎نین بانیسی ال-روواد خلیفه‎ علینین دؤورۆنده بصره و کۇفهدن آذربایجانا کؤچۆرۆلمۆشدۆر. بۇ دؤولت آذربایجانین جنوبۇنۇ اَحاطه ائدیردی. سونرا مۇغان حاکملیینی ده اله کئچیردی. ۱۰۲۸-جی ایلده قزنوی حکمداری سلطان ماحمود قزنوی وریندن سیخیشدیریلان ۲۰۰۰ اوْغۇز خانواده سی رووادیلر دؤولتینه کؤچۆرۆلدۆ. قزنوی دؤولتینین (۹۶۲-۱۱۸۷) اساسینی آلپتکین قوْیمۇشدۇر. دؤولتین پایتختی قزنه شهری ایدی. سلطان ماحمود قزنوینین دؤورۆنده اراضی‌لر آرتدی. غربی ایران قزنوی دؤولتینین تَرکیبینه کئچدی. هیندوستاناین شیمالبیر و شیمال-باتی(غرب)ای ۱۰۲۶-جی ایلده اشغال ائدیلدی. دؤولت هیندوستاندان خزره قدر اراضینی اَحاطه ائدیردی. بۇرادا حکمدار سلطان آدلانیردی. اوْن‌بیر اسراین بیر یاریسیندا سلطان مسعودۇن دؤورۆنده دؤولت ضعیف‌له‌دی. وئرگی (مالیات)نین چوْخلۇغۇنا گؤره داخلی چکیشملر آرتدی. ۱۰۴۰-جی ایلده دندنکان دؤیۆشۆنده سلجۇقلار وریندن مغلوب ائدیلن قزنویلرین الینده یالنیز افغانیستانین بیر حیصه‌سی و پنجاب قالدی. ۱۱۸۷-جی ایلده قزنوی حکمداری خوْسروْو ملیکی اسیر آلان قۇرلۇلار بۇ دؤولتین وارلیغینا سوْن قوْیدۇ.

محمد ایبن شدداد ۹۵۱-جی ایلده دبیل امیرلیینی یاراتدی و ۹۷۱-جی ایلده گنجهنی تۇتاراق شددادیلر دؤولتینین (۹۷۱-۱۰۸۶) اساسینی قوْیدۇ. پایتختی گنجه شهری ایدی. فضل ایبن محمد ۱۰۲۷-جی ایلده خۆدافرین کؤرپۆسۆنۆ سالدی. بیر سیرا یۆرۆشلر نتیجه سینده شددادیلر سلجۇقلاردان آسیلی وضعیته دۆشدۆ. بۇ دؤورده سلاویانلاراین دا غارتچی یۆرۆشلری اوْلۇردۇ. کیئو کنیازی ایقوْرۇن دسته‌سی بیر سیرا یۆرۆشلر ائدیردی. آذربایجانین واحد تام دؤولت اوْلماماسی سلاویانلارا قارشی مبارزه‎نی چتینلشدیریردی.

قاجارلار — ۱۷۹۶ و ۱۹۲۵-جی ایللر آراسیندا ایران و آذربایجاندا حاکمیتده اولموش تۆرک سلاله‎سیدیر. قوْوانلی تۆرک طایفاسیندان اوْلان قاجارلار, موْنقوْل اشغالی زامان‌لاریندا ایروان اطرافیندا کؤک سالمیشلار و صفوی سلاله‎سینی آذربایجاندا و ایراندا حاکمیته گتیرن یئددی قیزیلباش-تۆرک طایفالاریندان بیری اولموشلار.

گۆلۆستان و تۆرکمنچای قرارداد(آنلاشما)لری

اساس مقاله: گۆلۆستان قرارداد(آنلاشما)سی

اساس مقاله: تۆرکمنچای قرارداد(آنلاشما)سی

\'\'گۆلۆستان قرارداد(آنلاشما)سی\'\' – ۱۱۹۲ شمسی ایلین ۱۲ اوْکتیابر تاریخینده رۇسییه ایمپئریاسی ایله قاجار ایران دؤولتی آراسیندا ایمضالانمیش و تاریخی آذربایجانین اراضیسینی رۇسییه ایله ایران آراسیندا بؤلن بیرینجی قرارداد(آنلاشما). بۇ قرارداد(آنلاشما) تاریخه امضاءلاندیغی یئرین آدییلا گۆلۆستان قرارداد(آنلاشما)سی کیمی داخل اوْلۇر. قرارداد(آنلاشما)نی ایران طرفدن شاه‌ین وکیلی میرزه عبدۆلحسن خان, رۇسییه طرفدن ایسه راتیشئو امضاءلاییر. بۇ صولح قرارداد(آنلاشما)نین شرطلرینه اساسأ شیمالی آذربایجان خانلیقلاریندان ایروان و ناخچیوانی چیخماق شرطیله یئرده قالان بۆتۆن خانلیقلار (تالیش, شیروان, قۇبا, باکی, گنجه , قاراباغ, شکی) رۇسییه یا وئریلیر.

