میلی بیرلیک (کیتاب)
" میلّی بیرلیک" — محمد امین رسولزادهنین آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی فیکرینی آشیلایان، میلّی دؤولتین برپاسی اوغروندا یازیلان مقاله‌لر توپلوسو.
یارادیلماسی[دَییشدیر]
م.ا.رسول‌‌زاده بولشویزم دؤورونده آذربایجاندا یئریدیلن ایدئیالارین تورک میلّتی‌نین، آذربایجانلی‌لارین حیاتینا، میلّی روحونا یاد اولدوغونو گؤسترمک اوچون «میلّی تسانود» آدلی ایدئولوژی یاراتمیشدیر. او عرب سؤزو «تَسَانُد»و اوروپا دئییمینجه «سولیداریزم» کیمی وئرمیشدیر. «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین اساس‌لاری بولشویک‌لرین آذربایجاندا قیرغین‌لار، سورگون‌لر، رِپرسیالارکی «کومونیزم» قوردوقلاری ایل‌لرده یارادیلمیشدیر. میلّی ایدئولوق کیمی بورجونو بیلن محمد‌امین بیگ اوروپادا یاییلان لیبرالیزم، کومونیزم و باشقا نظریه‌لری آراشدیراراق، آذربایجاندا یاغی‌لارین یئریتدیگی، میلّی روحا یاد ایدئیالارین یوخ، آنجاق «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سی‌نین یاییلماسینی دوزگون سایمیشدیر:[۱]
" «مادام کی، میلّیتچی‌ییک، دئییریک؛ مادام کی، میلّی دؤولت ایستیقلالینی مودافیعه ائدیریک، او حالدا بیزیم اوچون نه کوسموپولیت لیبرالیزمه و نه ده کومونیزمه تحمّول (یؤنلمه) جایز (دوزگون، اویغون) اولا بیلمز. بیزجه، مودافیعه ائدیله‌جک یگانه سوسیال سیستم میلّی تسانود سیستمی‌دیر». «نه فردی حورّیّتله شخصی مولکیّتین موطلقیتیندن دوغان کاپیتالیست آنارشی‌سی ایله سرمایه ایستیبدادی، نه ده اینسان‌لاری منلیگیندن چیخاراراق بیر کؤله و ماشین حالینا گتیرن کومونیزم اسارتی! نه موطلق لیبرالیزم، نه ده موطلق کوللکتیویزم! او حالدا: ایکیسینی تألیف (اوزلاشدیران) ائدن سولیداریزم — تسانود. م.ا.رسول‌‌زاده"
میلّی بیرلیگین ایدئولوژی‌سی[دَییشدیر]
م.ا. رسولزادهنین اساس‌لارینی یاراتدیغی «میلّی تسانود» ایدئولوژی‌سینده اِتاتیزم(دؤولتچی‌لیک) پرینسیپی گوجلودور. او دؤنمده شرقده اتاتیزمه دایانان ایدئولوژی و ایداره ائتمه دوزگون بیر سیاست ایدی. مصطفی کمال آتاتورک ده تورکیه جومهوریتینده اتاتیزمی اوغورلا تطبیق ائتمیشدیر. بو پرینسیپ‌لر چاغداش آذربایجان جومهوریتی اوچون ده اؤنملی‌دیر. آذربایجانی روس-ائرمنی-ماسون بولشویک‌لری‌نین الیندن قورتارماغا، قوروماغا چالیشان، آمّا الی قلمدن، یوکسک ایدئولوژی دوشونجه‌دن، سیاسی کونفرانس‌لار کئچیرمکدن باشقا بیر شئیه یئتمه‌ین محمد امین بیگ دئییردی: دیلی، مدنیتی، دینی، اخلاقی، روحی-معنوی عالمی - میلّتی بیر اولان