فضولی
| فضولی | |
|---|---|
 | |
| آد | محمد فضولی بغدادی |
| قیسا بیلگی | عارف، شاعیر، تورک دیوان ادبیاتی شاعرلریندن |
| اؤلوم تاریخ |
965 / 1556م کربلا |
| مزارلیقی | کربلا |
| میللیت | تورک |
| آیری آدلار | رئیس الشعراء، عارف البغدادی |
محمد فضولی (Məhəmməd Füzuli ، تورکیه تورکجه‌سی: Fuzûlî) یا ملا محمد بن سلیمان بغدادی (۱۴۸۳-۱۵۵۶) [۱] شاعیر و ادیب و یازان تورکی یازانی او ان بؤیوک شاعیر اونونجی یوز هجری یوز ایلده بیلینیر.[۲][۳] اونون آتاسی اؤزبک تورکو[قایناق گؤسترین] و اوغوزلارداندی کی حله شهرینده ساکین اولدولار[۴] «صادقی بیگ افشار» تذکره یازان «مجمع الخواص» –کی اوزبک دیلینده یازیب – اونو 22 بیات ائلیندن بیلیب کی عراق و کربلایه کؤچدولر[۴] او یئتمیش یاشیندا بغداد دا دونیایا گؤز یومدی.
مجمع الخواص کیتابیندا ص 103 ده اونون آنادان اولان یرین حله شهری یازیبلار [۵] آمّا بعضی یازانلار اونی کربلا و نجفده دوغوم یرین یازیبلار [۴]
او اوزبک تورکی اولدوغونا گوره تورکی و عربی و فارسی دیللرینی بیلردی و عربیجا و فارسجا و تورکجه شعرلر یازیب.
ان بیرینجی دیرلی غزللر تورکی شعریده یاراتدی و تورکی قوشمالاری چوخ گؤزل و تصویره چکن اولدی و تمثیلی غزللری یازدی [۶]
یاشاییشی[دَییشدیر]
فضولی آذربایجاندا مشهور اولان تورک منشألی بایات طایفاسیندان‌دیر. بعضی منبعلره گؤره، محمدین آتاسی سلیمان عراقا آذربایجانین ارش ماحالیندان کؤچموشدور. سونرالار شاعیرین اوغلو فضلی ارشه دؤنه‌رک، یاخین قوهوملاری‌نین یانیندا یاشاییب. او، بورادا اؤزونون عالیملیگی ایله گئنیش شؤهرت تاپیب. فوضولی‌نین اؤزو ده کامیل تحصیل گؤرموشدو. ائله بونو نظره آلان تدقیقاتچیلار بئله حساب ائدیرلر کی، شاعیرین آتاسی کیفایت قدر وارلی آدام اولموشدور. ائلجه ده اونون زیارتگاه ساییلان حیلّه و کربلا کیمی شهرلرده یاشاماسی سولئیمانین روحانی اولدوغونا دلالت ائدیر. حقیقتاً ده بئله بیر روایت وار کی، فوضولی‌نین آتاسی حیلّه شهری‌نین موفتی‌سی اولموشدور.
اون بیر عصرده ایراق سلجوقلار، داها سونرالار ایسه مونقول‌لار و تئیموری‌لر طرفیندن آلیندیقدان سونرا باغداددا و اونون اطرافلاریندا تورکلرین سایی گئتدیکجه آرتیردی. بو دوروم سونرالار دا داوام ائدیر. 1508-جی ایلده شاه ایسماعیل طنطنه‌لی شکیلده باغدادا گیره‌رک، ایراقی آذربایجانا بیرلشدیریر، سونرا ایسه 1534-جو ایلده بو شهر اوزون بیر مودته عثمانلی ایمپئرییاسی‌نین ترکیبینه داخیل اولور. بئله‌لیکله، فضولی‌نین حیات و یارادیجیلیغی‌نین ایلک دؤورلری عراقِ عربین صفوی‌لر حاکیمیتینه تابع اولدوغو ایللره دوشور. داهی محمد فوضولی 1556-جی ایلده کربلادا تاون خسته‌لیگیندن وفات ائتمیشدیر.شاعیرین قبری ده کربلادادیر.
فضولی‌نین دیلی و شیوهسی[دَییشدیر]
مرحوم محمد فؤاد کؤپرۆلۆ یازېر:
«فضولی، بؤیۆک تۆرک شاعیرلریندن بیری اۏلوب، ادبی تأثیرینین دوامی و گئنیشلیڲی اعتباری ایله اۏلدوغو قدهر، شعرلرینین بدیعی قیمتی باخېمېندان دا، حتی ان بؤیۆک تۆرک شاعیری سایېلا بیلهجک مستثنی بیر شخصیت دیر. ادبی لهجهسینین خوصوصیتی، اۏنو آذری ادبیاتی چرچیوهسی ایچینده مطالیعه ائتمهڲی ضروری گؤستریر ...»
