گنج تورک‌لر
گنج تورک‌لر یا ژؤن تورک‌لر، عوثمانلی ایمپراتورلوغونون سون دؤورونده اورتایا چیخان مشروطیتچی و سولطان 2. عبدالحمید حاکیمیتینه موخالیف اولان گنج و ضیالی نسیله وئریلن آددیر.[۱][۲]
اتیمولوژیسی[دَییشدیر]
ایلک دفعه ، 1828-جی ایلده چارلز مک فارلین (Charles Mc Farlane) طرفیندن دؤورون گنج عوثمانلی نسلینی نظرده توتاراق ایشله دیلمیشدیر.[3] داها سونرا 1855-جی ایلده، اوبیجئنی 2.محمود دؤورو رفورم حرکاتینا قاتیلان دؤولت مأمور‌لارینی، هم ده 1. عبدالمجید دؤورونون غربلی‌لشمه طرفداری تنظیمات‌چیلارینی ایفاده ائتمک اوچون " jevene turqvie de Mahmut " و " jevene Turqvie d’Abdul Medjid " ایفاده لریندن ایستیفاده ائتمیشدیر. بو ترمین‌لری قاورام اولاراق ایلک ایستیفاده ائدن Hippolyte Kastille اولموشدور.[۳]گنج تورک‌لر آنلاییشی یئنی بیر آنلاییش دئییلدیر. بو آنلاییش‌لاردان داها چوخ اوروپادا یارانان، حؤکومته موخالیف شخص‌لرین یاراتدیق‌لاری پارتیا‌لارین بیر بنزری کیمی گؤرونمک اولدوغو اوچون ایستیفاده اولونموشدور. آلماندا گنج آلمان‌لار آخیمی (بوندان علاوه بو آخیم هم ده ادبی آخیم‌دیر)، ایتالیادا گنج ایتالیالی‌لار آخیمی، لهستاندا گنج پولیاک‌لار آخیمی دا بونون آنالوق‌لاری‌دیر. بو آخیم‌لار سیاسی موخالیفت آخیم‌لاری اولدوغو قدر، هم ده ادبی آخیم‌لاردیر. داها سونرا ژؤن تورک‌لر آخیمیندا آدی کئچن‌لردن بحث ائدرکن اطرافلی فورمادا ادبیات منسوب‌لاری باره ده دانیشیلاجاقدیر.
تاریخی[دَییشدیر]
بحث ائدیلن عوثمانلی دؤورونده کی بو ژؤن تورک قروپو کیمی اولان موخالیف قووّه لره هر دؤورده بونا بنزر آد‌لار وئریلمیشدیر. هر یئنی‌لیکچی کسیمه " گنج تورک‌لر، گنج عوثمانلی‌لار، ژؤن تورک‌لر " کیمی آد‌لار وئریلمیشدیر. خوصوصیله 1800-جو ایللردن سونرا بو آخیم‌لار گوجلندیگی اوچون بو ترمین‌لره تئز-تئز راست گلینیر. مثلا، 1890-جی ایلده جورج بادیس آدلی بیر شخص سارایی گنج تورکیه آدیندا قانون-ی اساسی (آنایاسا) طرفدار‌لارینی اطرافیندا توپلایا بیله جک بیر قزئت قورماقلا تهدید ائتمیشدی. ژؤن تورک‌لرین ایدئولوژی‌سینه باخیلدیغیندا، اونلارین دوشونجه‌‌لری‌نین فرانسه‌ده‌کی بورژوازی طبقه‌سی‌نین دوشونجه لری ایله یاخین اولدوغو آچیقجا حیس اولونور. نئجه کی فرانسه‌ده بورژوازی گوجونو آرتیردیقدان سونرا ایداره‌چی‌لیگه سسینی ائشیتدیرمک اوچون سیاسی بیر چکیشمه‌نین ایچینه گیردیسه، عئینی فورمادا ژؤن تورک‌لر اولاراق آدلانان شخص‌لر ده اوروپاداکی یئنی‌لیک‌لردن تاثیرلنیب ضیالی طبقه‌نین دستگی ایله رهبرلیکده کی شخص‌لره قارشی اوخشار بیر موباریزه‌یه گیرمیشدیر. بو موباریزه قانلی وطنداش موحاریبه‌سیندن چوخ ادبی یازی‌لارلا بیر طبقه‌نی ساوادلاندیریب، فورمالاشدیرما فورماسیندا اولموشدور. ژؤن تورک آدلاندیریلان شخص‌لرین تک اورتاق مقصدی سولطان‌لیق ایداره‌چی‌لیگی‌نین آلتیندا بیر ده سئچکیلی مجلیسین اولماسی ایدی. هئچ بیر زامان سولطان‌لیغی لغو ائدیب، جومهوریت قورولوشونون یارادیلماسینی ایسته‌مه‌ییبلر. قارشی اولدوقلاری وضعیت 2. عبدالحمید ایداره‌چی‌لیگی‌نین ایستیبداد قورولوشو ایدی. تضییق و شیدّت شراییطی‌نین حاکیم اولدوغو استروکتورا سئچکیلی مجلیس علاوه اولونارسا، وضعیتین یاخشیلاشاجاغینا اینانیردیلار. ژؤن تورک‌لر جمعیتینه 2000-ه قدر عوضو اولدوغو تخمین ائدیلیر. بو آد‌لار سیاسی اورتامدان دولایی عوثمانلیدا چوخ دا یاشامامیش و حیات‌لاری‌نین چوخونو اوروپادا یا دا میصیرده سورگون حیاتی اولاراق کئچیرمیشلر. بو جمعیتده ایره‌لی چیخان، دیقت چکمکده اولان آد‌لار بون‌لاردیر: عبدالله جودت،عبدالرحمان بدیرخان، احمد رضا، احمد فضلی، احمد فریق، احمد کمال، احمد لطف‌الله، احمد نیازی، احمد ثایب، علی فخری، علی فهمی، علی حیدر، علی شؤکتی، بهاالدین شاکر، درویش هما، اتهم روحی، امیر شکیب آرسلان، خلیل جانم، حسین توسون، خسرو سامی، حسین‌زاده علی، ابراهیم تئمو، اسحاق سکوتی، اسمائیل جانبولات، اسمائیل انور بیگ، اسمائیل کمال، ماهموئل جلال‌الدین پاشا، ماهر سعید، محمد علی حلیم پاشا، حاجی ابراهیم پاشازاده حمدی، تارسوسی‌زاده مونیه، تونالی حلمی، یوسف آکچورا.
