فضولی

فضولی
آد	محمد فضولی بغدادی
قیسا بیلگی	عارف، شاعیر، تورک دیوان ادبیاتی شاعرلریندن
اؤلوم تاریخ	۹۶۵ / ۱۵۵۶م کربلا
اؤلوم سببی	طاعون
میلّیت	تورک
آیری آدلار	رئیس الشعراء، عارف البغدادی

محمد فضولی (Məhəmməd Füzuli ، تورکیه تورکجه‌سی: Fuzûlî) یا ملا محمد بن سلیمان بغدادی ‏(۱۴۸۳-۱۵۵۶) آذربایجانلی شاعیر و ادیب و تورکجه یازانی او اَن بؤیۆک شاعیر اونۇنجی یۇز هجری یۇز ایلده بیلینیر. اونۆن آتاسی آذربایجان تۆرکۆ بایات ائلیندن و اوغوزلارداندی کی حله شهرینده ساکین اولدولار «صادقی بیگ افشار» تذکره یازان «مجمع الخواص» –کی اۇزبک دیلینده یازیب – اونو ۲۲ بیات ائلیندن بیلیب کی عراق و کربلایه کؤچدۆلر او یئتمیش یاشیندا بغداد دا دونیایا گؤز یومدی.

مجمع الخواص کیتابیندا ۱۰۳-جو صفحَده ده اونۇن آنادان اولان یرین حله شهری یازیبلار آمّا بعضی یازانلار اونی کربلا و نجفده دوغۇم یرین یازیبلار.

او تۆرک اولدوغۇنا گوره تۆرکی و عربی و فارسی دیللرینی بیلردی و عربیجا و فارسجا و تۆرکجه شعرلر یازیب.

ان بیرینجی دیرلی غزللر تۆرکی شعریده یاراتدی و تۆرکی قوشمالاری چوخ گؤزل و تصویره چکن اولدی و تمثیلی غزللری یازدی.

آدی

فضولی نین آدینی ذیکرینه ایلک قایناق «کشف الظنون» دۇر، کاتب چلبی اوز اثرینده اونو بئله آدلاندیریبدبر: «در هو محمد بن سليمان المتخلص بفضولی.» اوندان قاباقکی قایناقلار ، هامیسی اونو مولانا فضولی» آدلاندیریپلار و لاكن «کشف الظنون» دان سونرا ، هر یئرده ، هامی اؤنون آدينی «محمد» و آتاسی‌نین آدینی «سليمان» ذکر ائتمیشلر و کاتب چلبینین ادعاسی علیهینه ایندیه کیمی هئچ بیر سند تاپیلمامیشدیر.
آتاسی «سليمان »ین «حله» شهرینده مفتی و دین عالمی اولماسینادا، بیر ریوایته دایاناراق، یالنیز بیزیم عصریمیزده کی تحلقیقاتچلار ، ایشاره ائتميشلر.

یاشاییشی

فضولی

فضولی آذربایجاندا مشهور اولان تۆرک منشألی بایات طایفاسیندان‌دیر و اؤزۆنۆن‌ده «حديقة السعدا» و فارسجا «دیوان» -یندا، آنا دیلینین تۆرکجه اولماسیندان سؤز گئدیر. بعضی منبعلره گؤره، محمدین آتاسی سلیمان عراقا آذربایجانین ارش ماحالیندان کؤچمۆشدۇر. سونرالار شاعیرین اوغلو فضلی ارشه دؤنه‌رک، یاخین قوهوملاری‌نین یانیندا یاشاییب. او، بۇرادا اؤزونون عالیملیگی ایله گئنیش شؤهرت تاپیب. فوضولی‌نین اؤزۆ ده کامیل تحصیل گؤرمۆشدۆر. ائله بونۇ نظره آلان تدقیقاتچیلار بئله حساب ائدیرلر کی، شاعیرین آتاسی کیفایت قدر وارلی آدام اولموشدور. ائلجه ده اونون زیارتگاه ساییلان حیلّه و کربلا کیمی شهرلرده یاشاماسی سولئیمانین روحانی اولدوغونا دلالت ائدیر. حقیقتاً ده بئله بیر روایت وار کی، فوضولی‌نین آتاسی حیلّه شهری‌نین موفتی‌سی اولموشدور. مولانا حکیم ملا محمد بن سليمان فضولی ، هجری وه نو ایلده دنیا یا گلمیش و هجری ۹۶۳ نحو ایلده طاعۇن بلاسينا تۇتۇلمۇش و رحلت ائتمیشدی.