آذربایجاندا کومونیزم ایدئولوژی‌سینه یئر اولا بیلمز! بورادا آنجاق میلّی بیرلیک، میلّی همرأی‌لیک ایدئولوژی‌سی کئچرلی، باشاریلی اولا بیلر! میلّی بیرلیک دوشونجه‌سی چاغداش آذربایجان جومهوریتینده ده آذربایجانچی‌لیق ایدئولوژی‌سی‌نین تورکچولوک، ایسلامچی‌لیق، چاغداشلیق ایدئیالارینی کؤکلشدیرن باغدیر. محمد امین رسول‌‌زاده آذربایجاندا کومونیزم یایان یاغی‌لارا دئییردی: «حؤکومت دئمک، لنین‌ین تعبیرینجه، حدّی ذاتیندا (اؤزلوگونده) بیر صینفین دیگر صینیف‌لری ازمک و اؤزونه تابع ائتمک اوچون قورموش اولدوغو جبر ماشینیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر. بونون اوچون ده مارکسا گؤره، فهله‌نین نه وطنی وار، نه ده میلّتی. وطن و میلّت حیسسیندن محروم اولان بو یئنی اینسان‌لار زومره‌سی - پرولتاریات - «بورژوا دیکتاتورلوق‌لارینی» دئویره‌رک، اؤز حاکیمیتینی قوراجاق و تدریجله بوتون صینیف‌لری اورتادان قالدیراراق صینیف‌سیز و تضادسیز بیر جمعیت یاراداجاق»سا، بو، اینسان‌لیغین فاجیعه‌سی اولاجاقدیر! [۲]
مقاله و آراشدیرمالار[دَییشدیر]
«میلّی بیرلیک» کیتابینداکی آذربایجان باغی ایله باغلانمیش آشاغیداکی‌لار کیمی مقاله و آراشدیرمالاری یئر آلمیشدی:
- میلّت اولماق عزمی؛
- میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم؛
- میلّی بیرلیک؛
- میلّی اخلاق؛
- اسکی و یئنی نسیل؛
- یانلیش ترمین قوللانمایاق؛
- قیسیلمایان بیر سس؛
- دموکراسی و سووئت‌لر؛
- اورتاقلی بیر گون؛
- قورخودان " ایصلاحات " ؛
- روسیه کؤله‌لیگینده؛
- آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی
میلّت اولماق عزمی[دَییشدیر]
میلّت آنلامینی ایفاده اوچون دیلیمیزده ایکی سؤز واردیر: میلّیت و میلّت. بونلاردان بیرینجیسی لیسانی (دیلی)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیل‌لرین تاثیری ایله مئیدانا گلن اِتنیک بیر توپلولوغو ایفاده ائدر. ایکینجیسی ایسه بو توپلولوقدا دوغان عومومی بیر ایراده‌نی آنلادیر. جوزپه ماتزینی‌نین معروف تعریفینه گؤره، میلّت: «تورپاغین، منشأیین، اخلاق ایله عادت‌لرین و لیسانین بیرلیگیندن دولایی، حیاتیندا و ایجتیماعی ویجدانیندا آنلاشما و اورتاقلیق یاراتمیش بیر اینسان توپلولوغونا» دئییلیر. امیل دورکیم‌ین نظرینده ایسه: «اِتنیک عامیل‌لر و یاخود ساده‌جه تاریخی سبب‌لرله عئینی قانون‌لار آلتیندا یاشاماق و تک بیر دؤولت قورماق ایسته‌ین اینسان توپلولوغونا میلّت دئییلیر». دموکراتیک آذربایجان توپلولوغوندا بو میلّت اولماق ایراده‌سی، سؤزون عصریمیزده‌کی مدنی معناسی ایله 28 مئی ایستیقلال حادیثه‌سی و بیاننامه سیله تأسیس (یاراندی) ائتدی. 