آذربایجان عرب خیلافتی‌نین ترکیبینده
۸-جی عصرده ساسانی‌لر ایمپیراتوری‌سی فتح ائدیلیب، ایمپیراتوری‌نین ترکیبینده اولان آذربایجان و قافقاز آلبانیاسینین فتح ائدیلمه‌سی ایله، آذربایجان دا عرب خیلافتی‌نین ترکیبینه داخیل اولموش‌دور.[۱][۲]
آذربایجانین عرب‌لر طرفین‌دن استیلاسی[دَییشدیر]
۶۳۷-جی ایلده عرب‌لر ساسانی شاهینی اونون پایتختی اولان تیسفوندا موحاصیره‌یه آلدی‌لار. جاوانشیر اوچ مین‌لیک آلبان قوشونونون باشین‌دا ساسانی‌لرله بیرلیک‌ده آلتی آی تیسفونون مودافیعه‌سین‌ده دوردو. لاکین بونا باخمایاراق، ساسانی اوردوسو مغلوب ائدیل‌دی. ۳-جو یزدگرد دجله چایی چایی ساحیلین‌ده‌کی قالالاردان بیرین‌ده گیزلن‌دی. «مؤوسس کاغانکاتواتسی»نین معلوماتینا گؤره، جاوانشیرین ساسانی اوردوسو طرفین‌ده عرب‌لرله سون دؤیوشو ۳-جو یزدگردین حاکیمیتی‌نین سککیزینجی ایلینه (۶۳۹-۶۴۰-جی ایل‌لره) تصادوف ائدیر. بئله‌لیک‌له، موباریزه‌نین فایداسیز، ایمپیراتوری‌نین اؤلومه محکوم اولدوغونو درک ائدن جاوانشیر ۶۳۹-۶۴۰-جی ایلده وطنینه قایی‌دیر.[۳]
بو دؤورون حادیثه‌لرینی عکس ائتدیرن عرب منبع‌لری‌نین بیر قیسمتی عرب‌لرین آذربایجان اراضی‌سینه (اونون جنوب قیسمتینه) ایلک باسقینی‌نین محض همین ایل‌لرده، یعنی ۶۳۹-۶۴۰-جی ایل‌لرده باش وئردی‌یینی قئید ائدیر. بو موؤلیف‌لردن "فوتوحات" حاقین‌دا خوصوصی کیتاب یازمیش. ۹-جو عصر عرب تاریخ‌چی‌سی بلاذوری آذربایجانین هیجری تاریخی ایله ۱۸ (۶۳۹)-جی ایلده حوذیفه بن الیمانین باش‌چی‌لیغی ایله صولح یولو ایله آلیندیغی باره‌ده معلومات وئریر.[۴][۵][۶]
ایلک هوجوم‌لار حاقین‌دا[دَییشدیر]
آذربایجانین واقعی فوتوحاتی‌نین باشلاندیغی هیجری ۲۲ (۶۴۳)-جی ایلدن چوخ اول، عیاد بن غنمین باش‌چی‌لیق ائتدی‌یی عرب اوردوسونون خلیفه عؤمرین امری ایله ۶۳۹-جو ایلین آقوستون‌دا باشلامیش بین‌النهرینین ایشغالی روندین‌ده آذربایجان اراضی‌سینه هوجوم (و بلکه‌ده هوجوم‌لار) اولموش‌دور. هوجوم اورمیه گؤلونون جنوب‌غربین‌دن باشلامیش و نتیجه‌ده غرب سرحدلری‌نین مرزبانی ایله موقاویله باغلانمیش‌دی.
عرب‌لرین ساسانی‌لر ایمپیراتوری‌سی‌نین خزر ساحیلی ویلایت‌لرینه، او جمله‌دن آذربایجانا واقعی هوجومو، یالنیز ۶۴۲-جی ایلده باش وئرن فتحین‌دن سونرا همدانا هوجوم‌لا مۆمکون اولدو. تاریخ‌چی تبری بیلدیریر کی، او گون‌دن ایران‌لی‌لارین بیرلیگی پوزول‌دو. هر ویلایتین اهالی‌سی دوشمن‌له یالنیز اؤز ویلایتی حودودلارین‌دا دؤیوشوردو. بلاذوریین وئردی‌یی معلوماتا گؤره، نهاوند دؤیوشون‌دن بیلافاصیله سونرا عرب‌لر همدان-ری یولو اوستون‌ده یئرلشن، قوم و کاشانی توت‌دولار. بو غلبه‌لردن سونرا قدیم ماد اراضی‌سین‌ده مؤحکم‌لنن عرب‌لر، شیمالا دوغرو ایستیقامت گؤتوردولر.