\'\'تۆرکمنچای قرارداد(آنلاشما)سی\'\' — ایکینجی رۇسییه -ایران ساواشسی نتیجه سینده ۱۲۰۶ ایل ۲۰ بهمن-دا رۇسییه ایله ایران آراسیندا تۆرکمنچای کندینده باغلانمیشدیر. مۆقاویلنین ایمضالانماسیندا تانینمیش رۇس یازیچیسی آ.س.قریبوْیئدوْو و آذربایجان مۆتففکیری آ.آ.باکیخانوْو دا اشتراک ائتمیشلر. باکیخانوْو بۇ تاریخی حادثه‌ده ترجمه‎چی کیمی اشتراک ائتمیشدیر.

آذربایجان دئموْکراتیک جومهوری‌سی (۱۹۱۸-۱۹۲۰)

اساس مقاله: آذربایجان دئموْکراتیک جومهوری‌سی

تهۇمب|لئفت|۳۰۰پخ

۱۹۱۸-جی ایلین خرداد آیینین ۵ دا گۆرجۆستان زدفر-دن چیخماسینی و مستقل جومهوری اوْلدۇغۇنۇ بیان ائتدی. بئله شرایطده خرداد آیینین ۶ ده زاقافقازیا سئیمینین مسلمان داییره‌سی موقّتی ملّی شورانین یارادیلماسی قرارینا گلیر. اوْنۇن باشچیسی م.ا.رسولزاده سئچیلیر. ف.خوْیسکی باشدا اوْلماقلا شورانین ملّی کمیته‌سی یارائدیلیر. ۱۲۹۷ شمسی ایلین خرداد آیینین ۷ ده ملّی شورانین ایلک ایجلاسیندا شیمالی آذربایجانین مستقل دؤولت اوْدۇغۇ اِعلان ائدیلیر. قبول اولونمۇش و ۶ بندن عبارت استقلال به‌یننامسینده دئییلیر کی, آذربایجان دئموْکراتیک جومهوری‌سی مستقل دؤولت اوْلاراق, اراضیسینده یاشایان بۆتۆن وطن‌داشلارین براربر حقوقا مالیک اوْلدۇقلارینا ضمانت وئریر و اؤلکه‌ده یاشایان بۆتۆن خالْقلارین آزاد گلیشمه سینی تأمین ائدیر. دؤولتین ایلک پایتختی گنجه شهری اوْلۇر.

ادر حکومتی تیفلیسدن بۇرا ایۇنۇن ۱۶دا کؤچۆر. همین واقتدا بیرینجی موقّتی حکومت تشکیل اولونۇر. فتحعلی خان خوْیسکی باخانلار(وزیرلر) شوراسینین باشقانی سئچیلیر, عئینی زاماندا اوْ داخلی ایشلر وزیری وظیفه‎سینی ده ایجرا ائدیردی. آدر تاریخینده جمعی بئش حکومت تشکیل اولونمۇشدۇر. اونلاردان اۆچۆنه ف.خوْیسکی, ایکیسینه ایسه ن.یۇسیفبیلی باشچیلیق ائتمیشدیر. بۇ حادثه‌لر زامانی شیمالی آذربایجاندا ایکی سیاسی قۆتب مؤجود ایدی. مرکزی گنجه اوْلان یئلیزاوئتپوْل قۇبئرنیاسینین اراضی‌لرینده آدر دؤولتی, اؤلکه‌نین شرق بؤلگه‌لرینده ایسه بوْلشئویکلر باشدا اوْلماقلا شوْروی حاکمیتی فعالیت گؤستریردی. هله ۱۲۹۷ شمسی ایلین اردیبهشت آیینین ۵ ده بوْلشئویکلر اؤزلرینین باکی کوْممۇناسینی و باکی خالْق کوْمیسسارلاری شوراسینی یاراتمیشدیلار. بۇ حکومت شوْروی رۇسییه سینا تابع اوْلۇب قارشیسینا آدر-ای لغو ائتمک آماج (مقصد)اینی قوْیمۇشدۇر. دؤولت مستقللیینی قوْرۇماق آماج ایله آدر حکومتی ۱۹۱۸-جی ایۇنۇن ۴ده عثمانلی ایمپئریاسی ایله صولح و دوستلوق حاقیندا قرارداد(آنلاشما) امضاءلاییر. عثمانلی اوردوسۇ گنجه یه داخل اوْلۇر. بۇندان سونرا اؤزل(خصوصی) آذربایجان نیظامی کوْرپۇسۇ یارائدیلیر. بۇ کوْرپۇس عثمانلی اوردوسۇ ایله بیرگه قافقاز اسلام اوردوسۇنۇ تشکیل ائدیر. ایۇل آییندا گنجه اۆزرینه حرکت ائدن باککوْمۇنانین سلاحلی دسته‌لری همین اوردو وریندن بیر نئچه دؤیۆشده دارماداغین ائدیلیر و گئری اوْتۇردۇلۇر. ۱۲۹۷ شمسی ایلین ایۇلۇن ۳۱ده باکی خالْق کوْمیسسارلاری شوراسی حاکمیتدن امتناع ائدیر. شهرده حاکمیت داشناک و مئنشئویکلردن تشکیل اولونمۇش سئنتروْکاسپی (Mərkəzi Xəzər) دیکتاتۇراسینین علینه کئچیر. لاکین آرتیق شهریور آیینین ۲۴ ده قافقاز اسلام اوردوسۇ باکینی آزاد ائدیر. بۇنۇن آردینجا شهره آدر-این رهبرلیی ده کؤچۆر. ۱۲۹۷ شمسی ایلین آذر آیینین ۱۶ ده آذربایجان پارلمان اینین طنطنه‌لی آچیلیشی اوْلۇر. پارلمان ۹۷ دئپۇتاتدان عبارت اولموش, اوْنۇن باشقانی ایسه علیمردان بئی توْپچۇباشوْو سئچیلمیشدیر.