32 ایلدن بری دونیا تاریخی‌نین ان قورخونج بیر ایستیلاسی آلتیندا بولونماسینا، ان آمانسیز توتالیتار بیر رژیمین محکومو اولماسینا رغماً، آذربایجان توپلولوغو بو ایراده‌یه صادیق قالدیغینی هر فورصتده ایظهار ائتمکده، میلّیت دؤوروندن چیخاراق میلّت اولدوغونو، 28 مئی فیکرینه باغلی‌لیغینی هر واسیطه ایله ایثبات ائتمکده دیر.[۳]
میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم[دَییشدیر]
آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی فیکرینده میلّتچی‌لیک و میلّیتچی‌لیک آنلام‌لاری‌نین فرقی چوخلارینا تام آیدین دئییلدیر. محمد امین رسول‌‌زاده بولشویک‌لرین یوردوموزون ان دَیرلی اینسان‌لارینی «میلّتچی» دامغاسی ایله اؤلدوردوگو ایل‌لرده تورک دیلینده کی میلّتچی آنلامی‌نین اوروپاداکی پاتریوتیزم ترمینی‌نین قارشیلیغی اولوب، پاتریوتیزمین تاریخ بویو، ائله‌جه ده 20. یوزایل‌لیکده ده بوتون دونیادا ان شرفلی بیر ایجتیماعی-سیاسی پروسه اولدوغونو دئیه‌رک، دونیا ایجتیماعی فیکرینی بو مسله‌یه یؤنلتمگه چالیشیردی. محمد امین بیگ یازیردی: «بیر میلّتچی، هر شئیدن اول ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور» و «اوروپالی‌لارین پاتریوت ترمینیله ایفاده ائتدیکلری آنلام، بیزیم میلّتچی سؤزو ایله آنلاتماق ایسته‌دیگیمیز آنلامین عئینی‌دیر. بو، اوروپالی‌لارین ناسیونالیزم سؤزو ایله دئدیکلری میلّیتچی‌لیکدن تامامیله باشقا بیر شئی‌دیر». محمد امین رسول‌‌زاده «میلّتچی‌لیک - پاتریوتیزم» مقاله‌سینده بو مسله‌نی داها گئنیش آچیقلامیشدیر: «میلّتین، دؤولت اولماق عزمینده ایصرار ائدن بیر میلّیت اولدوغو بیلگین سوسیولوق‌لار طرفیندن کشف و تعریف ائدیلمیشدیر. بونو بیز، کئچن ساییمیزدا قئید ائتدیک. بیر میلّتچی‌نین وطن آنلاییشی، جوغرافی معناداکی وطنی موستقیل بیر دؤولت حالینا گتیرمک ایستمه‌سی‌دیر. بیر میلّتچی، هر شئیدن اوّل ایستیقلال دعاواسیندا اولان بیر وطنچی - بیر پاتریوت‌دور... ناسیونالیزم غربی اوروپا دموکراسی آنلاییشینجا، تجاووزچو و عومومی ترقّی یولونا گیرمک ایستمه‌ین، دونیانین سئیریندن (گئدیشیندن) آیریلمیش بیر گئری‌لیک حرکتی‌دیر. حالبوکی پاتریوتیزم بیر میلّتین اؤز موقدّراتینا شخصاً اؤزونون حاکیم اولماسی و اؤزونه‌مخصوص میلّی بیر دؤولت قورماسی حرکاتی‌دیر، بو ایسه بوتون دونیانی بوروین ترقّی حرکاتی‌نین بیر پارچاسی، دموکراتیک بیر حرکات‌دیر. تاریخی موعین شرط‌لرین تاثیریله میلّیت حالیندان میلّت حالینا گلن توپلولوق‌لارین موستقیل بیر دؤولت قورماق و یا ایستیلایا اوغرایان وطن‌لری‌نین ایستیقلالینی گئری آلماق اوغروندا موجادیله ائدن‌لره موطلق اوروپا تِرمین‌لریله بیر آد لازیمسا، بونلارا میلّیتچی ناسیونالیست دئییل، میلّتچی پاتریوت، حرکات‌لارینا دا میلّیتچی‌لیک ناسیونالیزم دئییل، میلّتچی‌لیک پاتریوتیزم دئمک لازیم‌دیر!».[۴]