اون بیر عصرده ایراق سلجۇقلار، داها سونرالار ایسه مونقول‌لار و تئیمۇری‌لر طرفیندن آلیندیقدان سونرا باغداددا و اونۇن اطرافلاریندا تۆرکلرین سایی سی گئتدیکجه آرتیردی. بو دوروم سونرالار دا داوام ائدیر. ۱۵۰۸-جی ایلده شاه ایسماعیل طنطنه‌لی شکیلده باغدادا گیره‌رک، عراقی آذربایجانا بیرلشدیریر، سونرا ایسه ۱۵۳۴-جو ایلده بو شهر اوزون بیر مودته عثمانلی حوکومتی‌نین ترکیبینه داخیل اولور. بئله‌لیکله، فضولی‌نین حیات و یارادیجیلیغی‌نین ایلک دؤورلری عراقِ عربین صفوی‌لر حاکیمیتینه تابع اولدوغو ایللره دوشور.

مزاری

فضولی رحلت ائتدیکدن سونرا ، اؤز وصیتی‌نه گؤره، ایمام حۆسین (علیه السلامين) مزاری یانیندا دفن ائدیلمیشدیر و بیر زامان مزاری اوْزیرینه گونید تیکیلمیشدیر. دئییلنلره گؤره ، مزاری حاققيندا یازدیغی غزلین بو بیتی:

                                     مزاریم اۆزره قویمان میل اگر کۇیۇندا جان وئرسم
                               قویون بیر سایه دۆشسۆن قبریمه اوْل سرو قامتدن 

اساسینداء سوقرالار بۇ گونید گۆتۆرۆلمۆشدۆره به مزار ۱۹۷۵ نجی ایله کیمی بر پا ایدی . همین ایده برای دِوْلتی کۆچه اری گیلدرمه بهانه ای ایله مزاری دا عشمیش و فضۇلی تین سو مو کلریشی کتابخانايا على الديرم شدی.

فضولی‎نین دیلی و شیوه‎‌سی

مرحوم محمد فؤاد کؤپرۆلۆ یازېر:

«فضولی، بؤیۆک تۆرک شاعیرلریندن بیری اۏلوب، ادبی تأثیری‎نین دوامی و گئنیشلیڲی اعتباری ایله اۏلدوغو قده‎ر، شعرلری‎نین بدیعی قیمتی باخېمېندان دا، حتی ان بؤیۆک تۆرک شاعیری سایېلا بیله‎جک مستثنی بیر شخصیت دیر. ادبی لهجه‎سی‎نین خوصوصیتی، اۏنو آذربایجانلی ادبیاتی چرچیوه‎سی ایچینده مطالیعه ائتمهڲی ضروری گؤستریر ...»

اۏنون دیلی تام آذربایجانلی شیوه‎سی نین کبار لهجه‎سی حساب اۏلونور و بونو بیز «ادبی لهجه» آدلاندېرېرېق.

