شوشا: نوسخهلر آراسینداکی فرق
خط ۳۰۳: | خط ۳۰۳: | ||
== معمارلیق == |
== معمارلیق == |
||
شوشا شهرینین معمارلیغینی و معمارلیق آبیدهلرینی تدقیق ائدن ائ. آوالوف شهرین معمارلیق-پلانلاشدیرما اینکیشافینی اوچ مرحلهیه بؤلور. بیرینجی مرحلهده شوشا شهرینین اساسینین قویولماسی دؤوروندن باشلاییر (۱۷۵۳-۱۷۵۴). همین دؤورده شوشا قلعهسی، قلعه داخیلی قصرلر و خان سارایلاری انشا ائدیلمیش، شرق بؤلومونون آشاغی حصّهسینین انشاسینا باشلانیلمیش و ۹ آشاغی محله فورمالاشدیریلمیشدیر. ایکینجی مرحله ابراهیم خلیل خانین حاکیمیّتی دؤورونو (۱۷۵۹-۱۸۰۶) احاطه ائدیر. بو دؤورده شرق بؤلومونون یوخاری حصّهسی انشا ائدیلمیش و ۸ یوخاری محله فورمالاشدیریلمیشدیر. اوچونجو مرحله قاراباغ خانلیغینین روسیه امپراطورلوغونا بیرلشدیریلمهسیندن سونرا (۱۸۰۵) شهرین یوغون بیر شکلده گئنیشلندیریلمهسی ایله علامتدار دیر. بو دؤورده شهرین غرب و یوخاری حصّهلری انشا ائدیلیر و همین اراضیده ۱۲ محله فورمالاشدیریلیر. |
|||
شوشانین ایشغالیندان اوّل شهرین اراضیسی قدیم آبیدهلرله زنگین ایدی. عمومیّتله، شهرده ۵۴۹ قدیم بناء، عمومی اوزونلوغو ۱۲۰۳ متر داش دؤشنمیش کوچهلر، ۱۷ محله بولاغی، ۱۷ مسجید، ۶ کاروانسارا، ۳ توربه، ۲ مدرسه، ۲ قصر و قلعه دیوارلاری موجود ایدی. او جملهدن، ۷۲ مهم صنعت و تاریخی آبیدهلری، دؤولت خادیملرینین و باشقا تانینمیش شخصلرین ائولری اولموشدو. بو آبیدهلرین چوخو ایگیرمینجی عصرده یاشامیش معمار کربلایی صفیخان قاراباغی طرفیندن تیکیلمیش و همین دؤورون ان مشهور نقّاشی کربلایی صفرلی طرفیندن بزهدیلمیشدیر. ۱۹۷۷-جی ایلده شوشا تاریخی-معمارلیق قوروغونا چئوریلمیشدی. شوشا تاریخی-معمارلیق قوروغونا داخیل اولان آبیدهلریندن خان قیزی ناتوانین ائوی، قاراباغ خان سارایی، واقیف توربهسی، میرزه صلاح بی زؤهراببَیوفون یاشاییش ائوی، شوشا قورقانی، شوشا ماغارا دوشرگهسی، شوشا قلعهسی وه باشقالارینی قید ائتمک اولار. |
|||
== مدنیّت == |
== مدنیّت == |
۲۴ نوْوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۵:۴۵ نوسخهسی
şuşa شوشا | |
---|---|
شهر | |
موختصاتلار: 39°45.5′N 46°44.9′E / 39.7583°N 46.7483°E | |
اؤلکه | آذربایجان |
پناهآباد | ۱۷۵۲ |
ایداره | |
• اجرا باشچیسی | بایرام صفروف |
اراضی | |
• توپراق | ۵٫۵ km2 (۲٫۱ sq mi) |
لاپ اوجا یئری | ۱٬۸۰۰ m (۵٬۹۰۰ ft) |
لاپ چوخور یئری | ۱٬۴۰۰ m (۴٬۶۰۰ ft) |
جمعیت (2015) | |
• جمع | ۴٬۰۶۴ |
ساعات قورشاغی | +4 |
وئب سایت | shusha-ih.gov.az |
شوشا (لاتین تورکجه: Şuşa) — آذربایجان جومهوریتینده بیر بؤیوک شهر دیر. قاراباغ بؤلگهسینین ان بؤیوک شهریدیر. شهر ۱۷۵۲-جی ايلده قاراباغ ویلایتینین خانى پناهعلی خان ساریجالى-جاوانشير طرفيندن سالینیب. ايلك چاغلاردا قوروجوسونون شرفينه پناهآباد آدلانديريلمیشدیر. میندوقوز یوز دوخسانایکینجی ایلده ارمنیلر طرفیندن ایشغال ائدیلن شوشا شهری، ایکی مین ایگیرمینجی ایلده، آبان آینین اون سکیزینجی گونونده (نوامبر آیینین سکگیزینده) آذربایجان سیلاحلی قوّهلری طرفیندن ایشغالدان آزاد ائدیلمیشدیر. شوشا شهری آذربایجانین مدنیّت اوجاقلاریندان ساییلیر و بونا گؤرهده آذربایجان خالقینا اؤنملی و دَیَرلی بیر شهر دیر.