میلّی بیرلیک[دَییشدیر]
م.ا.رسول‌‌زاده 1952-جی ایلین اوکتوبروندا آنکارادا یاییملادیغی «آذربایجان» درگیسینده کی «میلّی بیرلیک» مقاله‌سینده یازیردی: «میلّتچی‌لیک فیکرینه اینانان‌لارین ایلک وظیفه‌سی «میلّی بیرلیک»ی موحافیظه ائتمکدیر. بو، میلّتچی‌لیک فیکری‌نین اساسی و تملی‌دیر. اینترناسیونالیست و کوسموپولیت نظریه‌لرله اورتایا آتیلان مارکسیزم، کومونیزم و آنارشیزم کیمی دوکترین‌لرین اصیل غایه‌سی میلّی بیرلیک و بوتونلوگو سارسماق، پارچالاماق و پوزماقدیر». نه یازیق کی، بو موشترک تورک کولتورو تاریخین مرحمت‌سیز سئیری (گئدیشی) نتیجه‌سینده بیر-بیریندن اوزاق، موختلیف ساحه‌لره داغیلمیشدیر. موشترک دوشمن ده، بو آیری-آیری تورک کولتور پارچالارینی بیر-بیریندن اوزاقلاشدیرماق و بیر-بیرینه یابانچی قیلماق اوچون الیندن گلن هر شئیی ائتمیش و هله ده دورمادان ائتمکده‌دیر. ایندی، بو دوروم قارشیسیندا تورک گنجلیگینه دوشن اصیل وظیفه ، بو اوجسوز-بوجاقسیز تورک کولتورونه بوتون اؤزل‌لیک‌لریله تانیماق، اؤیرنمک، سئومک، منیمسمه‌لی و تانیتماق‌دیر.[۵]
میلّی اخلاق[دَییشدیر]
بشر توپلولوغوندا فردلر اوچون اولدوغو کیمی، میلّت‌لر اوچون ده موعیّن و ثابیت بیر تاقیم اخلاق قایدالاری واردیر. فردلردن اینسان توپلولوغو دوروست اولمالارینی، دوغرو سؤیلمه‌لرینی، حیله و تزویره (یالانا) باش وورمامالارینی، ایچلریله دیشلاری‌نین بیر اولماسینی، باشقالاری‌نین حاق و حورّیّت‌لرینه تجاووز ائتمه‌مه‌لرینی، دوست و موخالیف‌لری‌نین فیکیرلرینه سایغی گؤسترمه‌لرینی، غیبت و ایفتیرادان ساقینمالارینی، حیرص (سونسوز آرزو)، کین و خودبین‌لیک کیمی کؤتو حیس‌لره اسیر اولمامالارینی، تربیه و نزاکتدن آیریلمامالارینی، وطن و میلّت‌لرینه باغلی قالمالارینی، یوردداشلارینا اعظمی (بؤیوک) یاردیمدا بولونمالارینی، مملکت قانون و نیظام‌لارینا سون درجه رعایتکار اولمالارینی، یوردون ریفاه و سعادتینه دورمادان چالیشمالارینی، عاییله و اقرابالیق باغلارینی قوتسال سایمالارینی، اؤولادلارینی وطنه خئییرلی اولاجاق شکیلده یئتیشدیرمه‌لرینی، یورد و میلّتله ایلگیلی ایشلرده بؤیوک فداکارلیق گؤسترمه‌لرینی طلب ائتمکده‌دیر.