ادبیات تاریخیمیزده‌‎کی اؤنمی

فضولی شعری، آذربایجان تۆرکجه اورتاچاغ شعری‎نین ان یۆکسک ذروه‎سی سایېلېر، همده بۆتۆن شرق عالمینده ان چۏخ اۏخونان دیوان، اۏنون دیوانی اۏلموشدور. اۏنون شعری بدیعی صنعتلر باخېمېندان، دۆنیادا، میثلی تاپېلمایان اینجه صنعت محصولودور. بۆتۆن دیللرده هئچ بیر شاعیر، ایندیه کیمی تاپېلمایېب کی فضولی‎نین دوشۆنجه و اینجه صنعت نبوغونا مالیک اۏلا بیلسین. «هومر»دن «تاگور»ا کیمی اۏلوسلار آراسېندا ظهور ائدن شاعیرلری فضولی ایله مقایسه ائدنده، هامېسې گزیده دورور، اۏنون کیمی هم اؤز دیلینده، همده ایکی باشقا دیللرده درین مضمونلو، یۆکسک بدیعی اسلوبیاتلی قالېجې اثرلر یارادا بیلن شاعیره راست گله بیلمیریک. اۏنون اثرلریندن استقبال اۏ قده‎ر اۏلموشدور کی یالنېز «لیلی و مجنون» مثنویسیندن 1800 الیازما نسخه‎سی معلومدور و بو گؤستریر کی اۏنون اثرلری هر زامان گئنیش اۏخوجو کوتله‎سینه مال اۏلموشدور.

نوایی، فضولی و صائب اۆچلۆگۆ

صائب اؤزۆنۆن یاراتدیغی ۱۲۰ مین فارسجا بئیلترینده و تۆرکجه دیوانیندا، اصلینده فضولی‎یه نظیره یازما ایشی ایله مشغول اۏلور و دیلی تام فضولیانه‎دیر کی هئچ، حتی تۆرک غزل دۆنیاسینین نهنگ اوستادی امیر علیشیر نوایی‎دن ده ایلهام آلیر. آذربایجانلی عالیم دوْکتور حسین محمدزاده صدیق اؤز آراشدیرمالاریندا دئییر کی فارس ادبیاتچیلارینین معروف ائتدیکلری «سبک هیندی»نین ایلک یارادیجیسی امیر علیشیر نوایی و حکیم محمد فضولی اولموشلار و صائب تبریزی اونلاردان ایلهام آلاراق بو شیوه‌نی «طرز نو» آدلاندیرمیش و فارس دیلینده یوکسک ذیروه‌لره قالدیرمیشدیر.

تورکجه اثرلری

فضولی تورکجه دیوانی

• تورکجه دیوانی

• حدیقة السعداء

• بنگ و باده

• شکایت‌نامه

• قیرخ حدیث

• لیلی و مجنون
  

  فضولی لیلی و مجنون تورکی کیتابی

• سو قصیده‌سی

• ساقی‌نامه

عربجه اثرلری

• دیوان عربی
• قصائد
• مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد

فارسجا اثرلری

• رند و زاهد
• سفرنامه‌ی روح یا صحت و مرض
• دیوان فارسی
• هفت جام
• انیس القلب (خاقانی‌نین بحر الابرار عنوانلی قصیده‌سینه فارسجا نظیره‌دیر).
• دستور معما
• فرهنگ منظوم جغتایی

اثرلری‌نین ایراندا علمی نشری

فضولی‌نین تورکجه، فارسجا و عربجه اثرلری‌نین ایراندا نشری حسین محمدزاده صدیق (حسین دوزگون) طرفیندن گئرچکلشمیشدیر. بو موحقق تورکجه دیوان، لیلی و مجنون، بنگ و باده، رند و زاهد، سفرنامه‌ی روح، دیوان فارسی، دیوان عربی و ترجمه‌ی ترکی، مطلع الاعتقاد فی معرفة مبدأ و المعاد، رساله‌ی دستور معما، سه رساله‌ی فارسی فضولی به انضمام قیرخ حدیث، دیوان‌های سه‌گانه‌ی فضولی، غزللر، شهره‌ی عالم اثرلری‌نی ایراندا مونتشر ائتمیشدیر.

ائشیک باغلانتی‌لار

• فضولی‌نین اثرلری
• فضولی، نظامی و نوایی‌نین «لیلی و مجنون» مثنویلری‌نین اساس فرقلری Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.

قایناقلار

• هدیّة العارفین: ج2، ص250؛
• عثمانلی مؤلفلری: ج2، صص360-362؛
• معجم المؤلّفین: ج10، ص48؛
• ریحانة الأدب: ج4، صص343-345؛
• قاموس الأعلام: ج5، ص3416؛
• دانشمندان آذربایجان: ص300؛
• آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش: ج1, صص36-48.