گنج تورک‌لر حرکاتی‌نین ریشه لری 18. عصرین اینقیلابی سونلاری و 19. عصره گئدیب چیخیر. او، اؤز باشلانغیجینی بؤیوک فرانسه اینقیلابی‌نین تاثیری ایله تورکیه ده مئیدانا چیخان تنظیمات حرکاتیندان گؤتورموشدور.
اوروپاداکی بورژوا حرکاتی ایله تانیش اولان تورک ضیالی‌لاری و طلبه گنج‌لر تورکیه ده ده آنایاسالی قورولوشا کئچیلمه‌سینی ضروری حساب ائدیردیلر. اونلار 1865-جی ایلده «یئنی عوثمانلی‌لار جمعیتی» یاراتدیلار. اونون یارادیجی‌لاری گؤرکملی ادیب اولان ابراهیم شناسی و یازیچی-دراماتورق نامق کمال اولموشدو. لاکین تئزلیکله «یئنی عوثمانلی‌لار» جمعیتی‌نین فعالیتینه سون قویولدو. تشکیلاتین بیر چوخ عوضو‌لری حبس ائدیلدی، قالان‌لاری ایسه خاریجه گئتمگه مجبور اولدو‌لار.
1871-جی ایلده اونلار موهاجیرتدن اؤلکه‌یه قاییتماغا دعوت اولوندو‌لار. «یئنی عوثمانلی‌لار» جمعیتی یئنیدن فعالیته باشلادی. 1871-جی ایلین ماییندا اونلار سولطان سارایی قارشیسیندا 40 مینلیک میتینگ تشکیل ائتدیلر. خالقین جوشماقدا اولان غضبیندن قورخویا دوشن حاکیم دایره‌‌لر 1876-جی ایل مایین 30-دا سارای چئوریلیشی ائتدیلر. سولطان عبدالعزیزین یئرینی 5. مراد، سونرا ایسه 2. عبدالحمید توتدو. او، «یئنی عوثمانلی‌لار»ین لیدر‌لریندن بیری اولان مدحت پاشانی باش وزیر تعیین ائتدی. اونا آنایاسا لایحه‌سی حاضیرلاماق تاپشیریلدی. سولطان 2. عبدالحمید مدحت پاشانین حاضیرلادیغی آنایاسا لایحه‌سینی قبول ائتمگه راضی‌لیق وئردی. بو آنایاسایا گؤره تورکیه آنایاسالی مونارشی اعلان ائدیلیردی.
آنایاسایا گؤره ایمپراتورلوق اراضیسینده یاشایان بوتون اهالی عوثمانلی آدلانیر، اهالی‌نین اتنیک و دینی منسوبیتیندن آسیلی اولمایاراق قانون قارشیسیندا برابر ایدیلر.
اؤز غدارلیغی ایله چوخ مشهور اولان 2. عبدالحمید رژیمی شراییطینده آنایاسانین ایجراسی غئیری مومکون ایدی. آنایاسا قبول ائدیلدیکدن بیر آز سونرا، 1877-جی ایلین فوریه‌سینده مدحت پاشا حبس اولونوب سورگونه گؤندریلدی، 1883-جو ایلده ایسه اؤلدورولدو.
«یئنی عوثمانلی‌لار»ین موترقّی آددیم‌لاری هدر گئتمه‌دی. اونلاردان سونراکی موترقّی ضیالی‌لار سولطان آغالیغینا قارشی موباریزه‌نی داوام ائتدیردیلر. 1889-جو ایلده ایستانبولداکی حربی طیب مکتبی‌نین بیر قروپ طلبه‌سی ابراهیم تئما، چرکز محمد رشید، عبدالله جودت و اسحاق سکوتی " ایتیحاد و ترقّی " آدلی گیزلی جمعیت یاراتدیلار. بو، تورکیه ده بورژوا-دموکراتیک حرکاتین باشلانغیجی حساب ائدیلیردی. 19. عصرین 90-جی ایللرینده خاریجده -ژنو ده، میصیرده بو جمعیتین قروپ‌لاری فعالیت گؤستریردیلر. " ایتیّحاد و ترقّی " جمعیتی‌نین عوضو‌لرینی و اونون طرفدار‌لارینی «گنج تورک‌لر» آدلاندیریردیلار. اونلار 1876-جی ایل مدحت پاشا آنایاسانین برپاسینی طلب ائدیردیلر. 1907-جی ایلین سونلاریندا پاریسده " ایتیّحاد و ترقّی " جمعیتی‌نین و اونا قوشولموش تشکیلات‌لارین بیرلشمیش قورولتایی چاغریلدی. قورولتای، مؤوجود رژیمی سیلاحلی عوصیان یولو ایله دئویرمک و 1876-جی ایل آنایاسانی برپا ائتمک قرارینی قبول ائتدی،
«گنج تورک‌لر» روسیه و اینگیلیس‌ین تورکیه نی اؤز آرا‌لاریندا بؤلوشدورمک نیت‌لری‌نین قارشیسینی آلماق مقصدیله عوصیانا موعین اولونموش واختدان اول باشلاماغی قرارا آلدیلار، ایلک چیخیش مقدونیه‌نین رسِن شهرینده باشلاندی، شهرین کومندانتی لئیتنانت نیازی بیگ 1908-جی ایل ژوئیه‌نین 3-ده عوصیان بایراغی قالدیراراق، اؤز دسته‌سی ایله داغلارا چکیلدی. ژوئیه‌نین 6-دا انور بیگین کوماندانلیغی آلتیندا اولان دیگر حربی دسته‌ده عوصیانچی‌لارا قوشولدو. عوصیان ادیرنه‌ده‌کی حربی حیصه‌‌لری ده احاطه ائتدی، حؤکومتین عوصیانچی‌لاری رام ائتمک سعی‌لری بوشا چیخدی. اهالی و بوتون اوردو عوصیانچی‌لار طرفینه کئچدیلر.