بونلاری عئینیله ائدن‌لره جمعیت اخلاق و سجیه صاحیبی بیر اینسان، وطنپرور، موکمّل بیر وطنداش، موشفیق بیر آتا و میلّی قهرمان کیمی ایضافه ائدر. عکسینی ایشله‌ین‌لره میلّی توپلولوغون ائنینده-سونوندا نه کیمی دامغالار ووراجاغی دا معلوم‌دور! بوتون بو عومده‌لره رعایت ائدن میلّت‌لره اینسان‌لیق جامعه‌سی ایره‌لی، کولتورلو، سجیه‌لی، زینده (ساغلام) و ایستیقبالی گله‌جگی پارلاق میلّت‌لر دئیه قیمت وئریر. عکس یولو توتان‌لارا بشر توپلولوغو دا، تاریخ ده چؤکموش، چوروموش و اؤلومه محکوم میلّت‌لر دامغاسینی وورورلار. تاریخ بویونجا میلّی دؤولت قورماغا و یاشاتماغا مووفّق اولموش و اون سالمیش میلّت‌لر، هم اخلاق و سجیه‌‌لری اعتیباری ایله ساغلام اولان و ساغلام قالمیش میلّت‌لردیر. اخلاق و فضیلت فردلری یوکسلتدیگی کیمی، اونو داشییان میلّته قارشی دونیا ایجتیماعی فیکری‌نین بسله‌یه‌جگی اعتیبار و اعتیمادی دا گئت-گئده یوکسلده و آرتیرا بیلیر و بئله‌جه میلّی دعاوانین تحقّوقونو (گئرچکلشمه‌سینی) بیر خئیلی قولایلاشدیریر. سجیه‌‌سی دوزگون و ساغلام بیر میلّت گله‌جگیندن امین اولا بیلیر. چونکی میلّی ساحه‌دکی هر مووفّقیتین باشی و اساس شرطی میلّی فضیلت‌دیر.[۶]
اسکی و یئنی نسیل[دَییشدیر]
اینسان اؤولادی یاورو اولاراق دونیایا دوغولار، آتا و آناسی‌نین حیمایه‌سی آلتیندا بؤیویوب یئتیشه‌رک گنجلیک، اولغونلوق، یاشلی‌لیق و ایختیارلیق مرحله‌لرینی آشدیقدان سونرا یئرینی و ائدیندیگی تجروبه‌لری یئنی نسله بوراخاراق داری بقایا (سونسوزلوغا) اینتیقال ائدر. بیر میلّتین یئنی نسلی اسکی‌سینه نظرن داها آز کولتورلو و داها آز تجروبه‌لی اولورسا، او میلّتین وارلیغی و گله‌جگی تهلوکه‌یه معروض قالا بیلیر. البته، یئنی نسیل اسکی‌لرین کؤتو احتیراس‌لارینی هئچ بیر صورتله تواروث ائتمه‌ملی و بونلاری حقیر (دَیرسیز) گؤرمه فضیلتینی اؤز روحوندا دایم قووّت‌لندیرملی‌دیر. گنجلیگین تک شوعاری میلّته فراغات‌لا و تمیز بیر قلبله خیدمت اولمالی‌دیر. بئله بیر گنجلیگی اولان میلّت، حالیندان و ایستیقبالیندان (گله‌جگیندن) تامامیله امین اولا بیلیر.[۷]
یانلیش تِرمین قوللانمایاق[دَییشدیر]
چاغداش مدنیته آیاق اویدورماغا معطوف (یؤنلمیش) ایصلاحات حرکتینه بیزده غربلی‌لشمک و اوروپالی‌لاشماق آدی وئریلمکده‌دیر. گئری قالمیش شرق مملکت‌لرینی «غرب مدنیتین» اولاشدیرماق یولوندا رادیکال اوصول‌لارا باش ووران میلّی تورک اینقیلابی‌نین ایدئولوژی‌سینی ایشله‌ین‌لر شرق مدنیتی و غرب مدنیتی دئیه ایکی‌یه آیریلان مدنیت آنلام‌لارینی قارشیلاشدیرارکن اساسلی بیر خطایا دوشور، یانلیش تِرمین قوللانیرلار. میلّی تورک دئوریمی شرقی آتیر، غربی توتورموش، شرق مدنیت دَییشدیریرمیش، غرب مدنیتینی آلماق تاریخی ضرورتمیش و سایره...