عرب‌لرین آذربایجانا طرف یول‌لاری‌نین اوستون‌ده‌کی ایلک ویلایت ری ایدی. بو شهری توتماق اۆچون عرب‌لر همدان-ری ویلایت‌لری چاهارراهین‌داکی «دستبه» سرحد ناحیه‌سینی ایشغال ائتدیلر، اونون قالالارین‌دا ایسه حربی پادیگان‌لار یئرلشدیردی‌لر. محض بو پادیگان‌لارداکی عرب عسگرلری آذربایجانا و ایرانین خزرکناری ویلایت‌لرینه ائدیله‌جک یوروش‌لره حاضرلیق گؤروردولر.
آذربایجان قوشون‌لارینا مرزبان ایسفندیار بن فروخزاد فرمان وئریردی. او، باجروان، میمند، ناریز، شیز، میانج و دیگر یئرلرین اهالی‌سین‌دن اردبیلده بؤیوک قوشون توپلاییب، عرب‌لرله ووروشماغا گیریش‌دی. ووروشما بیر نئچه گون داوام ائتدی و عرب‌لرین غلبه‌سی ایله سونا چات‌دی.[۷][۸]
نهاوند دؤیوشون‌دن دوز بیر ایل سونرا، یعنی ۶۴۳-جو ایلده، ریین ایشغالی هله تام باشا چاتمامیش، خلیفه عؤمرین (۶۳۴-۶۴۴) امری ایله «بوکیر بن عبدالله» و «عوتبی بن فارکاد»ن باش‌چی‌لیق ائتدیک‌لری قوشون دسته‌لری آذربایجان سرحدلرینی کئچ‌دیلر. اردبیل‌دن بیر قدر آرالی، جرمیدان داغی یانین‌دا ایسفندیارین هله یاخشی مؤحکم‌لنه بیلمه‌میش دسته‌لری اون‌لاری قارشیلادی. منبع‌لرین معلوماتینا گؤره، بو، بوکیرین آذربایجان اراضی‌سین‌ده آذربایجان‌لی‌لارلا ایلک توققوشماسی ایدی. بیر نئچه گون داوام ائدن قان‌لی دؤیوش، عرب‌لرین غلبه‌سیله باشا چاتیر. ایسفندیار اؤزو اسیر دوشور.
ری یانین‌داکی دؤیوش‌لرین عرب‌لر اۆچون موفقیت‌له باشا چاتدیریلماسی، خلیفه‌نین بوکیرا کؤمک گؤندرمک حاقین‌دا اولکی امری‌نین یئرینه یئتیریلمه‌سینه ایمکان یارادیر. سرکرده سیماک کمکه گؤندریلیر. چوخ کئچمه‌دن ایسفندیارین قارداشی بهرامین باش‌چی‌لیغی آلتین‌دا تشکیل اولونموش یئنی قوشون عوتبی بن فارکادین دسته‌سینه هوجوم ائدیر. عرب‌لر بو دفعه‌ده غلبه قازانیرلار. بهرام قاچیر. هله‌ده بوکیرین یانین‌دا اسیرلیک‌ده قالان آذربایجان مرزبانی ایسفندیار ایسه بو حادیثه‌دن سونرا عرب‌لرله صولح موقاویله‌سی ایمضالامالی اولور. بو موقاویله‌یه گؤره آذربایجان اهالی‌سی "ایمکان‌لاری داخیلین‌ده" جان وئرگی‌سی-جیزیه وئرمه‌لی ایدی؛ "خانیم‌لار و اوشاق‌لار، همچینین یاشاماق اۆچون وسیله‌سی اولمایان موزمن خسته‌لر، دونیا مالین‌دان هئچ نه‌یی اولمایان زاهیدلر" بو وئرگی‌دن آزاد اولونوردولار.
یئنی حاکیمیت آذربایجانین بوتون اهالی‌سینه، "اونون دوزلرین‌ده، داغ‌لارین‌دا، اوجقار و سرحد یئرلرین‌ده یاشایان‌لارینا، اون‌لارین املاکینا، دینی ایجماع‌لارینا، قانون‌لارینا، قایدالارینا آمان" وئرمه‌یی اؤز الینه گؤتوروردو.
