پرش به محتوا

پروتو تورکجه

ویکی‌پدیادان، آچیق بیلیک‌لیک‌دن
پروتو تورکجه
Reconstruction ofتورک دیللری
Regionتخمینا موغولیستان
Eraت 500 BCE
Reconstructed
ancestor

پروتو تورکجه یا آنا تورکجه  و یا اؤن تورکجه تورک دیل‌لری عاییله‌سی‌نین اوغوز و اوغور قول‌لارینا پارچالانماسیندان اوّلکی دؤورلره عایید هیپوتتیک بیر آنا دیلدیر. دیگر پروتو (آنا) دیللر کیمی، بو دا کئچمیشده کی  دانیشیق دیلی ایله تام اولاراق عئینی اولمایا بیلر.[۱] اساسیندا قورولموش پروقنوزلاشدیریجی دیلدیر. پروتو سؤزونون  " ایلک "  و " ان قدیم "  معناسینی وئردیگی اوچون اونو ایلک تورکجه کیمی گؤرمک اولار.[۲]

احاطه دایره‌سی

[دَییشدیر]

  تورکجه‌نین مؤوجود اولان ان قدیم یازیلی قئیدی؛ 682-691-جی ایل‌لرده یازیلمیش چوْیر کیتابه‌سی‌دیر.[۳] آنجاق بو کیتابه اورخون یازی‌لاری قدر حرکتلی‌لیک و جانلی‌لیق گؤسترمه‌دیگی اوچون اورخون یازی‌لاری عومومیتله تورکجه‌نین ایلک یازیلی قایناغی کیمی قبول ائدیلیر. اورخون کیتابه‌لری تورک دیل‌لری‌نین شرق قولونون اؤزل‌لیک‌لرینی گؤستریر. کئچمیشده پروتوتورکجه‌نین یارادیلماسی ایله باغلی آراشدیرمالار داها چوخ اسکی شرق تورکجه‌سی و اوغوز دیل‌لری اساسیندا آپاریلدیغی حالدا، بو گون یاشایان بوتون یازیلی و دانیشیق تورک دیل‌لری‌نین هرطرفلی تدقیقینه باشلانیلمیشدیر.[۴] اسکی شرق تورکجه‌سی‌نین رونیک، اویغور و مانی بلگه‌لری یئنیدن قورولماسیندا اساس رول اویناسا دا، چوواش و خزر دیل‌لری کیمی اسکی غرب دیل‌لرینه دایر یازیلی قایناق‌لار کیفایت قدر دئییلدیر.[۴] 

زامان آرالیغی

[دَییشدیر]

  دونیاداکی بوتون پروتودیل‌لرین بیر اوست زامان حدّی، یعنی تخمینی باشلانغیج نؤقطه‌سی وار و بو آرالیق عومومیتده مزولیت دؤورونون سونو و یا نئولیت دؤورونون باشلانغیجی‌دیر.[۵]نئولیت اینقیلابی آدلانان دؤورده یارانان سوسیال-لینقویستیک شرطلر بو گون بیلدیگیمیز دیل‌لرین مئیدانا چیخماسی ایله نتیجه‌لندی.[۵] پروتوتورک دیلی پروتوتورکلرین دانیشدیقلاری تورک دیللری‌نین اورتاق اجداد دیلی‌دیر.پروتوتورک دیلی اوغور (غرب) و اورتاق (common) تورک (شرق) قوللارینا بؤلونوردو. پروتوتورکجه‌نین ایلک دفعه  2500 ایل اول شرقی آسیادا دانیشیلدیغی دوشونولور.[۶]  

سؤز بیلگیسی

[دَییشدیر]

آدلار

[دَییشدیر]
پروتورکجه تورکجه آذ-تورکجه تورکمنجه قازاخجا چوواشجا قاراخانلی تورکجه‌سی اؤزبکجه باشقیردجا قیرغیزجا یاکوتجا
*bẹ,*ben- ben,ban- mən men men,ma- e-pĕ,man- men, man- men min men min
*sẹ,*sen- sen,san- sən sen sen, sa-,siz e-sĕ,san- sen, san- sen, siz hin sen, siz en
*an-, *o-l on-, o on-, o ol on-, o-l un-, văl an-, ol u ul al kini,ol
*biŕ biz biz biz biz pir- biz biz beð biz bihigi
*siŕ siz siz siz sender,sizder sir- siz sizlar heð siler,sizder ehigi
*o-lar on-lar onlar olar olar vĕsem,vĕsen- olar ular ular alar kiniler,ollor

سایی‌لار

[دَییشدیر]
پروتو تورکجه تورکجه آذ تورکجه تورکمنجه چوواشجا قاراخانلی تورکجه‌سی قازاخجا اؤزبکجه باشقیردجا قیرغیزجا یاکوتجا
1 *bīr bir bir bir pĕr bīr bir bir ber bir biir
2 *ẹki iki iki iki ikĕ ikkī eki ikki ike eki ikki
3 *üç üç üç üç viśĕ üč üsh uch ös üč üs
4 *dȫrt dört dörd dört tăvată tȫrt tört to'rt dürt tört tüört
5 *bēĺ(k) beş beş bäş pilĕk bḗš bes besh biş beş bies
6 *altï altı altı alty ultă altï̄ altı olti altı altı alta
7 *yẹti yedi yeddi ýedi śičĕ yétī zheti yetti yete jeti sette
8 *sekiŕ sekiz səkkiz sekiz sakăr sekiz segiz sakkiz higeð segiz aаğıs
9 *tokuŕ dokuz doqquz dokuz tăhăr tokūz toğız to'qqiz tuğıð toguz toğus
10 *ōn on on on vună ōn on o'n un on uon
20 *yėgirmi yirmi iyirmi ýigrimi śirĕm yegirmī zhıyırma yigirma yegerme jıyırma süürbe
30 *otuŕ otuz otuz otuz văḍăr ottuz otız o'ttiz utıð otuz otut
40 *kïrk kırk qırx kyrk hĕrĕh kïrk qırıq qirq qırq kırk -
50 *ellig elli əlli elli allă ellig eliw ellik ille elüü -
60 *altmïĺ altmış altmış altmyş utmăl altmïš alpıs oltmish altmış altımış -
70 *yẹtmiĺ yetmiş yetmiş ýetmiş śitmĕl yetmiš zhetpis yetmish yetmeş jetimiş -
80 *sekiŕ ōn seksen səksən segsen sakărvun seksȫn seksen sakson hikhän seksen ağıs uon
90 *dokuŕ ōn doksan doxsan dogsan tăhărvun toksōn toqsan to'qson tuqhan tokson toğus uon
100 *yǖŕ yüz yüz ýüz śĕr yǖz zhüz yuz yöð jüz süüs
1000 *bïŋ bin min müň pin miŋ mıŋ ming meŋ miñ muŋ

اتک یازی‌لار

[دَییشدیر]
  1. ^ The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  2. ^ "proto-." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
  3. ^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF).http://turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
  4. ^ ۴٫۰ ۴٫۱ The Turkic Languages Lars Johanson. s 69. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  5. ^ ۵٫۰ ۵٫۱ The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  6. ^ Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. p. 223. ISBN 9789027272140