حالبوکی سوی تفسیرلره محل وئرمه‌دن بیر بوتون اولاراق اله آلینان دونیا مدنیتینی شرقه و غربه آییرمادان اوفقی دئییل شاقولی آیریلیق‌لاریندان بحث ائتمک داها دوغرو و داها معقول‌دور (عاغلاباتان‌دیر). میلّتچی تورکیه بوگونکو گنج شرقلی‌لره اؤرنک اولاراق ائتدیگی دئوریم حمله‌سیله شرقدن سییریلیب غربه قاتیلمیر، گئری اورتاچاغ سویه‌دن چیخاراق ایره‌لی چاغداش سویه‌یه یوکسَلیر.[۸]
قیسیلمایان بیر سس[دَییشدیر]
م.ا.رسول‌‌زاده بو مقاله‌سینی تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی‌نین باغلانماسیندان تأسوف حیسّی کئچیره‌رک یازمیشدیر: " میلّی آذربایجان ایستیقلال دعاواسی‌نین سسی! - بودور بیزه هیجان وئرن بیر نیدا!... بو گون برلین‌دن ائشیتدیگینیز بو سس، اون ایله یاخین بیر مودّتدن بری ایستامبولدان گلیردی و نه قدر طبیعی ایدی. گنج بیر تورک وطنی‌نین، ایستیلایا اوغرامیش بیر تورک میلّتی‌نین غصب ائدیلمیش حاقینی و حاق ائتمیش (قازاندیغی) ایستیقلالینی مودافیعه ائتمک اوزره، تورکجه اولاراق اینتیشار ائدن بیر نشره، ایلتیجا (سیغینماق) اوچون قارداش تورکیه‌دن ده موناسیب بیر یئر تصوّور اولونا بیلیرمیدی؟!... یابانچی روس ایستیلاسی‌نین قیزیل تررورو آلتیندا بوغوجو بیر تأسوفله اوخوناجاق بو مقاله‌نین آذربایجانلی موجاهیدلرده دوغوراجاغی تأثیر، بو سطیرلری یازارکن بیزی چوخ دوشوندورور. حئیرت دولو گؤزلری گؤروروک سوروشور: مگرسنه اولموش؟!... تورکیه جومهوریت حؤکومتی‌نین قراری ایله ایستانبولدا نشر ائدیلن «اودلو یورد»، «آذری-تورک»، «یئنی تورکوستان» مجموعه‌لریله «بیلدیریش» قزئتی قاپانمیشدیر... - خئییر، اولا بیلمز! مومکون دئییل. پسیکولوژی، منطیقی بیر اینکار! - فقط، یازیق. واقعه مئیداندا. حقیقت بوتون چیلپاقلیغی ایله مؤوجود...آجی مؤوجودیت!... بیزی حئیرت‌لر ایچریسینده بوراخان بو حقیقته ایندی دوشمن سئوینیر. " [۹]
دموکراسی و سووئت‌لر[دَییشدیر]
روسیه ایمپریالیزمی‌نین هر هانکی رنگده اولورسا اولسون بولوندوغو جبهه هئچ بیر زامان روسیه اسارتینده کی میلّت‌لرین اولدوغو بیرلشمیش بیر جبهه اولا بیلمز! جهانین خطرلی و اندیشه‌لی گونلر ایچریسینده اولدوغونو بیز ده تقدیر ائدیریک. دونیانین چیخاجاق یئنی حرب تهلوکه‌سی قارشیسیندا دویدوغو ایضطیرابی، شوبهه‌سیز، بیز ده دویوروق؛ فقط، روس ایستیلاسی ایله کومونیزم دیکتاتورلوغونون نه اولدوغونو شخصاً اوزه‌ریمیزده ائدیلن قانلی و وحشتلی تجروبه‌لر نتیجه‌سینده چوخ بؤیوک آجیلارلا دویدوغوموزدان، نه صولحون، نه ده حورّیّتین روسیه قووّتی و کومونیزمله ائتلاف (اوزلاشما) صورتیله مودافیعه ائدیلمه‌یه‌جگینی دخی ایکی دفعه ایکی دؤرد ائدر کیمی، موحقق (قطعی) بیلیریک. [۱۰]اونونون اوچوندور کی، یولوموز آیدین و تاکتیکیمیز آشکاردیر. دموکراسی - ایدئولوژی‌میز، سووئت‌لرسه - دوشمنیمیزدیر.