اۏنون دیلی تام آذری شیوهسی نین کبار لهجهسی حساب اۏلونور و بونو بیز «ادبی لهجه» آدلاندېرېرېق.[۷]
ادبیات تاریخیمیزدهکی اؤنمی[دَییشدیر]
فضولی شعری، آذربایجان تۆرکجه اورتاچاغ شعرینین ان یۆکسک ذروهسی سایېلېر، همده بۆتۆن شرق عالمینده ان چۏخ اۏخونان دیوان، اۏنون دیوانی اۏلموشدور. اۏنون شعری بدیعی صنعتلر باخېمېندان، دۆنیادا، میثلی تاپېلمایان اینجه صنعت محصولودور. بۆتۆن دیللرده هئچ بیر شاعیر، ایندیه کیمی تاپېلمایېب کی فضولی‌نین دوشۆنجه و اینجه صنعت نبوغونا مالیک اۏلا بیلسین. «هومر»دن «تاگور»ا کیمی اۏلوسلار آراسېندا ظهور ائدن شاعیرلری فضولی ایله مقایسه ائدنده، هامېسې گزیده دورور، اۏنون کیمی هم اؤز دیلینده، همده ایکی باشقا دیللرده درین مضمونلو، یۆکسک بدیعی اسلوبیاتلی قالېجې اثرلر یارادا بیلن شاعیره راست گله بیلمیریک. اۏنون اثرلریندن استقبال اۏ قدهر اۏلموشدور کی یالنېز «لیلی و مجنون» مثنویسیندن 1800 الیازما نسخهسی معلومدور و بو گؤستریر کی اۏنون اثرلری هر زامان گئنیش اۏخوجو کوتلهسینه مال اۏلموشدور.[۸]
نوایی، فضولی و صائب اۆچلۆڲۆ[دَییشدیر]
صائب اؤزۆنۆن یاراتدېغې 120 مین فارسجا بئیلترینده و تۆرکجه دیوانیندا، اصلینده فضولییه نظیره یازما ایشی ایله مشغول اۏلور و دیلی تام فضولیانهدیر کی هئچ، حتی تۆرک غزل دۆنیاسېنېن نهنگ اوستادی امیر علیشیر نواییدن ده ایلهام آلېر. آذربایجانلی عالیم دوْکتور حسین محمدزاده صدیق اؤز آراشدیرمالاریندا دئییر کی فارس ادبیاتچیلارینین معروف ائتدیکلری «سبک هیندی»نین ایلک یارادیجیسی امیر علیشیر نوایی و حکیم محمد فضولی اولموشلار و صائب تبریزی اونلاردان ایلهام آلاراق بو شیوه‌نی «طرز نو» آدلاندیرمیش و فارس دیلینده یوکسک ذیروه‌لره قالدیرمیشدیر.[۹]
اثرلری‌نین ایراندا علمی نشری[دَییشدیر]
فضولی‌نین تورکجه، فارسجا و عربجه اثرلری‌نین ایراندا نشری حسین محمدزاده صدیق (حسین دوزگون) طرفیندن گئرچکلشمیشدیر. بو موحقق تورکجه دیوان[۱۰]، لیلی و مجنون،[۱۱] بنگ و باده،[۱۲] رند و زاهد[۱۳]، سفرنامه‌ی روح[۱۴]، دیوان فارسی[۱۵]، دیوان عربی و ترجمه‌ی ترکی[۱۶]، مطلع الاعتقاد فی معرفة مبدأ و المعاد[۱۷]، رساله‌ی دستور معما[۱۸]، سه رساله‌ی فارسی فضولی به انضمام قیرخ حدیث[۱۹]، دیوان‌های سه‌گانه‌ی فضولی[۲۰]، غزللر[۲۱]، شهره‌ی عالم[۲۲] اثرلری‌نی ایراندا مونتشر ائتمیشدیر.
تورکجه اثرلری[دَییشدیر]
- تورکجه دیوانی[۲۳]
- حدیقة السعداء
- بنگ و باده [۲۴]
- شکایت‌نامه
- قیرخ حدیث [۲۵]
- لیلی و مجنون[۲۶]
- سو قصیده‌سی
- ساقی‌نامه
عربجه اثرلری[دَییشدیر]
فارسجا اثرلری[دَییشدیر]
- رند و زاهد [۲۹]
- سفرنامه‌ی روح یا صحت و مرض [۳۰]
- دیوان فارسی [۳۱]
- هفت جام
- انیس القلب (خاقانی‌نین بحر الابرار عنوانلی قصیده‌سینه فارسجا نظیره‌دیر).
- دستور معما [۳۲]
- فرهنگ منظوم جغتایی
ائشیک باغلانتی‌لار[دَییشدیر]
قایناقلار[دَییشدیر]
- ↑ ایرانیکا
- ↑ پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»
- ↑ A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. ISBN 1-4067-4113-2, ISBN 978-1-4067-4113-1, p. 130
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v10f2/v10f211.html
- ↑ تجلیل ۲
- ↑ مشرف ۲۶۰
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی فضولی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ص 83
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی فضولی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ص 88.
- ↑ ضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی فضولی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، اختر، ص 93.
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=745791&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1605242&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2084441&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2143479&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1994336&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1037570&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2730468&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=599373&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3935115&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3206280&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3233746&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1751685&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2739816&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان اشعار ترکی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، 1384.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. بنگ و باده، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر یاران، 1390.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. سه رساله فارسی به انضمام قیرخ حدیث، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1392.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. لیلی و مجنون، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، 1388.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان عربی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1391.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. مطلع الاعتقاد فی معرفة مبدأ و المعاد، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر راه کمال، 1386.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. رند و زاهد، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1389.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. سفرنامه‌ی روح یا صحت و مرض، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1389.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. دیوان فارسی، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر یاران، 1387.
- ↑ فضولی، محمد بن سلیمان. دستور معما، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1394.
- هدیّة العارفین: ج2، ص250؛
- عثمانلی مؤلفلری: ج2، صص360-362؛
- معجم المؤلّفین: ج10، ص48؛
- ریحانة الأدب: ج4، صص343-345؛
- قاموس الأعلام: ج5، ص3416؛
- دانشمندان آذربایجان: ص300؛
- آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش: ج1, صص36-48.