بئللیکل, اراضیسی ۹۸ مین کیلو مئتیر۲ و اهالیسی ۲ میلیون.۸۰۰ مین اوْلان آدر پارلمان جومهوری‌سی کیمی فعالیت گؤسترمیه باشلاییر. عومومیتله مؤجود اوْلدۇغۇ دؤورده آذربایجان پارلمان ای ۳۱۵ قانون لایحه سینی نظردن کئچیرمیشدیر. بۆتۆن بۇ قانونلار دؤولتچیلیین, دئموْکراتیک ملّی حاکمیتین منافعیینه خدمت ائدیردی. لاکین آدر دوشمن قووه‌لرین اَحاطه‌سینده ایدی. آرتیق ۱۲۹۷ شمسی ایلین پاییزیندا ائرمنیستان جومهوری‌سی اراضی ایدیعالاری ایله آدر-ا قارشی تجاوزکار ساواشیه باشلاییر. خارجی مۆداخیلدن قوْرۇنماق آماج ایله ۱۲۹۸ شمسی ایلین ایۇنۇندا دؤولت دفاع کمیته‌سی یارائدیلیر. بین‌الملل بخشده ده آدر مستقللیینین دونیا اؤلکه‌لری وریندن تانینماغی آماج ایله فعال سیاست یئریدیردی. بۇ آماج (مقصد)له ۱۹۱۹-جۇ ایلین ژانویه‌سینده باشدا ا.م.توْپچۇباشوْو اوْلماقلا آدر نوماینده حیاتی پاریس صولح کوْنفرانسینین ایشینده اشتراک ائتمیشدیر.

۱۹۲۰-جی ایلین دی آیینین ۳۰ ده پاریس کوْنفرانسینین عالی شوراسی آدر-ای مستقل بیر دؤولت کیمی تانیییر. تئزلیکله باکیدا بیرلش‌میش‌آمئریکادؤولت‌لری و بریتانییا, عثمانلی ایمپئریاسی و بلژیک, یونان و ایران, دانمارک و لیتوا, فرانسه و گۆرجۆستان, سویس و سوْوئداین دیپلوْماتیک مسسیالاری فعالیته باشلاییر. ۱۲۹۹ شمسی ایلین آپرئلینده آدر اوردوسۇنۇن اساس قووه‌لری باتی(غرب) مرز(سرحد)لرینده ائرمنی تجاوزۆنۆن قارشیسینی آلماق آماج ایله جمعلشدیریلمیشدیر. همین زامان ژئنرال آ.ای.دئنیکینی مغلوب ائدن شوْروی رۇسییه سینین ۱۱ قیزیل اوردوسۇ شیمالی قافقازدان آدر اراضیسینه سوْخۇلدۇ. جومهوریدا گیزلی فعالیت گؤسترن بوْلشئویکلر ده داخلدن سلاحلی قیام قالدیرماغا حاضرلاشیردیلار.

۱۲۹۹ شمسی ایلین اردیبهشت آیینین ۷ ده بوْلشئویکلر باکیدا سلاحلی قیام قالدیردیلار. دؤولتین مهم ایستراتئژی ایمکانات ای پوْچت, تئلئقراف, نفت معدن‌لری, واغزال و لیمان اونلار وریندن اله کئچیریلدی. همین گۆن ۱۱ قیزیل اوردو باکییا یاخینلاشدی. بئله شرایطده آدر پارلمان ای حاکمیتی آذربایجان انقلابی کمیته‌سینه تحویل وئرمیه مجبور اوْلدۇ و بۇنۇنلا دا ایلک آذربایجان دئموْکراتیک جومهوری‌سینین چالیشماسینه سوْن قوْیۇلدۇ. آدر تکجه آذربایجاندا دئییل, بۆتۆن شرقده ایلک دونیوی, دئموْکراتیک, حقوقی, مستقل دؤولت اولموشدور. اوْنۇن قبول ائتدیی سیاسی سندلر و عومومیتله آدر-این وارلیغی شرق اؤلکه‌لریندکی دئموْکراتیک و اؤزگورلوق(آزادلیق) حرکاتینا بؤیۆک تأثیر ائتمیش, اونلار اۆچۆن اؤرنک اولموشدور..