بلاذوری ایسه یازیر کی، "هیجری ۱۸-جی ایلده حوذیفه بن الیمان آذربایجانی دینج یول ایله استیلا ائدیب، آذربایجان اهالی‌سی آدین‌دان حرکت ائدن آذربایجان مرزبانی ایله موقاویله باغلامیش‌دیر. بو موقاویله‌یه گؤره مرزبان "۸۰۰ مین دیرهم وئرمه‌یی عؤهده‌سینه گؤتوردو" عرب‌لر ایسه اؤز طرفین‌دن عؤهده‌لرینه آلمیش‌دی‌لار کی هئچ کسی اؤلدورمه‌سین‌لر، اسیر آلماسین‌لار، آتشکده‌لری داغیتماسین‌لار و بالاساجان، ساوالان و ساترودان کوردلرینی تعقیب ائتمه‌سین‌لر. شیز اهالی‌سی‌نین اؤز بایرام‌لارین‌دا رقص ائتمه‌سینه و (کئچمیش‌ده) ایجرا ائتدیک‌لری هر ایشی آچیق گؤرمه‌لرینه مانع اولماسین‌لار".[۹][۱۰] بون‌دان سونرا خلیفه عؤمر، حوذیفه بن الیمانی وظیفه‌سین‌دن گؤتوردو و عوتبی بن فارکادی آذربایجانا جانیشین تعیین ائتدی. لاکین عرب قوشون‌لاری آذربایجان‌دان گئدن‌دن سونرا اؤلکه‌نین اهالی‌سی هیجری ۲۴ (۶۴۴-۶۴۵)-جو ایلده عوصیان قالدیریب، "موسلمان‌لارین اون‌لارلا باغلادیق‌لاری صولح شرط‌لرینه عمل ائتمک‌دن بویون قاچیردی‌لار".[۱۱][۱۲]
خورمی‌لر حرکاتی[دَییشدیر]
آذربایجانین عرب خیلافتی‌نین ترکیبینده اولدوغو دؤورده همین اؤلکه‌نین اراضی‌سین‌ده باشلامیش ان گئنیش خالق حرکاتی خورمی‌لر حرکاتی‌دیر. خورمی‌لرین ایلک معلوم چیخیشی ۱۶۲/۷۷۸-جی ایله عایید ائدیلیر.[۱۳]
عوصیانین باشین‌دا "عبدالقهار آدلی بیری‌سی‌نین" دوردوغو حاقین‌دا خبر وئرن تبری‌دن فرق‌لی اولاراق نیظام‌المولک عوصیان باش‌چی‌سی‌نین ابوموسلیمین اوغلو ابوالقرا اولدوغونو، عوصیان‌چی‌لارین "بوموسلیم ساغ‌دیر. مملکتی توتاق!" شوعاری ایله چیخیش ائتدیک‌لرینی دقیق‌لشدیریر. نیظام‌المولک عوصیان‌چی‌لاری "قیرمیزی گئیین‌میش‌لر" اوزینه، "خوررمدینی‌لرله بیرلشمیش" "قیرمیزی بایراق (سورخه‌لم) باتینی‌لر" آدلاندیریر.
خورمی‌لرین یئنی چیخیشینی تبری ۱۹۲/۸۰۸-۸۰۹-جو ایله عایید ائدیر. نیظام‌المولک عوصیانین "هارون‌الرشیدین خوراسان‌دا اولدوغو واختا" تصادوف ائتدی‌یینی قئید ائدیر. بو دفعه ایصفاهان، ری، همدان و بقیه یئرلری ایحاطه ائدن عوصیان، تبری‌نین معلوماتینا گؤره، آذربایجان‌دا باشلانمیش،[۴] هر یئردن گلن یوز مین‌دن آرتیق آدام عوصیانا قوشولموش‌دو. لاکین عباسی اصولی-ایداره‌سینه قارشی یؤنلدیلمیش بو چیخیش دا اوغورسوزلوق‌لا نتیجه‌لنمیش، "سای‌سیز آدام اؤلدورولموش"، چوخ‌لو اسیر توتولاراق، هارونون کارمیسین‌ده‌کی قرارگاهینا گتیریلمیش، اون‌لارین بیر قیسمتی محو ائدیلمیش، قالان‌لاری ایسه بغداد بازارین‌دا ساتیلمیش‌دی‌لار.
بو حادیثه‌دن سونرا خورمی‌لرین خیلافته قارشی چیخیش‌لاری آرا وئردی. منبع‌لردن معلوم اولور کی، خورمی‌لرین رهبرلری اولان جاویدان و ابوعومران بو زامان عداوته باشلامیش، آرالارین‌داکی موناسیبت‌لری آیدینلاش‌دیرماق‌لا مشغول اولموش‌دولار. باش‌چی‌لار آراسین‌دا گونو-گون‌دن آرتان بو چکیشمه اون‌لاری، هابئله اون‌لارین پیرولارینی خیلافته قارشی موباریزه‌دن یایین‌دیریردی. ۸۱۶-جی ایله قدر خورمی‌لر مرکزی حاکیمیتی یالنیز آددا-بوددا چیخیش‌لارلا ناراحات ائدیردی‌لر.
۸۱۶-جی ایلده جاویدان و ابوعومران آچیق دؤیوش‌ده بیر-بیرینی اؤلدوردولر: ابوعومران دؤیوش میدانین‌دا، جاویدان ایسه آلدیغی آغیر یارادان اوچ گون سونرا هلاک اولدو. جاویدانین اؤلومون‌دن سونرا خورمی‌لره رهبرلیک ائتمه‌یه باشلایان بابک حرکاتین مجراسینی تامامی‌له خیلافته قارشی یؤنلت‌دی.