" ایتیّحاد و ترقّی " جمعیتی‌نین مرکزی کومیته‌سی 1908-جی ایل ژوئیه‌نین 23-ده مقدونیه‌نین سولونیک، موناستیر و باشقا ایری شهر‌لرینده تشکیل ائتدیگی ایزدیحاملی میتینگده آنایاسانین برپا ائدیلمه‌سی باره ده اولتیماتوم قبول ائتدی: سولطانا گؤندریلن اولتیماتومدا بیلدیریلیردی کی، اگر اوچ گونه قدر آنایاسا برپا اولونمازسا، ایستانبول اوزرینه حربی هوجوم تشکیل اولوناجاقدیر.
وضعیتین چیخیلماز اولدوغونو گؤرن 2. عبدالحمید همین گون 1876-جی ایل آنایاساسی‌نین برپاسی و تئزلیکله پارلمان سئچکی‌لری کئچیریلمه‌سی باره ده فرمان ایمضالادی. تورکیه آنایاسالی مونارشی اعلان اولوندو. بو حادیثه تورکیه تاریخینه گنج تورک‌لر اینقیلابی و یا 23 ژوئیه اینقیلابی کیمی داخیل اولموشدور.«گنج تورک‌لر» اؤز تعصوب‌کئش‌لریندن عیبارت حؤکومت تشکیل ائتدیلر. 1908 -1909-جی ایللرده بو حؤکومت‌لره سعید پاشا، کامل پاشا و سلیمان پاشا باشچی‌لیق ائتمیشدیلر،
1908-جی ایل نوامبرین 2-ده پارلمانین ایلک ایجلاسی چاغیریلدی، پارلمانا سئچیلمیش وکیل‌لرین (250 نفر) یاریدان چوخو (150 نفری) «گنج تورک‌لر»دن ایدی.
" گنج تورک‌لر»ین حاکیمیتی اوزون چکمه دی. 2. عبدالحمید اینگیلیس‌لرین حیمایه ائتدیگی " احرار (لیبرال‌لار) پارتیاسی و روحانی‌لرین " ایتیّحادی موسلمان " (موسلمان جمعیتی) تشکیلاتی ایله بیرلیکده ایستانبول حربی پادگانی کوماندان‌لیغی‌نین کؤمگی ایله چئوریلیش ائده‌رک حاکیمیتی تامامیله اؤز الینده توپلادی. «گنج تورک‌لر» ایستانبولو ترک ائتمه‌لی اولدو‌لار. لاکین چئوریلیش خالقین اکثریتی طرفیندن رغبتله قارشیلانمادی.
«گنج تورک‌لر» 1909-جی ایل آوریلین 23-ده مقدونیه اوردوسونو محمود شوکت پاشانین کوماندانلیغی آلتیندا ایستانبول اوزرینه یئریتدیلر. سولطان 2. عبدالحمید حاکیمیتدن اوزاقلاشدیریلدی. اونون ایراده‌سیز قارداشی 5. محمد رشاد سولطان اعلان ائدیلدی. بو دا، «گنج تورک‌لر» اینقیلابی‌نین یاریمچیق‌لیغیندان، کؤکلو اینقیلابی دَییشیکلیک‌لر ائتمک ایقتیداریندا اولمادیغیندان خبر وئریردی. ایتالیا-تورکیه (1911-1912)، بیرینجی (1912-1913) و ایکینجی (1913) بالکان موحاریبه‌‌لری تورکیه ده داخیلی ضیدیت‌لری داها دا کسکین‌لشدیردی. بئله بیر شراییطده " ایتیّحاد و ترقّی " پارتیاسی‌نین طرفدار‌لاری 1913-جی ایل ژانویه‌نین 23-ده حؤکومت سارایینا هوجوم ائتدیلر. دؤولت چئوریلیشی ائتدیلر.
1914-جی ایلین اولینده «گنج تورک‌لر» " اوچلوگونون دیکتاتورلوغو قورولدو " . " اوچلوگه " حربی ناظیر و اوردو قرارگاه رئیسی انور پاشا، " ایتیّحاد و ترقّی " پارتیاسی مرکزی کومیته سی‌نین صدری، داخیلی ایشلر ناظیری طلعت پاشا و ایستانبول شهری‌نین والیسی جامال پاشا داخیل ایدی. اینقیلابین یاریمچیق‌لیغینا باخمایاراق «گنج تورک‌لر»ین حاکیمیتی دؤورونده اؤلکه ده بیر سیرا موترقّی ایصلاحات و تدبیر‌لر حیاتا کئچیریلدی. 1914-جی ایلده ایقتیصادی تسلیم‌چیلیک رژیمی لغو اولوندو. «گنج تورک‌لر » حؤکومتی، اوردونو یئنیدن قورماق و ایقتیصادیاتی اینکیشاف ائتدیرمک ساحه‌سینده موهوم آددیم‌لار آتدیلار .