آذربایجان یئنی دؤورده. خیخ یۆزیللیک-ایگیرمی یۆزیللیین اولی

۱۱۸۰ شمسی ایلده رۇس ایمپئریاسی شرقی گۆرجۆستان اراضی‌لرینی اؤزۆنه بیرلشدیررک قافقاز جانیشینلیینی یارادیر. بۇنۇن آردینجا ۱۱۸۱ شمسی ایلده رۇس ژئنرالی پ.د.سیسیانوْو آذربایجانی رۇسییه یا قاتماق آماج (مقصد)ای ایله نیظامی عملیاتلارا باشلاییر. ۱۹جۇ یۆزیللیین ایکی یاریسیندا شیمالی آذربایجانین اقتصادی حیاتی رۇسییه دا کاپیتالیست موناسیبتلرینین گلیشمه سی ایله سیخ رابیطه لی ایدی. بۇ باخیمدان اؤلکه‌ده ان ایتی صورتله نفت تولیداتی و صنایع‌سی گلیشمه ائدیردی. آرتیق ۱۲۵۱ شمسی ایلده نفت تولیداتیندا ایجاره‎ اصولۇ تطبیق ائدیلمیه باشلاییر کی, بۇ دا همین بخشده کاپیتالیست موناسیبتلرینین گلیشمه سینا گۆجلۆ تکان وئریر. ۲۰جی یۆزیللیین اَوللرینده شیمالی آذربایجان نفت بخشینده دونیادا بیرینجی یئرده ایدی. ۱۲۸۰ شمسی ایلده اوْ دونیا نفت تولیداتینین ۵۰%, رۇسییه نفتینین ایسه ۹۵ % تأمین ائدیردی. اؤلکه‌ده کاپیتالیست موناسیبتلرینین گلیشمه سی ایله پارالئل کۇستار صنعت‌کارلیق دا مؤجود ایدی. ۲۰جی یۆزیللیین اولینده جنوبی آذربایجاندا یاشایان اهالینین وضعیتی آغیر اوْلاراق قالیردی. بۇ دا جمعیتین دئمک اوْلار کی, بۆتۆن طبقه‎لرینده گئتدیکجه آرتان ناراضیلیغا سبب اوْلۇردۇ. ۱۹۰۸-جی لین آذر آیینین ۲۱ ده ایرانین پایتختی تهراندا بیر قوروپ تاجر دؤیۆلرک حبس ائدیلمیشدیر. بۇ فاکت کوتله‎وی چیخیشلارین باشلانماسینا سبب اوْلدۇ. همین گۆن ۱۹۰۵-جی-۱۲۹۰ شمسی ایللر ایران انقلابینین باشلانماسی حساب اولونۇر.

شوْروی ایتّیفاقین دؤورۆ (۱۹۲۰-۱۹۹۱)

اساس مقاله: آذربایجان شوْروی سوْسیالیست جومهوری‌سی

[[شکیل:جوْا آزئربایژان سسر.پنگ|لئفت|۱۵۰پخ|تهۇمب|آزسسر گئربی]] [[شکیل:آزئربایژان سسر ماپ.سوگ|تهۇمب|آزسسر شوْروی تَرکیبینده]]

۱۲۹۹ شمسی ایلین اردیبهشت آیینین ۸ ده آذربایجاندا شوْروی حاکمیتی قۇرۇلاندان بیر مودّت سونرا دا اؤلکه اؤز مۆستقیللیینی ساخلایا بیلمیشدیر. اردیبهشت آیینین ۱۰ دا رۇسییه ایله آذربایجان آراسیندا نیظامی-اقتصادی قرارداد(آنلاشما) ایمضالانمیشدیر. ۱۹۲۱-ژی ایلده تَرکیبینه گۆرجۆستان, ائرمنیستان و آذربایژان جومهوریلاری داخل اولموش زاقافقازیا فئدئراسیاسی تشکیل ائدیلدی. ۱۳۰۱ شمسی ایل دی آیینین ۹ دا شوْروی سوْسیالیست جومهوریلاری ایتّیفاقینین (SSRİ) یارانماسی و زاقافقازیا فئدئراسیاسینین بۇ قوروما داخل اوْلماسی ایله شیمالی آذربایجانین مستقللیینه سوْن قوْیۇلدۇ. ایکینجی دونیا ساواشسی (۱۹۳۹-۱۹۴۵) بشریتین ۲۰جی یۆزیللیینده ان آغیر و دهشتلی بیر دؤور اولموشدور. آذربایجان خالْقی بۇ ساواشده اصل شجاعت و عزمکارلیق گؤستردیرمیشدیر. آذربایجانین شوْروی دؤورۆ تاریخینده ۱۳۴۸ شمسی ایل دؤنۆش نقطه‌سی اوْلۇر. بۇ ایلک نؤبه‌ده حیدر علیئوین آذربایجان کوْممۇنیست پارتیاسینین بیرینجی کاتبی سئچیلمسی ایله مرتبط ایدی. آرتیق همین ایلین آوقۇستۇندا اوْنۇن وریندن جومهوریدا خالْق صنعتیینا و مدنی قۇرۇجۇلۇغا رهبرلیی اساسلی شکیلده یاخشیلاشدیرماق, دؤولت و امک انتظامینی محکملندیرمک, کادرلارین مسئولیتینی آرتیرماق خطّی بللندیرمیشدیر.

ان یئنی تاریخ مستقل آذربایجان دؤولتی

شابلون:پوْو یئنی تاریخی گلیشمه مرحله‌سینده آذربایجان جومهوری‌سینین قارشیسیندا دؤولت مستقللیینین محکملندیریلمسی, دئموْکراتیا, حقوقی, دونیوی دؤولت قۇرۇلماسی, اؤلکه‌نین اراضی بۆتؤولۆیۆنۆن برپاسی, داغلیق قاراباغ چتین لیکینین ملّی ماراقلارا اۇیغۇن حلّی, اهالینین امنیتینین و ریفاهینین تأمین ائدیلمسی کیمی مهم تاریخی وظیفه‎لر دۇرۇردۇ. بۆتۆن بۇنلار آردیجیل آماج (مقصد)یؤنلۆ, دۆشۆنۆلمۆش داخلی و خارجی سیاستین حیاتا کئچیریلمسی و بۇ آماج (مقصد)له اؤلکه‌نین فیکری و سوْسیال-اقتصادی پوْتئنسیالیندان, ایجتماعی-سیاسی قووه‌لریندن ثمره‎لی استفاده‎ اولونماسینی ایستک ائدیردی.