بابک خورمی‌لره رهبرلیگی قبول ائتدیک‌دن سونرا اون‌لارین موباریزه‌سی تامامی‌له خیلافته قارشی چئوریل‌دی. بعضی منبع‌لرین وئردی‌یی معلوماتا گؤره، بابک بیر واخت ایسلامی قبول ائدیب‌میش و اونون موسلمان آدی حسن ایمیش.[۱۴][۱۵]
خورمی‌لرین اکثریتی آذربایجانین و قونشو ویلایت‌لرین کندلی‌لرین‌دن عبارت ایدی.[۱۶][۱۷][۱۸] جاویدانین رهبرلیک ائتدی‌یی خورمی‌لر ۸۱۶-جی ایله قدر، خیلافتی یالنیز هردن‌بیر ناراحات ائدیردیلرسه، جاویدانین اؤلومون‌دن سونرا خیلافت اۆچون دهشت‌لی بیر قوه اولدولار. بابک خیلافته قارشی عوصیان قال‌دیرماق واختینی یاخشی سئچ‌دی. او، امین و مأمون قارداش‌لاری‌نین خیلافت تختی اوستون‌ده‌کی داخیلی موباریزه‌لرین‌دن ایستیفاده ائتدی، چونکی بو زامان عرب‌لرین یوخاری طبقه‌لری‌نین دیقتی بغداددان اوزاق‌داکی شیمال ویلایت‌لرین‌دن یایینمیش‌دی. دینوری‌نین وئردیی معلوماتا گؤره، "بابک (خیلافت‌ده) آراسی کسیلمه‌ین قاریشیق‌لیق و چتین‌لیک‌لر دؤورون‌ده پیشمیش‌دی".[۱۹] ایکی عرب تاریخ‌چی‌سی، بغدادی و مسعودی اونون حاقین‌دا عئینی فیکری ایفاده ائدیر:[۲۰]
|
او، آذربایجان ویلایتی‌نین بذین داغین‌دا میدانا چیخ‌دی. اورادا اونون طرفدارلارینین سایی آرت‌دی. | 
|
ابودولاف قئید ائدیر کی، بذده "الخورمیه آدی ایله مشهور اولان الموحمیره بایراق‌لاری تنته‌نه‌لی صورت‌ده تقدیس ائدیل‌دی. بابک بورادان چیخمیش‌دیر."[۲۱]
اورتا عصر منبع‌لرین‌ده بیلدیریلدی‌یی کیمی، اولجه جاویدانین، سونرا ایسه ایگیرمی ایلدن آرتیق بابکین باش‌چی‌لیق ائتدی‌یی خورمی‌لرین آذربایجان‌داکی مرکزی و یا پایتختی قالا شهری اولان بذ ایدی.[۲۲] تبری دئییر کی، بذ "بابکین ویلایتی و شهری ایدی".[۲۳][۲۴] مسعودی یازیر:[۲۵]
|
|
بابک آذربایجان اؤلکه‌سین‌ده اولان بذین داغ‌لارین‌دا عوصیان قالدیرمیش‌دی. |
|
مسعودی‌نین اثرین‌ده دئییلیر کی، "بابکین اؤلکه‌سی بذین – آذربایجان، آران و بیلقان‌دادیر"، بذین‌ده آران‌دا، "بابکین اؤلکه‌سین‌ده" اولان داغ‌دیر.[۲۶]
یاقوت حموی یازیر:[۲۷]
|
|
بذ آذربایجان‌لا آران آراسین‌دا بیر ویلایت‌دیر |
|
بابک بذده خورمی‌لر ایجماع‌سی‌نین رهبرلی‌یینی قبول ائدن زامان، اونون طرفدارلارینین سایی نیسبتاً چوخ دئییل‌دی. بیر منبع‌ده بیلدیریلیر کی، بابک اونلارا قیلینج و خنجر پایلادی و امر ائتدی کی، اؤز کندلرینه گئدیب چیخیش اۆچون اونون خبردارلیق ایشاره‌سینی گؤزله‌سین‌لر.[۲۸] خبردارلیق ایشاره‌سی وئریلن‌ده، بابکین پیروولاری کندلرده عرب‌لرین و اون‌لارین اطرافین‌داکی آدام‌لارین اوستونه آتیل‌دی‌لار و هامی‌سینی قیردی‌لار. بون‌دان سونرا بابک اؤز آدام‌لارینی بذدن اوزاق محل‌لره گؤندردی، اورادادا بوتون عرب‌لر و اون‌لارین یئرلی اهالی‌دن اولان طرفدارلاری محو ائدیل‌دی. ابن ندیم یازیر کی، بابک‌دن اول "خورمی‌لرین دینی اعتیقادین‌دا قتل، عذاب و موحاریبه یوخ ایدی، خورمی‌لر بوتون بون‌لارین نه اولدوغونو بیلمیردی‌لر".[۲۹]