دؤورون شرطلری[دَییشدیر]
ژؤن تورک‌لر جمعیتی عوضو‌لری‌نین فیکیر‌لری‌نین فورمالاشماسیندا دؤورون شرطلری ده موهوم رول اوینامیشدیر. دؤورون موهوم سیاسی حادیثه لری بئله دیر:
- فورمال اولاراق تابع اولان بولغاریستانین قورولماسی
- مقدونیه ده حلّ ائدیله بیلینمه‌ین پروبلم‌لر
- یونان قولدور دسته‌‌لری‌نین فعالیتی
- عرب‌لرین سیاسی باخیمدان اویانیشی
- عوثمانلیداکی تحصیل سیستمی‌نین برباد وضعیتی
- مدحت پاشا دؤورونده ضعیفله‌دیلمیش دین خادیم‌لری‌نین اولکی گوج‌لرینی برپا ائتمه‌سی
- کرت آداسیندا تئز-تئز اولان عوصیان‌لار
- ائرمنی‌لرین موختار دؤولت قورما ایستک‌لری و فعالیت‌لری
- 2. عبدالحمیدین سیاسی رژیمی
بو سیاسی قاریشیق‌لیق‌لار ایچریسینده عوثمانلی دؤولتی‌نین چوخ پیس سونلوغا دوغرو گئتدیگی بیلینیردی. لاکین بو سونلوغو عوثمانلی خالقی حیس ائتمیردی. چونکی عوثمانلی خالقی دئییلن اورتاق بیر آنلاییش یوخ ایدی. بو تورپاق‌لاردا یاشایان خالق، دین، دیل، عیرق فرقی اولاراق چوخ موختلیف اولدوغوندان بو سیاسی وضعیتی چوخ دا حیس ائده بیلمیردیلر. مسیحی اهالی اؤز دین‌لریندن اولان دؤولتین حیمایه‌سینه گیرمگی یا دا اؤز دؤولتینی قورماغی پلان‌لاییردی.
عوثمانلیدا مطبوعات حرکات‌لاری[دَییشدیر]
عوثمانلی ضیالیسینی اورتایا چیخاران غربلی‌لشمه فیکری عوثمانلی دؤولتی‌نین تنظیمات فرمانیندان بری ایزله‌مگه چالیشدیغی سیاست ایدی. عوثمانلی ضیالی‌لاری غربی چوخ دا بیلمه‌دیک‌لری کیمی سولطانی دا چوخ دا تنقید ائتمز‌لردی. یئنه ده 2. عبدالحمید دؤورونده تاثیرلی اولان ضیالی‌لار اوّلکینه نیسبتاً داها ایره‌لی گؤروشلو ایدی. بو دؤورده خاریجده اولان ضیالی‌لار اوروپانی یاخیندان تانیما فورصتی تاپمیشدیلار. 2. عبدالحمید رژیمینه قارشی تشکیلات‌لانمیش و اساس مقصد کیمی ایسه آنایاسانین قبولونو قبول ائتمیشدیلر. اوروپایا قاچان ژؤن تورک‌لر بو دؤورده بیر چوخ قزئت و ژورنال چیخارداراق، ایستیبداد رژیمینی تنقید ائدیردیلر. یایینلادیقلاری ژورنال و قزئت‌لر موختلیف یول‌لارلا عوثمانلی ایمپراتورلوغونا گتیریلیردی. بو یایین‌لار 1900-جو ایللرده داها دا آرتمیشدی. بو سببله حؤکومت ژؤن تورک‌لر ایله یایین‌لارینی دایاندیرماق اوچون دانیشیق‌لارا بئله باشلامیش و بو وضعیت چتین وضعیتده اولان ژؤن تورک‌لره صرف ائتمیشدی. ژؤن تورک‌لر 1889-1908-جی ایللر آراسیندا چیخاردیقلاری قزئت‌لر و ژورنال‌لار ایله فیکیر حیاتینا یئنی بیر یؤن وئرمگی باجارمیشدیلار. بو یایین‌لار بیرلشمیش کرال‌لیق، فرانسه، اوتریش، بولغاریستان، ایتالیا، یونان، رومانی، سویس، برزیل، بلژیک، امریکا و قیبریس اولماقلا 13 اؤلکه و بؤلگه ده تورکجه و خاریجی دیللرده، 152-دن چوخ قزئت و ژورنال نشر ائتدیرمکده ایدی.
ژؤن تورک یایین‌لاری[دَییشدیر]
مشورت[دَییشدیر]
1895-جی ایلین، دسامبر آییندا احمد رضا طرفیندن تورکجه و فرانسیزجا اولاراق یاییملانماغا باشلانمیشدیر. قزئتینده آنایاسانی مودافیعه ائتمیش، خالقین سیاسی وظیفه بیلگیسینه چاتا بیلمه‌سی اوچون تحصیل گؤرمه‌سی‌نین لازیم اولدوغو ایره‌لی سورموشدور. بونلارلا یاناشی حؤکومتی چوخ آغیر فورمادا تنقید ده ائتمیشدیر. داها سونرا‌لار تنقید‌لرینی داها دا آرتیردیغینا گؤره فرانسه حاکیمیتی طرفیندن قزئتی بیر مودّت‌لیک قاپادیلدی. مشورت ایله عئینی واختدا میثیرده یاییملانان " میزان " قزئتینی سبب گؤستره‌رک، احمد رضا بیگ، عئینی جمعیتین ایکی فرقلی تورکجه قزئت نشر ائتدیرمه‌سینی معناسیز حساب ائتدیگینی دئیه‌رک، مشورت قزئتی‌نین نشرینی دایاندیرمیشدیر. آنجاق میزانچی مرادین سارای ایله راضی‌لیغا گله‌رک، قزئتین نشرینه سون وئرمه‌سیندن سونرا تورکجه مشورت قزئتی یئنیدن نشره باشلادی. بو آرادا ژنو ده عوثمانلی قزئتی‌نین یاییملانماسیندان سونرا احمد رضا مشورت قزئتی‌نین نشرینی یئنیدن دایاندیرمیشدیر. مشورت یوکسک سوییه بیر دوشونجه قزئتی اولماقدان داها چوخ، حرکاتین رهبر قزئتی اولموشدور.