۱۹۹۱ و ۱۳۷۱ شمسی ایلین بیر یاریسیندا جومهوریا رهبرلیک ائدن شخصلر دونیادا و داغیلان ایتّیفاق مکانیندا باش وئرن سیاسی سۆرج(روند)لر, دونیا حادثه‌لرینین گلیشمه مئیل‌لرینه تام ضد سیاست یئریدرک, خالْقین مستقللیک ایراده‎سینین عکسینه‎ گئدرک, بۆتۆن ممکن واسطه‎لرله شوْروی-نی قوْرۇیۇب ساخلاماغا, داها سونرا ایسه نه باهاسینا اوْلۇرسا-اوْلسۇن آذربایجانین بۇ قووه‌لرین تأثیر داییره‌سیندن چیخماسینا یوْل وئرممیه جهد گؤستریردیلر. آذربایجان رئسپۇبلکاسینین مستقللیک الده ائتدیی و سۇوئرئن دؤولت قۇرۇجۇلۇغۇنا باشلادیغی ارفده یعنی ۱۹۹۱ و ۱۹۹۲-جی ایللر عرضینده داغلیق قاراباغدا وضعیت گۆندن-گۆنه گرگینلشیردی. شوْروی داغیلدیقدان سونرا ائرمنیستان گئنیش مقیاسلی نیظامی عملیاتلارا باشلادی. ۱۹۹۲-جی ایلین فئورالیندا داغلیق قاراباغین آذربایجانلیلار مسکونلاشدیغی خوْجالی شهرینده قوْجالار, قادینلار و اوشاقلار دا گیرمک له مین نفره یاخین دینج ساکن رۇس حربچیلرینین کومکی ایله ائرمنیلر وریندن اؤزل(خصوصی) قدارلیقلا قتله یئتیریلدی. بۇندان سونرا ۸ مایدا ائرمنیلر آذربایجان مدنیتینین بولاغی(چشمه‌سی) داغلیق قاراباغدا آذربایجانلیلارین دایاغی اوْلان شۇشادان قوْوۇلدۇ. شۇشانین سۆقۇتۇ ایله داغلیق قاراباغ مختار ویلایتینده اتنیک تمیزلمه عملیاتی باشا چاتدی.

۱۳۷۱ شمسی ایلین اردیبهشت آیینین ۲۸ ۱۹-دا ائرمنیستان سلاحلی قووه‌لری داغلیق قاراباغین حودودلاریندان اوْلان لاچین ماحالینۇ اشغال ائتدیلر. نتیجه‎ ده ۶۳۳۴۱ لاچین ساکنلری دایمی یاشاییش یئرلریندن قوْوۇلدۇ. عئینی زاماندا ائرمنیستان سلاحلی قووه‌لری آذربایجانین ناخچیوان مختار جومهوری‌سینین سدرک ماحالیندا آذربایجان-تورکیه مرز(سرحد)اینین ایستراتئژی اهمیته مالیک بخشینه هوجوم ائتدی. بۇ مودّت عرضینده جومهورینین سیاسی حیاتیندا دا مهم حادثه‌لر جریان ائتمکده ایدی. خوْجالی فاجعه‎سیندن سونرا ۱۳۷۱ شمسی ایلین اسفند آیینین ۱۵ دا آذربایجان جومهور باشقانی آیاز مۆتللیبوْو ایستعفا گئتمیه مجبور اوْلدۇ. همین ایلین اردیبهشت آیینین ۲۴ ده مۆتللیبوْو یئنیدن حاکمیته قاییتدی, اردیبهشت آیینین ۲۵ ده ایسه خالْق جبهه‌سی پارلمان این ساختمان سینا هوجوم تشکیل ائتدی. اردیبهشت آیینین ۲۸ ده پارلمان دؤرد گۆن اول قبول ائتدیی اؤز قرارینی قانونسۇز اوْلدۇغۇنۇ اِعلان ائتدی و بئللیکل, مۆتللیبوْوۇن بیر داها حاکمیته قاییتماق جهدلری پۇچ اوْلدۇ.

۱۳۷۱ شمسی ایلین مای-ایۇن آیلاریندا آذربایجان خالْق جبهه‌سی حاکمیتی اله آلدی. اؤلکه‌نین جومهور باشقانی آذربایجان خالْق جبهه‌سینین باشقانی ابولفضل ائلچیبی (Əliyev) سئچیلدی. بۇ دؤورده حکومتین داخلی و خارجی سیاستینی کاراکتئریزه ائدن اساس جهت آردیجیل, پرینسیپیال بیر کۇرسۇن اوْلماماسی ایدی. دؤولت ایداره‎چیلیی واحد بیر کوْنسئپسیا و سیستم اساسیندا دئییل, اکثر حاللاردا بیر-بیرینی تکذیب ائدن, ضدیتلی و ائموْسیوْنال چیخیشلار اۆزرینده قۇرۇلمۇشدۇر. نتیجه‎ ده ۱۹۹۳-جۆ ایلین یاییندا آذربایجان دؤولتچیلیی بحران و محووْلما تهلوکه‌سی قارشیسیندا قالدی, اؤلکه وطن‌داش ساواشسی و پارجالانما حدینه گتیریلدی.