تاریخ
شهر ۱۷۵۲-جی ايلده قاراباغ ویلایتینین خانى پناهعلی خان ساریجالى-جاوانشير طرفيندن سالینیب. ايلك چاغلاردا قوروجوسونون شرفينه پناهآباد آدلانديريلمیشدیر.[۱] میندوقوز یوز دوخسانایکینجی ایلده ارمنیلر طرفیندن ایشغال ائدیلن شوشا شهری، ایکی مین ایگیرمینجی ایلده، آبان آینین اون سکیزینجی گونونده (نوامبر آیینین سکگیزینده) آذربایجان سیلاحلی قوّهلری طرفیندن ایشغالدان آزاد ائدیلمیشدیر. شوشادا اون یئددی محله وار ایدی، سیدلی، جلفالار، قویولوق، چوخور محله، دؤرد چینار، دؤردلر قوردو، حاجی یوسفلی، چؤل قلعه، قوردلار، ساعتلی، کؤچرلی، مامایی، خوجا مرجانلی، دمیرچیلر، حامام قاباغی، مردینلی و تازا محله. هر محلهده حامام، مسجید و بولاق وار ایدی.
اون سکگیزینجی عصرده شوشا شهری آذربایجانین ان مهم شهرلریندن بیرینه چئوریلیب و اونون دؤورهسینده بؤیوک و گوجلو سد چکیلیب، چوخ سایلی صنعتکار محلهلری یارانمیشدی. شوشالی تاجیرلر ایران شهرلری و مسکو ایله تجارت علاقهلری ساخلاییردی و بورادا پناهآباد آدلانان گوموش سکّه ضرب ائدیلیردی.[۱]
اون دوققوزونجو عصرین سونو و ایگیرمینجی عصرین اوّللرینده شوشا قافقازین موسیقی مرکزینه چئوریلمیشدی. شوشانین «کیچیک پاریس»، «قافقازین صنعت معبدی»، آذربایجان موسیقیسینین بئشیگی» و «قافقازین موسیقی معهدی» آدلاندیریردیلار. ایگیرمینجی عصرین اوّللرینه دک آذربایجاندا او جملهدن شوشادا موسیقی صنعتی، ایلک نؤوبهده اوخویان و چالانلار استاد-شاگیرد شکلینده انکشاف ائدیردیسه، آرتیق ایگیرمینجی عصردن باشلایاراق پئشهکار موسیقی تحصیلی داها گئنیش ساحهلری احاطه ائدهرهک، سیستملشدیریلمهیه و کوتلهویلشمهیه دوغرو ایستقامت گؤتورموشدو. او دؤورده آذربایجاندا بستهکار عزیر حاجیبَیوف بؤیوک امگی سایهسینده پئشهکار موسیقی تحصیلینین بینؤورهسی قویولور.[۲]
۱۹۰۵، ۱۹۰۲۰ و ۱۹۹۲-جی ایللرده شوشا اوچ دفعه تمامییله یاندیریلمیش دیر. بیرینجی دفعه اونو هر ایکی اجماع، ایکینجی دفعه آذربایجانلیلار، اوچونجو دفعه ایسه ارمنیلر یاندیرمیشدی. قومیّت غرضییله باخمایاراق، هر ایکی اجماعین گؤستریچیلری آراسیندا قاریشیق نکاحلار یئر آلمیشدی. تجارت و روسیهنین حاکمیّتی هر ایکی اجماعی بیر-بیرییله باغلایان تئللر ایدی. بو تئللردن بیرینجیسی طبیعی، ایکینجیسی ایسه صنعی ایدی.[۳]