میزان[دَییشدیر]
1886-جی ایلین آوقوستوندا ایستانبولدا مراد بیگ طرفیندن چیخاریلمیشدیر. سیاسی و ایقتیصادی آزادلیقلا علاقه‌لی یازی‌لاری ایله حؤکومتین دیقتینی چکمه‌سی ایله مراد بیگ میصیره قاچمیشدیر. ایستانبولدا یاییملاندیغی دؤور‌لرده میزان، ایقتیصادی مؤوضو‌لارا یؤنلمیشدی. میصیرده مراد بیگین ایستانبولداکی مولاییم سیاستی یئرینه سرت اینقیلابچی کیملیگینی اؤن پلانا چیخارمیش و ایتیّحادچی‌لارین دوشونجه‌‌لرینی مودافیعه‌یه باشلامیشدیر. مراد بیگ یازیلاریندا مطبوعات آزادلیغی‌نین قانونی سرحد‌لر ایچینده تأمین ائدیلمه‌سیندن، محکمه‌نین ایصلاح ائدیلمه‌سیندن، مجلیس قارشیسیندا مسئولیت داشییان حؤکومتین یارادیلماسینی تبلیغ ائتمیشدیر. مراد بیگ اؤزو پان ایسلامیست اولموشدور. ان بؤیوک ایدئالی خلیفه واسیطه‌سیله موسلمان‌لارین یادائللی اسارتیندن قورتاریلیب، بؤیوک بیر ایسلام ایمپراتورلوغونون قورولماسی ایدی. خوصوصیله مطبوعات یولو ایله موباریزه سینده نامق کمالین تاثیرینده قالدیغینی و یازیلاریندا اونو تقلید ائتدیگی حیسّ اولونور.[۴]میزانچی مرادین دوشونجه حیاتی‌نین بعضی دؤور‌لرده دییشمه‌سی سببیله احمد رضا ایله موناسیبت‌لری پوزولموشدور. بو سببدن ژؤن تورک‌لر بو ایکی نفر آراسیندا بؤلونموشدو. فیکیر‌لری‌نین دَییشمه‌سیندن سونرا، وطنینه گئری دؤنموش و میزانی گونلوک نشر ائتدیرمگه باشلامیشدیر. مراد بیگین بورادا ایتیّحادچی‌لارا قارشی موناسیبتی سببییله 31 مارس قییامیندان سونرا قزئتی قاپادیلمیش، اؤزو ایسه رودوس آداسینا سورگونه گؤندریلمیشدیر.
عوثمانلی قزئتی[دَییشدیر]
عوثمانلی قزئتی میزان قزئتی‌نین قاپادیلماسیندان سونرا ایتیّحاد و ترقّی‌نین ایلک قوروجو‌لاری اسحاق سکوتی، عبدالله جودت، تونالی حلمی کیمی شخص‌لر طرفیندن قورولموشدور. فرانسیزجا، آلمانجا و اینگیلیسجه نشر اولونان ایلک ژؤن تورک قزئتی‌دیر. آنجاق سارای بو وضعیتدن ناراحات اولموش و آفریکایا گؤندریلن ژؤن تورک‌لرین آزاد ائدیلمه‌سی قارشیلیغیندا قزئتین قاپادیلماسینی ایسته‌میشدیلر. قزئت بیر مودّت قاپالی قالمیش، یالنیز سارایین سؤزونو توتماماسیندان سونرا یئنیدن آچیلمیشدیر. قزئت ایلک دفعه جومهوریت ایداره‌چی‌لیگیندن دانیشمیش، یازیلاریندا خالقی آیاغا قالخماغا سسله‌میشدیر. بیر مودّت سونرا قزئتین رهبرلیگینه داها سونرا‌لار ژؤن تورک‌لری بیر داها دا بؤله‌جک شخص اولان شاهزاده صباح‌الدین کئچیر. شاهزاده صباح‌الدین اؤز داییسی اولان سولطانی داها دا سرت تنقید ائدیر.
شورای اومّت قزئتی[دَییشدیر]
احمد رضا طرفیندن یاییملانماغا باشلانمیشدیر. مرکزچی‌لیگی مودافیعه ائتمیشدیر. ایلک سایییندا قزئتین مقصد‌لری بئله گؤستریلمیشدیر:
- 1876-جی ایل آنایاساسینی تکرار قووّه‌یه میندیرمک
- بوتون عوثمانلی اهالیسینده اورتاق بیر وطنپرورلیک حیسّی یاراتماق
- سولطانین خاندانینی و تاختینی قوروماق
رداکته شؤعبه‌سینده سلانیکلی ناظم، احمد سویب، یوسف آکچورا، سامی پاشازاده، احمد بیگ آغا اوغلو کیمی آد‌لار وار ایدی. مرکزیتچی‌لیگی مودافیعه ائدن احمد رضایا قارشی شاهزاده صباح‌الدین عدم-ی مرکزیتچی‌لیگی مودافیعه ائتمیش و تورکجه ترقّی آدلی کیچیک قزئت نشر ائتدیرمگه باشلامیشدیر. بو ایکی فیکیرین موباریزه‌سی آنایاسادان سونرا دا داوام ائتمیش و او دؤورده ایتیّحادچی‌لار احمد رضانین فیکیر‌لرینی منیمسه‌میشدیلر. بونلاردان باشقا قانون-ی اساسی (1896، میصیر)، حاق (1899)، صدا-ی میلت (1898، میصیر)، ایقدام، موخبیر (1866)، عیبرت (1870) قزئت‌لری ده نشر ائدیلمیشدیر.