اورتاقلی بیر گون[دَییشدیر]
«آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی‌نین کؤکو آذربایجان تورکونون روس تزاریزمینه قارشی داوام ائتدیردیگی میلّی کولتور اوغرونداکی موجادیله‌دیر». بو موجادیله‌نی او، یالنیز باشینا دئییل، اونونلا عئینی بلایا موبتلا اولان دیگر تورک ائل‌لریله برابر اولاراق داوام ائتدیریردی. 1905-جی ایلده نیجنیده اینتیقال (کئچیریلن) ائدن «موسلمان ایتیفاقی» کونقرسینده آذربایجان تمثیلچی‌لری فعال صورتده ایشتیراک ائله‌میش؛ 1917-جی ایلده موسکو کونقرسینده دخی آذربایجانلی‌لارین چوخ موهوم رول‌لاری اولموشدو. تزاریزمه قارشی موجادیله‌لرینده آذربایجان تورکلری قیریم، قازان و تورکوستان تورکلریله اورتاق چالیشمیشلار. میلّی مدنیت خوصوصیاتی‌نین روس تجاووزوندن موحافیظه‌سینه یؤنلمیش موجادیله‌ده روسیه موسلمان‌لاری بیرلیکده حرکت ائله‌میش، کار و زیانا دایما شریک اولموشلار». «28 مئی 1918-جی ایلده اعلان اولونان آذربایجان ایستیقلالی، 1917-جی ایلین مئی‌ینده موسکودا مونأکید «عوموم‌روسیه موسلمان‌لاری قورولتایی»ندا اعلان اولونان میلّی-محلّی موختاریت پرینسیپی‌نین تکامولوندن باشقا بیر شئی دئییلدی». «آذربایجان ایستیقلالچی‌لیغی روسیه اسارتینده کی تورک ائل‌لری ایستیقلالچی‌لیغی‌نین پیشداری (اؤنجولو) ایدی. بو اعتیبارلا 28 مئی یالنیز آذربایجان ایستیقلالچی‌لاری نظرینده دئییل، روسیه اسارتینه قارشی قیام ائدن بوتون تورک ائل‌لری نظرینده ده مؤحترم بیر جیدال (دعاوا) گونودور».[۱۱]
قورخودان " ایصلاحات "[دَییشدیر]
موسکودان «ایصلاحات» خبری گلدی. سووئت‌لر ایتیفاقی کونقرسینده موهوم بیر قرار آلینمیشدیر: بوندان سونرا سووئت سئچکی‌لری موساوی، دوغرو و گیزلی اولاراق کئچیریله‌جکمیش. دئمک کی، ایندی‌لیک نظری اولاراق [چونکی یئنی سئچکی‌لر بیر نئچه ایل سونرا کئچیریله‌جک] بیر طرفدن کؤیلو ایله شهر فهله‌سی آراسینداکی سیاسی موساوات‌سیزلیق قالخاجاق، دیگر طرفدن ده هر کؤیلو ایله فهله بئش-آلتی واسیطه‌یه احتیاج قالمادان دؤولتین ان بؤیوک کونقرسینه اؤز دِلِگه‌لرینی دوغرودان-دوغرویا گؤندره‌جکدیر و عئینی زاماندا رأیینی هر کسدن ساخلی و گیزلی اولاراق وئره بیله‌جکدیر.
قیزیل اوردونون شؤهرت حیرصی (سونسوز آرزو) داشییان کوماندان‌لاریندان بیر قیسمینی حرکته گتیره‌جک سووئت "وطنچی‌لیگی"نین قیزیل ایستیبداد آلتیندا ازیلن میلّت‌لرده ده نیفرت، اعتیمادسیزلیق عئینی حیسّی اویاراجاغینا کیم اینانیر؟!...