خلیفه مأمون ۸۳۳-جو ایل ۷ آقوست‌دا اؤلدو، اؤز قارداشی مؤعتصیمی (ابوایسحاق محمد بن هارون الرشیدی) تخته ولیعهد تعیین ائدرک، اونا وصیت‌نامه قوی‌دو. بو وصیت‌نامه‌نین باش‌لیجا ماده‌سی خورمی‌لره قارشی موحاریبه‌یه باش‌لیجا دیقت وئرمک سرانجامی ایدی:[۳۰]
|
|
خورمی‌لره گلینجه، اونلارا قارشی موحاریبه‌یه قطعیت‌لی و رحم‌سیز بیر آدام گؤندر، اونا صبرله پول، سیلاح، آت‌لی و پیادا قوشون‌لا کؤمک ائت. اگر اون‌لارین واختی اوزون چکسه، سن اؤزون اؤز طرفدارلارین و یاخین آدام‌لارین ایله اون‌لارین اوستونه گئت |
|
۸۳۳-جو ایل، ۱۰ آقوست‌دا مؤعتصیم خلیفه اعلان ائدیل‌دی[۳۱] و بونون‌لا دا خورمی‌لره قارشی موباریزه‌نین یئنی مرحله‌سی باشلادی.
یئنی خلیفه تخته چیخان کیمی بیرینجی نؤوبه‌ده اؤز سلفی‌نین وصیتینه عمل ائتمه‌یی قرارا آلدی. او، خورمی‌لره قارشی موحاریبه‌یه جیدی حاضرلیق گؤرمه‌یه باشلادی، زیرا، گؤروردو کی، آذربایجانین و دیگر اوستان‌لرین خالق توده‌لری‌نین بو خطرلی حرکاتی قارشی‌سین‌دا داهادا ضعیف‌لیک گؤستریلسه، خیلافتین اؤز وارلیغی اۆچون جیدی نتیجه‌لر دوغورا بیلر. او، بو ایش اۆچون هئچ بیر شئیی اسیرگه‌مه‌دی. بونا گؤره خورمی‌لره قارشی اونون قوشون‌لاری‌نین ایلک هوجومو مووفقیت‌له نتیجه‌لن‌دی.
تبری‌نین وئردی‌یی معلوماتا گؤره، ۸۳۳-جو ایلده "جیبال‌دا، همدان، ایصفاهان، ماسابزان و مهریجان‌قازاق شهرلرین‌ده اولان چوخ‌لو اهالی خورمی‌لرین دینینی قبول ائتدی. اون‌لار توپلان‌دی‌لار و همدان طرف‌ده دوشرگه قوردولار. مؤعتصیم اونلارا قارشی قوشون گؤندردی؛ اونون گؤندردی‌یی آخیرینجی اوردو ایسحاق بن ابراهیم بن موصعبین فرمانی آلتین‌دا ایدی کی، اونو دا (مؤعتصیم)، همین ایلین شوالین‌دا (اوکتوبرون ۲۰-سی – نوامبرین ۱۷-سی) جیبالا حاکیم تعیین ائتمیش‌دی. او، ذی‌القعده‌ده (نوامبرین ۱۸ی – دسامبرین ۱۷-سی) اونلارا گئت‌دی. اونون [خورمی‌لر] قاباغین‌دا چالدیغی غلبه حاقین‌داکی معلومات [بغداددا] ترویه گونون‌ده [۸۳۳-جو ایل ۲۵ دسامبر] اوخون‌دو. او، همدان بخشین‌ده [اون‌لاردان] ۶۰ مین آدام قیردی، قالان‌لاری روم اراضی‌سینه قاچ‌دی‌لار.[۳۲]