درگی‌لر[دَییشدیر]
داها چوخ علمی مؤوضولو یازیلار نشر ائدیلمیشدیر. موختلیف یئر‌لرده چاپ ائدیلمیشدیر.
- شیکایت درگیسی(1893، شیکایت)
- شرق و غرب (1896، پاریس)
- موساووه (1900)[۵]
- مجموع-ی کمال (1905)
- ایجتیهاد (1904)
ابراهیم شناسی افندی[دَییشدیر]
غربی نومونه کیمی گؤتورن ایلک شاعیر، ایلک درام یازیچی‌سیدیر. بوندان علاوه آگاه افندی ایله بیرلیکده ایلک شخصی ژورنالیست‌دیر. ایسلامی علم‌لر اؤیرنرکن بیر فرانسه یازیچی‌سیندان دا فرانسیزجا اؤیرنمیشدیر. مصطفی رشید پاشانین حیمایه‌سی ایله پاریسه گؤندریلمیشدیر. ایستانبولا گئری دؤندوگونده کؤهنه وظیفه‌سینه برپا اولوب، مجلیس-ی معاریف عوضولوگونه تعیین اولوندو. لاکین حؤکومته محمد امین علی پاشا گلدیکدن سونرا ساققال پروبلمی اولدو و ساققال بهانه‌سی ایله وظیفه‌سیندن اوزاقلاشدیریدی. اصل سبب ایسه مصطفی رشید ایله یاخین اولماسی ایدی. 1860-جی ایلده آگاه افندی ایله ترجومان-ی احوالی چیخاردی. بو دؤورده شاعیر ائولنمه‌سی اثرینی یازدی.[۶]تصویر-ی افکاری قوردوقدان سونرا نامق کمال دا قزئته داخیل اولدو. داها سونرا پاریسه گئتمگه مجبور اولدو. داها سونرا فرانسه-پروسسیه موحاریبه سینه گؤره ایستانبولا گئری دؤندو. صفالت ایچینده وفات ائتدی. بو شخصی موهوم ائدن اساس خوصوصیت غرب مدنیتینی منیمسمه‌سی ایدی. عاغیل، علم، هومانیست‌لیک و عدالت اونون اوچون بؤیوک دَیر‌لر ایدی. بو سببدن نامق کمال و اونون دؤورونده کی بیر چوخ شخصه یؤن وئرن شخص اولدو. مشروطیتچی دئییلدی، سیاسی حاکیمیتله پروبلمی اولمامیشدیر.
نامق کمال[دَییشدیر]
نامق کمال یئنی‌لیکچی بیری اولموشدور.[۷]لاکین باب عالی ترجومه اوتاغینا ترجومه‌چی گیرمه‌میشدن اول دیوان شعر‌لری ایله ده چوخ علاقه لی ایدی. ترجومه مأمورلوغو دؤورونده فرانسیزجا اؤیرندی و تانیش اولدوغو غرب مدنیتی چوخ ماراقلی گلدی. داها سونرا شناسی ایله تانیش اولدو و تصویر-ی افکاردا ترجومه‌‌لرینی نشر ائتدیردی. شناسی فرانسه‌یه گئتدیکدن سونرا، باش رداکتور اولدو. آرتیق داها چوخ فیکیر‌لرینی یازا بیلمه فورصتی تاپدی. ایتتیفاق-ی همیت آدلی گیزلی تشکیلات ایله علاقه‌سی اورتایا چیخدیقدان سونرا، حؤکومت طرفیندن ارزوروم والی کؤمکچیسی آدی ایله سورگون ائدیلدی. بورادا دا قالا بیلمه‌یه‌جگینی باشا دوشدوکدن سونرا، مصطفی فاضل پاشانین دعوتی ایله پاریسه قاچدی. فاضل پاشانین رهبرلیگینده اورادا یئنی عوثمانلی‌لار جمعیتینی قوردو‌لار.تصویر-ای افکاردا خاریجی سییاستله وضعی سوسیال پروبلم‌لری یازان نامق کمال، اوروپاداکی آزادلیق‌لارا حئیران اولموشدو. طبیعی کی جان لاک و ژان ژاک روسو کیمی معاریفچی‌لردن چوخ تاثیرلنمیشدیر. نامق کمال و دوست‌لاری‌نین سیاسی موخالیفتی سولطانا دئییل داها چوخ علی پاشا ایداره‌چی‌لیگینه ایدی. اوروپادان آلینان قانون‌لارین بیرباشا طتبیق ائدیلمه‌سینه قارشی ایدی. نامق کمال اوروپا ماجراسیندان سونرا علی پاشا ایله راضی‌لیغا گله‌رک، ژورنالیست‌لیک ائتمه‌مک شرطی ایله وطنینه چاغیریلدی. علی پاشا اؤلدوکدن سونرا یازی‌لارینا داوام ائتدی. داها سونرا مدحت پاشا، نامق کمالی ایستانبولدان اوزاقلاشدیراراق گئلی‌بولویا سورگون ائتدی. لاکین بورادان دا قورتولماغی باجاردی و ایستانبولا گئری چاغیریلدی.