شوشا شهری ۱۹۹۲-جی ایل می آیینین سکگیزینده ارمنی بیرلشمهلری طرفیندن ایشغال ائدیلمیش دیر. [۴] شوشانین ایشغالی نتیجهسینده شهرده ۱۹۵ نفر آذربایجان وطنداشی، خصوصی آمانسیزلیق ایله قتله یئتیریلمیش، ۱۶۵ نفر یارالانمیش، اونلاردان ۱۵۰ نفر علیل اولموش، ۵۵۲ کؤرپه والدینلرینی ایتیرمیش، ایگیرمی میندن آرتیق اهالی ایسه دوغما یوردونو ترک ائدهرهک مجبوری کؤچکون وضعیّتینه دوشموش دور. اسیر گؤتورولموش ۵۸ آذربایجانلینین طالعینه گؤره بو گونه قدر معلومات یوخ دور.[۵]
شوشانین ایشغالی نتیجهسینده آذربایجانلیلارین تاریخی ایزلرینی سیلمک مقصدییله وانداللار آلتی یوزه یاخین تاریخی معمارلیق اثرینی، او جملهدن پناهعلی خانین سارایینی، یوخاری گؤوهر آغا مسجیدینی، آشاغی گؤوهر آغا مسجیدینی، خورشیدبانو ناتوانین ائوینی و ملّا پناه واقفین مقبرهسینی یئرله بیر ائتمیشلر، یئتدی مکتبه قدر اوشاق مؤسسهسینی، ایگیرمی ایکی عموم تحصیل مکتبینی، مدنی معارف، کند تصرّفاتی و اکینجیلیک بیلیم مرکزلرینی، اختصاصی موسیقی اورتا مکتبینی، سکگیز مدنیّت ائوینی، اوتوز بیر کیتابخانانی، ایکی سینمانی، سکگیز موزهنی، او جملهدن شوشا تاریخ موزهسی، آذربایجان خالچا موزهسینین خلق تطبیقی صنعت بوتاغی و موزهسی، قاراباغ دؤولت تاریخ موزهسی، توریسم مرکزینی و قافقازدا یالنیز اولان موسیقی آلتلر دوزلتمه مرکزینی داغیتمیشلار و بوراداکی نادر صنعت اینجیلرینی تالامیش و محو ائتمیشلر. شهرین تاریخی موزهسینین بئش مینه دک اشیاسی، آذربایجان خالچاسی و خلق تطبیقی صنعت موزهسینین شوشا بوتاغی، دؤولت قاراباغ تاریخی موزهسینین مینه دک اشیاسی، پئشهکار و آذربایجان موسیقیسینین بانیسی بستهکار عزیر حاجیبیوفون اوچ یوزدن چوخ اشیاسی، مغنّی بولبولون دؤرد یوزه دک اشیاسی، موسیقیچی و رسّام میر محسن نوّابین یوزدن چوخ اشیاسی خاطره موزهلرینین اساسلاری غارت ائدیلیب.[۵]
اون سکگیزینجی و اون دوققوزونجو عصرلر
فئودال آرا محاربهلر دؤورونده شوشا بیر نئچه دفعه مؤحکملیک سیناغیندان اوغورلا چیخاراق غالیب گلیب. بو قلعهیه هجوم ائدن محمدحسن خان قاجار، فتحعلی خان قاجار و آغامحمدشاه قاجار اونو آلابیلمهمیشلر.