سیریتس مغلوب ائدیلن خورمی‌لرین قالان قیسمتی‌نین بیزانس اراضی‌سینه قاچدیغی حاقین‌دا بئله دئییر: "همین (۸۳۳) ایلده بابک طرفدارلارینین بؤیوک بیر قیسمتی عرب‌لرین موحاریبه‌سین‌دن جانا گله‌رک باش فرمان‌وئرن نصر ایله بیرلیک‌ده روم پادشاهی فوفی‌لی آختارماغا گئت‌دی و مسیحیتی قبول ائتدی."[۳۳]
ابن عبری همین خبری داها قیسا شکیل‌ده وئریر؛ "اونون (بابکین) سرکرده‌سی نصر اؤز هم‌قبیله‌لرین‌دن بیر چوخو ایله فوفیلین یانینا قاچ‌دی‌لار و مسیحی اولدولار."[۳۴]
خلیفه مؤعتصیم میصرده بیزانس قوشون‌لاری ایله ووروشمادا اؤز حربی مهارتینی گؤسترن ایستعدادلی سرکرده افشین حیدر بن کاووسو[۳۵] ۸۳۵-جی ایل ۳ ژوئن‌ده خورمی‌لره قارشی موحاریبه ائدن بوتون قوشون‌لارین باش فرمان‌وئرنی تعیین ائتدی. خلیفه بو موحاریبه اۆچون کؤمک‌دن اسیرگه‌میردی. افشین آتا مینن‌ده یعنی خورمی‌لرله ووروشماغا گیرن‌ده – گون‌ده ۱۰ مین دیرهم، حربی عملیات اولمایان‌دا ایسه ۵ مین دیرهم پول آلیردی.[۳۶][۳۷][۳۸]
۸۳۵-جی ایل افشین بذ یاخینلیغین‌دا یئنی ایستحکام‌لار تیکدیردی. عرب‌لرله خورمی‌لر آراسین‌دا کشفیات کاراکترلی ووروشمالار گئدیردی. بعضاً بو، بعضاًده اوبیری طرف مووفقیت قازانیردی[۳۹][۴۰] بو یئره یاخشی بلد اولان خورمی‌لر عرب قوشون‌لاری‌نین تجهیزات یول‌لارینی توتور، ارزاق و سیلاح کاروان‌لارینی اله کئچیرمک‌له عرب‌لری چتین وضعیت‌ده قویوردولار؛ چونکی "کاروان‌دا اولان‌لارین هامی‌سینی محو ائدیردی‌لر." نتیجه‌ده افشینین قوشون‌لاری داییم آج‌لیق و سوسوزلوق‌دان عذاب چکیردی، "جیسماً و روحاً مغلوب اولوردو."[۴۱][۴۲]
۸۳۶-جی ایلده هشتادسر داغی یاخینلیغین‌دا خورمی‌لرله بوغا الکبیرین باش‌چی‌لیغی آلتین‌داکی عرب اوردوسو آراسین‌دا ووروشما اولموش‌دو. تکبورلو بوغا، افشینین امرینه اعتینا ائتمه‌یه‌رک، شخصاً خورمی‌لرله ووروشماق قرارینا گلمیش و بونون جزاسینی گؤرموش‌دو. اولجه بابک بوغانین مین نفرلیک ارزاق‌داشییان دسته‌سینی محو ائتدی، اسیر آلدیغی عرب‌لردن ایکی‌سینی سئچ‌دی و باش‌وئرمیش احوالاتی افشینه سؤیله‌مه‌یه گؤندردی.[۴۳][۴۴] بونا باخمایاراق، بوغا اؤز اوردوسونو خورمی‌لره قارشی حرکته گتیردی؛ خورمی‌لر ایسه عرب‌لری ایزله‌ییردی‌لر؛ داغ جیغیرلارین‌دان کئچیب گوج‌دن دوشن عرب‌لر تپه‌لردن بیرینه قالخماغا باشلایان‌دا خورمی‌لر هوجوم ائدیب اون‌لاری موحاصیره‌یه سال‌دی‌لار و عرب‌لری اون‌لار اۆچون ال‌وئریش‌لی اولمایان شراییط‌ده ووروشماغا مجبور ائتدیلر. بوغانین اوردوسو مغلوب ائدیل‌دی، بیر نئچه سرکرده اؤلدورول‌دو. بوغانین اؤزو ایسه قاچ‌دی. خورمی‌لر بوتون عرب اوردوگاهینی، پول و سیلاح‌لاری اله کئچیرت‌دی‌لر.[۴۵][۴۶][۴۷] بو مغلوبیت‌دن سونرا افشین اؤز قوشون‌لارینی برزنده چک‌دی.