۱۳۷۲ شمسی ایلین فروردین آیینین ۷ دن فروردین آیینین ۱۴ اۆ مودّتینده ائرمنیستان سلاحلی قووه‌لری کلبجر ماحالۇنۇ دا اشغال ائتدیلر. داغلیق قاراباغ اراضیسیندن کناردا یئرلشمیش هر ایکی ماحالین اشغالی بیر داها اوْنۇ گؤستردی کی, ائرمنیلر وریندن تؤردیلن بۇ مۆناقیشه داغلیق قاراباغین آزادلیغی اۇغرۇندا مبارزه‎ ایده‌سیندان خئیلی اۇزاق اوْلاراق, اصلینده غصبکار و اشغالچی سیاستین داوامی ایدی. ۱۳۷۲ شمسی ایللین اولینده باش وئرن بۆتۆن بۇ حادثه‌لر اؤلکه‌نی درین سیاسی-اقتصادی و سوْسیال بحرانا غرْق ائدیب ایۇن آیینداکی گنجه قیامی ایله نتیجه‎ لعندی. باش باخان(وزیر), ملّی مجلسین باشقانی, گۆج باخان(وزیر)لیکلرینین رهبرلری ایستعفا گئتدی. آرتیق ۱۳۷۲ شمسی ایلین ایۇن آییندا آذربایجاندا درین سیاسی و ایجتماعی بیر بحران حکم سۆرۆردۆ. هرج-مرجلیین باش آلیب گئتدیی آذربایجان وطن‌داش ساواشسی حدینه گلیب چاتدی.

۱۳۷۲ شمسی ایلین ایۇنۇندا خالْقین تاکیدی و ایستکی ایله اؤلکه‌ده حاکمیت ده‌ییش‌یکلیی باش وئردی و مستقل دؤولتچیلیک تاریخینین یئنی مرحله‌سی باشلادی. آذربایجان خالْقی مستقل دؤولتین بۆتؤولۆیۆ و عومومیتل, وارلیغینین محوی تهلوکه‌سی قارشیسیندا حیدر علیئوای حاکمیته گتیردی. آذربایجان دؤولتینین اوْ واقتکی رهبرلیی اوْنۇ رسماً باکییا دعوت ائتدی. حیدر علیئو هله ۱۳۶۹ شمسی ایلین ایۇلۇندا آذربایجانا قاییتمیش اؤنجه باکیدا, سونرا ایسه ناخچیواندا یاشامیش, همین ایلده جومهوری عالی سوْوئتینه دئپۇتات سئچیلمیشدیر. حیدر علیئو ۲۹.۱۰.۷۵۰ شمسی ایللرده ناخچیوان مختار جومهوری‌سی عالی مجلسینین باشقانی اولموش, ۱۳۷۱ شمسی ایلده یئنی آذربایجان پارتیاسینین ناخچیوان شهرینده کئچیریلمیش تأسیس قۇرۇلتاییندا پارتیانین باشقانی سئچیلمیشدیر. حیدر علیئو ۱۳۷۲ شمسی ایلین ایۇلۇن ۱۵ده آذربایجان عالی سوْوئتینین باشقانی سئچیلدی, ایۇنۇن ۲۴ده ایسه ملّی مجلسین قراری ایله آذربایجان جومهوری‌سی جومهور باشقانینین صلاحیتلرینی حیاتا کئچیرمیه باشلادی.

۱۳۷۲ شمسی ایل مهر آیینین ۱۱ ده عمومخالق سسوئرمسی نتیجه سینده حیدر علیئو آذربایجان جومهوری‌سینین جومهور باشقانی سئچیلدی. یئنی حکومت قارشیسیندا جومهورینی داواملی بحراندان چیخارماق, قوْنشۇ اؤلکه‌لرله پیسلشمیش موناسیبتلری برپا ائتمک, اقتصادیاتی آیاغا قالدیرماق, اؤلکه داخلینده ثابتلیی تأمین ائتمک, گئتدیکجه داها دا آزغینلاشمیش ائرمنی تجاوزۆنۆن قارشیسینی آلماق کیمی چتین وظیفه‎لر دۇرۇردۇ. محض ۱۳۷۲ شمسی ایلین یای-پاییز آیلاریندا بیر-بیرینین آردینجا داغلیق قاراباغدان کناردا یئرلشن فضولی, جبراییل, قۇبادلی و زنگیلان ماحاللاری اشغال اولوندۇ. بۇ اشغاللار نتیجه سینده جومهوریدا قاچقینلارین سایی بیر میلیونا چاتدی.