علی سعاوی[دَییشدیر]
اؤزونو دین خادیمی سایدیغی و اونا اویغون پالتار‌لار گئییندیگی بیلینمکده دیر. موخبیر قزئتینده علی پاشانی تنقید ائدن یازیلار یازمیش و محمد فاضلین بیر نئجه یازیسینی قزئتینده یاییملادیغی اوچون یئنی عوثمانلی‌لارین آراسینا گیرمیشدیر.[۸]بونلاردان سونرا کاستامونویا سورگون ائدیلمیشدیر. بیر چوخ یئنی عوثمانلیچی کیمی پاریسه قاچمیشدیر. لاکین سونراکی دؤورده بیر مسله‌یه گؤره آنلاشمازلیق یاشاندی و موخبیر قزئتینی یاییملاماغی دایاندیردی (لندن‌ده نشر اولونوردو). سعاوی، صبرسیز، آشیری‌لیغا مئییللی، اویومسوز، ایدیعالی، دوست ائدینه بیلمه‌ین بیر اینسان اولموشدور. سونراکی دؤورده فرانسه‌ده علوم قزئتینی چیخارماغا باشلادی. لاکین سونرادان اولکی یولداش‌لارینا قارشی گله‌رک، آنایاسایا قارشی اولان " مووفقاً، علوم موشتریلرینه " قزئتینی نشر ائتدیردی.[۹]بونون سایه سینده ده 2. عبدالحمید ایله باریشدی، ایستانبولا دؤنه‌رک، گالاتاسارای لیسئیینه مودیر تعیین اولوندو. چیراغان باسقینیندا اؤلدورولموشدور. گنج عوثمانلی‌لار طرفیندن چوخ دا سئویلمزدی. حتّی اینگیلیس آگنتی اولدوغو بئله دئییلمیشدی. سولطان طرفداری اولمامیشدان اولکی دوشونجه لری بئله اولموشدور[۱۰]:
- جومهوریت دؤورونده مصطفی کمال آتاتورکون قوردوغو ایداره چی‌لیگه بنزر ایداره‌چی‌لیکدن بحث ائدن ایلک شخص‌دیر.
- دونیوی‌لیگی مودافیعه ائتمیشدیر.
- سولطانین قالماسی ایله جومهوریت قورولوشونا بنزر ایداره چی‌لیگه کئچمک
- سعاوی چوخ دا غربچی دئییلدیر، دین خادیم‌لرینی حربی‌چیلره نیسبتاً داها اوتون توتوب
- تورک‌لرین اوستون عیرق اولدوغو فیکرینی مودافیعه ائدر
- ایسلامیته ان بؤیوک قاتقی‌نین تورک‌لر طرفیندن اولدوغونو مودافیعه ائدیب
- تورکجه‌نین بؤیوک بیر دیل اولدوغونو دئییب، باشقا دیل‌لردن کئچن سؤز‌لرین ایستیفاده‌سینه قارشی چیخیب. باشقا تورک‌لرله سیخ علاقه ده اولماغین طرفداری اولموشدور.
- مدرسه لر قاپادیلمالی، ساریق قالدیریلمالی، دین درسی تورکجه وئریلمه لی‌دیر
- عوثمانلیدا بانک‌لار قورولمالی و فابریک‌لر یارادیلمالیدیر.
احمد جودت پاشا[دَییشدیر]
جودت، پاشا اولاراق حلبه تعیین ائدیلدی. داها سونرا 1868-جی ایلده دیوان-ی عدلیه رئیس‌لیگینه گتیریلدی. بورادا فرانسه مدنی قانونو قبول ائتدیرمگه چالیشان مدحت پاشا و طرفدار‌لارینا قارشی مجلّه نی یازاراق قبول ائتدیردی. بو مودتدن سونرا موختلیف دؤولت مأمورلوق‌لاریندا اولدو و 2. عبدالحمیدین موهوم تاپشیریق‌لارینی گؤردو. همچنین ده مدحت پاشانی حبس ائتمک تاپشیریغینی دا جودت پاشا گؤرموشدور.[۱۱]فیکیر‌لرینه گؤره اؤنجه موسلمان‌لار بیر بایراق آلتیندا توپلانمالی، داها سونرا اوروپا فتح‌لری باشلانمالی ایدی. بو وضعیتده دؤولت داها اوزون عؤمورلو اولا بیلردی. جودت بیگ، ایسلام بیرلیگینی دستکله‌ییردی. آنایاسانی گرکسیز گؤروردو، اونا گؤره ایسلام شریعتی اؤزو قانون اساسی ایدی. اونون دوشونجه سینه گؤره عوثمانلی‌نین اصل گوجو تورک‌لردن عیبارتدیر.
احمد رضا[دَییشدیر]
احمد رضا قالاتاسارای لیسئیینده تحصیل آلدیقدان سونرا فرانسه‌یه کند تصروفاتی تحصیلی آلماق اوچون گئتدی. بورادا پوزیتیویزمی منیمسه‌دی و آوقوست کومته‌نین طلبه‌سی اولان پییر لافیته‌نین درس‌لرینده ایشتیراک ائتدی.[۱۲]پوزیتیویزم متافیزیکانی ردد ائده رک، علمین اوستون‌لوگونو مودافیعه ائدن جریان‌دیر. پوزیتیویزم اونون اوچون ماراقلی ایدی، چونکی:
- مسیحیت‌له علاقه‌سی یوخ ایدی و دینین عوثمانلی جمعیتی اوزرینده کی تاثیرینی گؤروردو.
- عوثمانلی سولطان‌لاری‌نین موطلق حاکیمیتینه قارشی ایدی.
- بؤیوک بیر سارسینتی قارشیلیغیندا دؤولت داغیلا بیلردی.
- جمعیته یؤن وئره جک اولان موتخصیص‌لرایدی.
احمد رضا ایتیّحاد و ترقّی‌یه گیردی و مشورتی نشر ائتدیرمگه باشلادی. لاکین سونرا عیان مجلیسینه گیره‌رک، ایتیّحاد و ترقّی‌یه قارشی اولدو. احمد رضانین عوثمانلی ایره‌لی‌له‌مه‌سی اوچون اورتایا دیگر‌لریندن فرقلی بیر فیکیرله چیخمیشدی. اونون فیکرینه گؤره دؤولت ایداره‌چی‌لیگی دئییل، اینسان‌لارین دوشونجه‌سی دییشمه‌لی ایدی.