افشین بابک‌له موباریزه‌نین آخیرینجی ایلین‌ده تبریستان حاکیمی مزیرله اولدوغو کیمی گیزلی دانیشیق‌لار آپاریردی و مقصدی خیلافت حاکیمیتینی محو ائتمک ایدی. لاکین افشینین بابک‌له بیرلیک‌ده قصد دوزلتمک‌ده ایشتیراکی یالنیز مزیرین و افشینین اؤزونون موحاکیمه‌سین‌ده آشکارا چیخ‌دی. بئله بیر قصدین مؤوجود اولدوغونو عرب منبع‌لری‌ده تصدیق ائدیر. ابومنصور الباغدادی بیلدیریر کی، "افشین بابک ایله گیزلی قصد دوزلتمیش‌دی." مؤعتصیم افشینی بابکه قارشی موحاریبه‌یه گؤندرن‌ده "بئله دوشونوردو کی، او موسلمان‌لارا صمیمی موناسیبت بسله‌ییر. گیزلین‌ده ایسه او [افشین] بابک‌له ال‌بیر ایدی و اونا قارشی موحاریبه‌نی اوزادیردی و موسلمان قوشون‌لارین‌دا چاتیشمازلیق اولدوغونو اونا حیس ائت‌دیریردی، اودا [بابک‌ده] دوشمن قوشونونون چوخونو محو ائدیردی."[۴۸][۴۹] یالنیز خورمی‌لرله موحاریبه قورتاردیق‌دان سونرا "خلیفه، افشینین ساتقین‌لیغینی و بابک‌له موحاریبه زامانی اونون موسلمان‌لارا خیانت ائتدی‌یینی اؤیرن‌دی."[۵۰]
لاکین خیلافته قارشی ال‌بیر عملیات کئچیرمک باره‌سین‌ده افشین، بابک و مزیر آراسین‌دا گئدن گیزلی دانیشیق و یازیشمالار بیر نتیجه وئرمه‌دی، اودور کی، افشین‌ده اؤزونو تامام ایله ایفشا ائتمه‌مک اۆچون بذه هوجوم ائتمک امرینی وئرمه‌یه مجبور اولدو. جعفر الخیاط، ابوسید و بوخاراخوداتین سرکرده‌لیگی آلتین‌داکی تورک قوشون‌لاری و کؤنول‌لولر قالانی موحاصیره ائتدیلر. شهر اۆچون اوزون سورن ووروشما باشلان‌دی، بو زامان خورمی‌لر قالادان چیخیب عرب‌لری حیس ائدیله‌جک تلفات وئرمه‌یه مجبور ائدیردی‌لر. عرب‌لر مانجاناق‌لاری بذین حیصارلارینا یاخین‌لاش‌دیردی‌لار، ایشچی کورپوسو ایسه حیصارلاری سؤکه‌رک داش‌لاری چیخارماغا باشلادی. خورمی‌لرین بوتون قهرمان‌لیغی و ایگیدلی‌یینه باخمایاراق، عرب‌لرین برتر قووه‌لری‌نین موحاصیره‌سینه قالانین داوام گتیره بیلمیه‌جه‌یی بابکه آیدین اولان‌دا، او، افشین‌له شخصی دانیشیغا گیردی. بو دانیشیق‌لار زامانی افشین "بابکه آمان تکلیف ائتدی، لاکین او بیر گون‌ده گؤزله‌مه‌یی خواهیش ائدن‌ده افشین ائله دئدی: "سن ایسته‌ییرسن اؤز شهرینی مؤحکمله‌ده‌سن. اگر آمان‌دا قالماق ایسته‌ییرسن‌سه، چایی کئچ" لاکین او اوزاقلاش‌دی."[۵۰]
بابکین آمانی قبول ائتمک‌دن بویون قاچیرماسینا باخمایاراق، افشین بیر مودت‌دن سونرا اونون یانینا آدام گؤندریب خواهیش ائتدی کی، باریشیق حاقین‌دا دانیشیق‌لار اۆچون اونون یانینا اعتیبارلی بیر آدام گؤندرسین. بابکین ائلچی‌سینه او دئدی: "بابکه (بون‌لاری) سؤیله: هر باشلانغیجین بیر آخیری وار. اینسانین باشی سوغان قابیغی دئییل کی یئنی‌دن گؤیره بیل‌سین. منیم آدام‌لاری‌مین چوخو قیریلمیش‌دیر، اون نفردن بیری‌ده قالمامیش‌دیر. سنین وضعیتین‌ده یقین بئله‌دیر. گل صولح باغلایاق. سنین الین‌ده اولان مولک سن‌ده قال‌سین، سن بورادا قال، من قاییدیب گئدیم، خلیفه‌دن سنین اۆچون بیر مولک داها آلیب فرمان گؤندریم."[۵۱]
افشین شهره نفت‌ساتان‌لار دسته‌سینی گتیردی و بون‌لارین کؤمکی ایله شهر ۸۳۷-جی ایل ۲۶ آقوست‌دا عرب قوشونو طرفین‌دن آلین‌دی.[۵۲] افشین امر ائتدی کی شهرین قالالارینی داغیت‌سین‌لار و شهری اوچ گون عرضینده یان‌دیرسین‌لار. "بیرجه ائو، بیرجه قالا سلامت قالمادی – او هر بیرینی یان‌دیردی و یا داغیت‌دی."[۵۲] بابکین اوغول‌لاری و اون‌لارین عائیله عوضولری شهرده توتول‌دولار.[۵۳][۵۴][۵۵] نیظام‌المولکون وئردی‌یی معلوماتا گؤره، بذ آلینارکن ۸۰ مین‌دن آرتیق خورمی اؤلدورولموش‌دو.[۵۶]
بو مغلوبیت‌دن سونرا ۸۳۷-جی ایلده بابک سیونیک (ائرمنیستان) حاکیمی سهل بن سونباطین مولکون‌ده توتولاراق سامیرا شهرینه گتیریلیر و ۸۳۸-جی ایلده همین شهرده اعدام ائدیلیر.[۵۷]
قایناقلار[دَییشدیر]
- ^ Азербайджан в IV-VII вв.[دائمی اولو باغلانتیلی] دیل کودو اعتیبارسیز دیر.