بئللیکل, بۇ تجاوز نتیجه سینده آذربایجان جومهوری‌سینین ۱۷ مین کوادرات کیلوْمئتریندن چوْخ توْرپاغی اشغال اولونمۇشدۇر کی, بۇ دا اؤلکه اراضیسینین ۲۰ فایزینی تشکیل ائدیر. بۇ مۆناقیشه‌ده ۱۸۰۰۰ نفردن چوْخ اؤلکه وطن‌داشی هلاک اولموش, ۵۰ میندن چوْخ آدام یارالانمیش و یا علیل اولموشدور. حیدر علیئوین آذربایجان رهبرلیینه قاییدیشی ایله اؤلکه‌نین ایجتماعی-سیاسی, سوْسیال, اقتصادی, عِلمی-مدنی حیاتیندا, بین‌الملل رابیطه لرینده دؤنۆش یاراندی, عِلمی اساسلارا, بین‌الملل نوعرما و پرینسیپلره اۇیغۇن مستقل دؤولت قۇرۇجۇلۇغۇ باشلاندی. آذربایجان دؤولتچیلیینین مؤجودلۇغۇنا بؤیۆک تهلوکه اوْلان ۱۳۷۳ شمسی ایل اوْکتیابر و ۱۳۷۴ شمسی ایلین مارتیندا دؤولت چئوریلیشی جهدلرینه سوْن قوْیۇلدۇ, اؤلکه‌ده محکم ایجتماعی-سیاسی ثابتلیک برقرار ائدیلدی. بۇ ایللرده ملّی اوردو قۇرۇجۇلۇغۇندا جدی ده‌ییش‌یکلیکلر باشلادی. تجاوزکار سلاحلی قووه‌لرینین آذربایجان اراضیسیندکی آزغینلیقلارین قارشیسی آلیندی, بِیعلقان و فضولی یؤنۆنده (جهت ینده) دوشمنه عکس ضربه‎لر ائندیریلرک توْرپاقلارین بللی بیر حیصه‌سی آزاد ائدیلدی.

۱۳۷۳ شمسی ایلین ماییندا ائرمنیستان–آذربایجان مۆناقیشه‌سینین حلّینده ایلک مرحله کیمی جبهه خطّینده بۇ گۆندک داوام ائدن آتشکس الده اولوندۇ. جومهوری رهبرلیینین فعال دیپلوْماتیاسی نتیجه سینده آذربایجان دونیانین دئموْکراتیک دؤولتلرینین و آپاریجی ایجتماعی تشکیلاتلارینین جومهوریا, اوْنۇن زورلا جلْب اولوندۇغۇ سلاحلی مۆناقیشه‌یه موناسیبتینین اساسلی صورتده ده‌ییش‌یلمسینه ناییل اوْلا بیلدی. آتت-این لیسسابوْن زیروه‎ توْپلانتیسیندا (۱۹۹۶) بۇ بین‌الملل تشکیلاتین ۵۴ عضوۆندن ۵۳اۆ (Ermənistan istisna olmaqla) داغلیق قاراباغ چتین لیکینین حلّینده آذربایجانین ملّی منافعلرینه اۇیغۇن پرینسیپلری دفاع ائتدی. جومهوری رهبرلیی اؤلکه‌نین اقتصادی پوْتئنسیالینی برپا ائدرک گلیشمه ائتدیرمک آماج ایله ایری مقیاسلی بین‌الملل سازیشلرین ایشله‌نیب حاضیرلانماسی و حیاتا کئچیریلمسی بخشینده چوْخ گرگین چالیشماسی اؤز بحره‌سینی قیسا مودّتده وئردی.

۱۳۷۳ شمسی ایلین سئنتیابریندا باکیدا "Əsrin Müqaviləsi" آدی آلمیش نفت قرارداد(آنلاشما)سی باغلاندی. خزرین کاربوهیدروژئن احتیاطلارینین ایشلنمسینه یؤنلدیلمیش بۇ و باشقا قرارداد(آنلاشما)لر آذربایجانا یاخین ایللرده قوْیۇلاجاق خارجی سرماینین ۶۰ میلیارد دوْلاردان چوْخ اوْلماغینی نظرده تۇتۇر. بۇ قرارداد(آنلاشما)لر دیَرلی سیاسی معنا کسب ائدیر و آذربایجانین بین‌الملل سیاستینده روْلۇنۇ گۆجلندیرن عامل فۇنکسیاسینی داشیییر. آذربایجان نفتینین دونیا بازارینا نقلی بخشینده ده اۇغۇرلۇ آددیملار آتیلمیش, "Bakı-Supsa" بوْرۇ کمری تیکیلیب استفاده‎یه وئریلمیشدیر. ایستراتئژی اهمیت کسب ائدن "Bakı-Tbilisi-Ceyhan" اساس نفت ایخراج بوْرۇ کمرینین تیکینتیسی اۇغۇرلا حیاتا کئچیریلمکددیر.

ازربایجان دؤولتینین رهبرلیینین تشبّثاۆ ایله بؤیۆک ایپک یوْلۇنۇن برپاسیندا تراسئکا–عمومدۆنیا کوْممۇنیکاسیا برنامه سی نین حیاتا کئچیریلمسینده آذربایجان آپاریجی روْل اوْینامیش, ۱۳۷۷ شمسی ایلین سئنتیابریندا ۳۲ اؤلکه‌نین و ۱۴ بین‌الملل تشکیلاتین یۆکسک سویه‌لی نوماینده‌لرینین باکیدا کئچیریلمیش بین‌الملل کوْنفرانسی برنامه سی ن ایجراچی کاتبلیینین باکیدا یئرلشمسی حاقیندا قرار قبول ائتمیشدیر. گۆرجۆستان, اۇکراینا, اؤزبکستان, آذربایجان و موْلدوْوانی اَحاطه ائدن گۇئام بیرلیینین یارانماسیندا جومهوری جومهور باشقانی حیدر علیئوین اؤنملی خدمتی اولموشدور.