عبداله جودت[دَییشدیر]
جودت ژؤن تورک‌لرین ایچینده ان اینتلکتوال و ان چالیشقان شخص‌لردن اولموشدور. سیاست، سوسیولوژی، پسیکولوژی، ادبیات کیمی مؤوضو‌لاردا یازدیغی خئیلی کیتاب، مقاله و ائتدیگی ترجومه‌‌لر اهمیتینی و دَیرینی گؤسترمک باخیمیندان یئترلی اولا بیلر. آتئیست اولماسی فیکیر‌لری‌نین گئنیش ایجتیماعیت طرفیندن قبول ائدیلمه‌سینه مانع اولموشدور.[۱۳]
سولطانزاده صباح‌الدین[دَییشدیر]
صباح‌الدینه گؤره ایستیبداد جمعیتین سویه‌سی‌نین بیر نتیجه‌سی ایدی. اگر جمعیتین سویه‌سی دییشمزسه، ایستیبداد تکرار یاشانا بیله‌جک بیر وضعیت‌دیر. شاهزاده صباح‌الدین علی رضایا قارشی اولان عدم-ی مرکزیتچی‌لیگی مودافیعه ائدیر.[۱۴]1902-جی ایلده ژؤن تورک کونگره‌سینده عدم-ای مرکزیتچی‌لیک فیکرینی گتیرن صباح‌الدین بیر بؤلونمگه یول آچدی. عدم-ی مرکزیتچی‌لیک اولاراق آیریلان قروپدا، صباح‌الدین، نهاد رشاد، دوکتور رفعت میرآلای ذکی، تشبوث کیمی شخص‌لر وار ایدی.
یوسف آکچورا[دَییشدیر]
1908-جی ایله قدر کی دؤورده آکچورا، مشورت و شورا-ی اومت کیمی قزئت‌لرده یازیلار یازمیشدیر. بو یازیلاردان ان اهمیتلیسی و مشهورو " اوچ طرزی سیاست " آدلی مقاله سی اولموشدور.[۱۵] بو مقاله نی یازارکن تاثیرلندیگی فاکتور‌لار واردیر:[۱۶]
- تاتار ایصلاحاتی و موعاصیرلیگی (ایقتیصادی و سیاسی اینکیشافین نتیجه سی کیمی). قازاندا ایسلامیت موعاصیرلشدیریلمیش، مدرسه لرده دونیوی علم‌لر اوخودولماغا باشلانمیشدیر.
- ایسلامدان اولکی تورک تاریخینه اؤنم وئرمک، تورک‌لوگو ایسلامیت ایله بیرلشدیرمه‌مک. چونکی ایسلام ایسلامدان اوّلی ردّ ائدیر.
- دیگر تاثیرلندیگی فاکتور ایسه فرانسه‌ده تحصیل مودتینده اولموشدور، ماتریالیزم متودو سایه‌سینده تاریخه و سیاسته دوشونجه و ایدئال‌لار یؤنوندن دئییل ده، ایقتیصادی یؤندن باخماغین لازیم اولدوغونو منیمسه‌دی. سوسیولوژی داروینجی گؤروشه گؤره ایسه گئرچک اولان حیات موباریزه سی‌دیر.
مشهور مقاله سینده اصل ایضاح ائتمگه چالیشدیغی شئی عوثمانلی‌نین بیر میلت اولا بیلمه‌سی‌نین مونکون‌سوزلوگودور.
انک یازیلار[دَییشدیر]
- ^ Ozan Örmeci (Eylül-Aralık, 2010). "Sovyet Gözüyle Jöntürkler". Öner Gürcan. 22 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2014.
- ^ Findley, Carter V. Dünya Tarihinde Türkler. 3. Baskı, Timaş Yayınları
- ^ M. Şükrü Hanioğlu, “Jön Türkler” C. 23, (Diyanet Vakfı Yayınları, Birinci Baskı), İstanbul 2001, s.584.
- ^ Murat Demireğer, “Osmanlı’da Basın Hareketleri”, 2008, s.3
- ^ Lewis, Bernard (1968). The Emergence of Modern Turkey. Oxford U.P.. ss. 141. ISBN 9780195134605.
- ^ Alim Kahraman, Şinasi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 39, Yıl 2010
- ^ Namık Kemal Hayatı Ve Şiirleri, Radikal, Erişim tarihi: 5 Haziran 2016
- ^ "Ali Suavi". 9 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Selahattin Çetiner. "Ali Suavi ve Çırağan Saray Baskını". 6 Mayıs 2015 tarihindekaynağından arşivlendi.
- ^ Murat Demireğer, II. Muhbir-Ulum Harekatı ve Ali Suavi, Erişim tarihi:02.05.2012
- ^ Prof. Dr. Nevzat Özkan. "Ahmet Cevdet Paşa'nın Türk Dili Hakkındaki Görüşleri ve Eserleri". 13 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Kabakçı, Enes. "Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve Türk Sosyolojine Etkisi". 13 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2015.
- ^ lpay, Yalın. "A Glimpse into the first racist approcah in the Ottoman Empire: The "Scientific" racisim of Abdullah Cevdet". İstanbul. Erişim tarihi: 18 Aralık 2015.
- ^ Murat Kılıç, Türk Siyasi Hayatında Bir Muhalif İsim ve Hareket: Prens Sabahaddin ve Meslek-i İçtima, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 2010/2, Sayı 2
- ^ Sina Aksin, Türkiye Tarihi, C.3, Cem Yayınevi, Onuncu Baskı, İst. 2009, S.361
- ^ YUSUF AKÇURA’NIN DĠN VE TOPLUM ANLAYIġI