- ^ Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. ۳.۱, London: Routledge & Kegan Paul, ۱۹۸۹[دائمی اولو باغلانتیلی] (اینگیلیسجه)
- ^ Р. А. Гусейнов, Х Ю. Вердиева. История Азербайджана, Баку, Озан, ۲۰۰۰ г.[دائمی اولو باغلانتیلی]
- ^ ۴٫۰ ۴٫۱ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), Bakı, ۲۰۰۷, II cild
- ^ Z. Bünyadov – Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, ۲۰۰۷
- ^ N. Vəlixanlı – Ərəb Xilafəti və Azərbaycan, Bakı, ۱۹۹۲
- ^ Əl-Bəlazuri, səh. ۳۲۵-۳۲۶
- ^ Yaqut, I, ۱۷۳
- ^ Əl-Bəlazuri, ۳۲۶
- ^ əl-Yaqut, I, ۱۷۳
- ^ Ət-Təbəri, I, ۲۸۰۴
- ^ əl-Bəlazuri, ۳۲۸
- ^ Azərbaycan tarixi (yeddi cildd), Bakı, ۲۰۰۷, II cild
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۰۱۵
- ^ Məsudi. Muruc, VII, səh. ۱۳۰
- ^ Bağdadi, səh. ۲۵۲
- ^ Е.А.Беляев. Мусульманское сектанство, стр. ۲۱
- ^ З.И.Ямпольский. Восстание Бабека, стр. ۱۴.
- ^ Əd-Dinəvəri,səh.۳۹۷
- ^ Əl-Bağdadi, səh. ۲۵۱; əl-Məsudi. Tənbeh, səh. ۳۵۲
- ^ Abu Dulaf. Mis'ar ibn Muhalhil's travels in Iran, p. ۶.
- ^ Fihrist, I, səh. ۳۴۳
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۱۷۱
- ^ Əbu Dulaf səh. ۳۷
- ^ Əl-Məsudi, BGA, VIII, səh. ۳۵۳
- ^ Əl-Məsudi, II, səh. ۲۳۵, ۲۴۷
- ^ ƏI-Yaqut, I, səh, ۵۲۹
- ^ Mütəhhər əl-Müqəddəsi, səh. ۱۱۵
- ^ Əl-Fihrist, səh.۴۸۰
- ^ Ət-Təbəri, III, ۱۱۶۳; İbn əl-Əsir, VI, səh. ۱۵۸
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۱۶۴.
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۱۶۵.
- ^ M.Siriyets, səh. ۵۳۱.
- ^ İbn əl-İbri, səh. ۱۵۵
- ^ Əz-Zəhəbi, səh. ۳۸۴
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۲۳۲-۱۲۳۳
- ^ əl-Müqəddəsi. Kitab əl-bəd, səh. ۱۱۷
- ^ İbn əl-Əsir, VI, səh. ۱۷۶
- ^ Əl-Müqəddəsi. Kitab əl-bəd, səh. ۱۱۷
- ^ İbn əl-İbri, səh. ۲۴۱
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۱۷۹
- ^ İbn əl-Əsir, VI, səh. ۱۶۵
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۱۸۷-۱۱۸۸
- ^ İbn əl-Əsir, VI, səh. ۱۶۷.
- ^ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۱۸۸-۱۱۹۳
- ^ İbn əl-Əsir, VI, səh. ۱۶۷-۱۶۸
- ^ Tarix əs-Salihi, vər. ۵۶
- ^ Əl-Bağdadi. Kitab əl-fərq, səh. ۲۵۱, ۲۶۸, ۲۶۹
- ^ İbn İsfəndiyar, səh. ۱۵۵
- ^ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ Əl-Yəqubi, II, səh. ۵۷۸
- ^ Siyasətnamə, səh. ۲۲۶
- ^ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ Ət-Təbəri, III, səh. ۱۱۹۷
- ^ əz-Zəhəbi, səh. ۳۸۴
- ^ Yaqut İrşad, I, səh. ۳۶۱-۳۶۴
- ^ Siyasətnamə, səh. ۲۲۸
- ^ Siyasətnamə, səh. ۲۲۷
- ^ Ət-Təbəri, III. Səh. ۱۲۲۹