اون یئددی ایلدن بری تطبیق ائتدیگی ظولم و سویغونچولوق سیستمیله سووئت حؤکومتی، کؤیلو کوتله‌سی اوزرینده و میلّی اؤلکه‌لرده او قدر درین بیر نیفرت، اعتیمادسیزلیق و اؤزونه قارشی اؤلچوسوز بیر کین حیسّی اویاتمیشدیر کی، بو کیمی حیله‌لرله اونلاری آلداداراق، اؤز ایستیبدادی اوغروندا شوعورلو اولاراق قوربان حالینا گتیرمک ایمکانینا اینانماق اوچون، سووئت‌لر حسابینا چوخ نیک‌بین اولماق لازیم؟!...[۱۲]
روسیه کؤله‌لیگینده[دَییشدیر]
قافقازلی موحریرلردن بیری روس ایمپریالیزمینی ترویج (دستکله‌ین) ائدن ائرمنی سیاسی‌لرینه چوخ یئرینده بیر ایسیم وئرمیشدیر - روس ایمپریالیزمی‌نین کؤنوللولری! بئله‌لرینه بیزجه، عئینی حاق و عئینی مووفّقیتله «روسیه‌نین کؤله‌لری» دئمک ده جایزدیر (دوزگوندور). میلّت‌لریندن زیاده اؤز ذؤوق و منفعت‌لری اوچون حرکت ائدن ائرمنی سیاستچی‌لریندن بیر قیسمی میلّتداش‌لارینی برابر یاشاماق مجبوریتینده اولدوغو قونشولاری علئیهینده ماجراچی‌یانا چیخمازلارا سؤوق ائتمکدن ساقینیلیرسا، بیزجه، اؤز عیرقداش‌لاری حسابینا چوخ عاغیللی و چوخ اهمیتلی بیر حرکتده بولونموش اولورلار!...[۱۳]
آذربایجاندا روس موستملکه‌چی‌لیک سیاستی[دَییشدیر]
سووئت علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تزار دؤورو و ایداره‌سینه عایید اولاراق نشر ائتدیگی آرشیو ماتریال‌لاری آراسیندا تاریخیمیزین او دؤورونو ایشیقلاندیران چوخ موهوم ماتریال‌لار نشر ائدیلمیشدیر. اساسیندا اوچ جیلددن عیبارت اولوب، «روس ایمپریالیزمی‌نین آذربایجاندا 1820-دن 1860-آ قدر سورن کولونی (موستملکه‌چی‌لیک) سیاستی»نه عایید اولان آرشیو ماتریال و وثیقه‌لری‌نین ایلک جیلدی س‌س‌ری علم‌لر آکادمی‌سی‌نین تاریخ اینستیتوتو طرفیندن «سووئت‌لر ایتیفاقی میلّت‌لری‌نین تاریخی» سِری‌سینه داخیل اولاراق 1936-جی ایلده نشر ائدیلمیشدیر. «فئودال موناسیبت‌لری و موستملکه‌چی‌لیک رژیمی»نی ایشیقلاندیران بو جیلددن سونرا گله‌جک جیلدلرده کیتابین موقدّیمه‌سیندن گؤرولدوگو کیمی، «آذربایجاندا میلّی موستملکه‌چی‌لیک حرکات‌لاری» ایله «آذربایجاندا تیجارت و صنایع تاریخینه عایید ماتریال‌لار» درج اولوناجاقمیش، لاکین بو جیلدلر حاقیندا هئچ بیر خبر اولماماسینی م.ا.رسول‌‌زاده بو مقاله‌سینده دیله گتیریر. مقاله ده م.ا. رسول‌‌زاده میلّتی روس موستملکه‌چی‌لیک رژیمینی ایشیقلاندیران بو سندلرله یاخیندان تانیش ائدیب.[۱۴]
ائشیک باغلانتی‌لار[دَییشدیر]
اتک یازی‌لار[دَییشدیر]
- ^ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Birlik. Bakı. “Çıraq” nəşriyyatı, 2009. 176 səh.
- ^ Faiq Qəzənfər oğlu Ələkbərov. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü. Bakı, “Elm”, 2007, - 270 səh.
- ^ “Azərbaycan”, il 1, sayı 5, 1 avqust 1952, Ankara.
- ^ “Azərbaycan”, il 1, sayı 6, sentyabr 1952, Ankara.
- ^ “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, 1 mart 1952, Ankara.
- ^ “Azərbaycan”, il 1, sayı 11, fevral 1953, Ankara.
- ^ “Azərbaycan”, il 1, sayı 12, mart 1953, Ankara.
- ^ “Azərbaycan”, il 1, sayı 8, noyabr 1952, Ankara.
- ^ “İstiqlal”, sayı 1, 10 yanvar 1932, Berlin.
- ^ “İstiqlal”, 20 mart 1933, Berlin.
- ^ “İstiqlal”, 15 iyun 1933, Berlin
- ^ “Qurtuluş”, sayı 4, fevral 1935, Berlin.
- ^ “Odlu yurd” , il 1, sayı 10, dekabr 1929, İstanbul.
- ^ Vətən diləyi”, sayı 1-2, oktyabr-noyabr 1937, Berlin