۱۹۹۵ و ۱۳۷۹ شمسی ایللرده چوْخ پارتیالیلیق اساسیندا پارلمان سئچکیلری کئچیریلمیش, کوْنستیتۇسیا محکمه‌سی یارادیلمیش, آذربایجاندا اؤلۆم جزاءسی لغو اولونمۇش, اؤلکه اراضیسینده بلدیلر فعالیته باشلامیشدیر. ۱۳۷۴ شمسی ایل آبان آیینین ۲۱ ده یئنی مستقل آذربایجان جومهوری‌سینین کوْنستیتۇسیاسی قبول اولونمۇشدۇر. محض کوْنستیتۇسیا اساسیندا فعالیت گؤسترن پارلمان -ملّی مجلس و بۇرادا قبول اولونمۇش قانونلار اساسیندا آذربایجاندا سیاسی, اقتصادی, حقوقی دئموْکراتیک اصلاحاتلار حیاتا کئچیریلیر. بۇ اصلاحاتلار اؤلکه حیاتینین بۆتۆن بخشلرینی اَحاطه ائدیر. ۱۳۷۵ شمسی ایلین ایۇنۇندان آذربایجان آوروپا شوراسینا "xüsusi qonaq" وضعیتۇ آلمیش, ۱۳۸۰ شمسی ایل بهمن آیینین ۵ ده ایسه اوْنۇن تام حقوقلۇ عضوۆ اولموشدور. ۱۳۸۰ شمسی ایلین آبان آیینین ۱۸ ۱۰-دا دونیا آذربایجانلیلارینین باکیدا کئچیریلن بیر قۇرۇلتایی آذربایجان دیاسپوْرۇنۇن چالیشماسینین یاخشیلاشدیریلماسی و گۆجلندیریلمسی بخشینده چوْخ دیَرلی قرارلار قبول ائتمیشدیر. ۱۳۷۷ شمسی ایلین مهر آیینین ۱۹ ده کئچیریلن سئچکیلرده حیدر علیئو سئچیجیلرین ۷۶,۱ فایزینی توْپلایاراق یئنیدن آذربایجان جومهوری‌سینین جومهور باشقانی سئچیلمیشدیر.

گؤرونتولر

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

همچئنین باخ

• آذربایجان دؤولتچیلیک عنعنه‎لری
• آذربایجان ایداره‎چیلری
• آذربایجان تاریخی دؤولتلرینین لیستیسی

قایناقلار

ایستنادلار

<رئفئرئنجئس/>

• آذربایجانین تاریخی آتلاسی ۱
• آذربایجانین تاریخی آتلاسی ۲
• آذربایجانین تاریخی آتلاسی ۳
• آذربایجانین تاریخی آتلاسی ۴
• آذربایجان آرخئوْلوْگیاسی- ۱ جِلْد (Vəli Baxşəliyev)
• آتت سند, ۴ فروردین ۱۳۷۱
• بیرلشمیش میلّت لر اؤرگۆتۆ قطعنامه‎ ۸۸۴
• گۆلۆستانی–یرم-عباسقۇلۇ آغا باکیخانوْو
• گۆلۆستان قرارداد(آنلاشما)سی
• کۆرکچای قرارداد(آنلاشما)سی
• قارس قرارداد(آنلاشما)سی ( ۱۹۲۱-ci il ۱۳ oktyabr )
• قطعنامه‎ ۸۲۲ (۱۹۹۳) ۱۰ اردیبهشت ۱۳۷۲ جۆ ایل گۆونلیک (امنیت) شوراسی
• قطعنامه‎ ۸۷۴ (۱۹۹۳) ۲۲ مهر ۱۳۷۲ جۆ ایل گۆونلیک (امنیت) شوراسی
• تۆرکمنچای قرارداد(آنلاشما)سی

خاریجی کئچیدلر

• http://www.akademiya.net/tarix/sirvan.html Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
• آذربایجان تاریخی ۷ جِلْدده: \'\'\'ای جِلْد (ən qədimdən b. e. III əsri)\'\'\', \'\'\'ایی جِلْد (III-XIII əsrin I rübü)\'\'\', \'\'\'اییی جِلْد (XIII-XVIII əsrlər)\'\'\', \'\'\'ایو جِلْد (XIX əsr)\'\'\', \'\'\'و جِلْد (۱۹۰۰-۱۹۲۰-ci illər)\'\'\', \'\'\'وی جِلْد (aprel ۱۹۲۰- iyun ۱۹۴۱)\'\'\', \'\'\'ویی جِلْد (۱۹۴۱ - ۲۰۰۲-ci illər)\'\'\'. باکی, ۲۰۰۷.
• \'\'\'آذربایجان تاریخی آتلاسی\'\'\' Archived 2014-06-30 at the Wayback Machine.. باکی کارتوْقرافیا فابریکی, ۲۰۰۷.