قاراباغ حؤکمداری پناهعلی خان اراضینی دوشمنلردن قوروماق مقصدییله خانلیغین ان استراتژیک مؤوقعلرینده مدافعه قورغولارینین تیکینتیسینه باشلامیشدیر. ۱۷۴۸-جی ایلده بایات قلعهسی، ۱۷۵۲-جی ایلده ایسه شاهبولاق قلعهسی إنشاء ائدیلمیشدیر. لکن، پناهعلی خان محاربهلر دؤورونده اهالینین سیغینماسی اوچون داها اعتبارلی، اوچ طرفی کئچیلمز سیلدیریم قایالارلا احاطه اولونموش الچاتماز داغ یایلاسیندا یئنی بیر قلعه اوجالتماغی قرار آلدی. یئنی قلعه ایلک ایللرده اؤز بانیسینین آدی ایله «پناهآباد»، سونرالار ایسه «شوشا» آدلاندیریلماغا باشلاندی. شوشا قلعهسینین تملی پناهعلی خان طرفیندن قویولموشدور. ۱۷۴۷-جی ایلده آوشار حؤکمداری نادر شاهین اؤلوموندن سونرا پناهعلی خان اؤزونو بو توپراقلارین خانی اعلان ائدیر و خانلیق اراضیسینی دوشمن هجوملاریندان قوروماق مقصدییله مکمّل قلعه تیکدیرمهنی قرارا آلیر.[قایناق گؤسترین]
پناهعلی خانین وفاتیندان سونرا اونون اوغلو، قاراباغین ایکینجی حاکیمی ابراهیم خلیل خان (۱۷۲۱-۱۸۰۶) دؤورونون باشاریلی و سیاستجیل دؤولت خادملریندن اولموشدور. اونون حاکمیّتی ایللرینده خانلیق داها دا گوجلنمیش و انکشاف ائتمیشدیر. آذربایجان شاعری و سیاسی خادمی ملّا پناه واقف ۱۷۵۰-جی ایلده بورا کؤچوب سارای شاعری و ابراهیم خلیل خانین باش وزیری اولدو. واقف ۱۷۹۵-۱۷۹۷-جی ایللرده قاجار دؤولتی ایله آپاریلان محاربهنین سونوندا اؤلدورولموشدور. قاجار شاهی آغا محمد خان قاجار دا بو محاربه زمانی شوشادا قتله یئتیریلمیشدی. ۱۸۰۵-جی ایلین می آییندا ابراهیم خلیل خان روسیه ایله کاپیتولیاسیانین شرطلرینه گؤره دانیشیقلارا باشلادی. او، اؤز حاکمیّتینی ساخلادی، لکن دیگر دؤولتلرله مناسبتلره سون قویماغی و هر ایل روسیهیه سکگیز مین قیزیل سکّه خراج وئرمهنی عهدهسینه گؤتوردو. ۱۸۱۳ و ۱۸۲۸-جی ایللرده باغلانمیش گولوستان و تورکمنچای صلح مقاولهلری روسیهنین قاراباغ خانلیغی اوزریندهکی نظارتینی گوجلندیردی. سونونجو خان — مهدیقولو خان جوانشیر ۱۸۲۲-جی ایلده قاجار دؤولتینه قاچماغا مجبور اولدو.[قایناق گؤسترین]
شوشادا ۱۷ محلّه واریدی. هر محلّهده حامام، مسجید و بولاق واریدی. شوشا محلّهلرینین دوققوزو آشاغی محلّه، قالان سکگیز محلّه ایسه یوخاری محلّهلر ساییلیردی:
- یوخاری محلّه
- ساعاتلی محلّهسی
- کؤچرلی محلّهسی
- مامایی محلّهسی
- خوجا مرجانلی محلّهسی
- دمیرچیلر محلّهسی
- حامام قاباغی محلهسی
- مردینلی محلّهسی
- تازا محلّه محلّهسی
- آشاغی محلّه
- سیّدلی محلّهسی
- جولفالار محلّهسی
- قویولوق محلّهسی
- چوخور محلّه محلّهسی
- دؤردلر قوردو محلّهسی
- حاجی یوسفلی محلّهسی
- دؤرد چینار محلّهسی
- چؤل قلعه محلّهسی
- قوردلار محلّهسی
شوشانین شهر کیمی اینکیشافینی شرطی اولاراق اوچ مرحلهیه بؤلمک اولار: بیرینجی مرحله غیری-ثابیت شرایطده ۱۷۶۳-جو ایله قدر دوام ائتمیش، تیکینتی ایشلری بیر قدر تَلَسیک آپاریلمیشدیر. بو دؤورده شهرین شرق حصّهسینده دوققوز محله سالینمیشدی. پناهعلی خانین حاکیمیت دؤورونو احاطه ائدن بیرینجی مرحلده شهرین ان قدیم محلهسی سونرالار شهرین رئلیئفینه اویغون اولاراق «آشاغی محله» آدلاندیریلمیشدی. شوشانین بو ایلک محلهسی آشاغیدا آدلاری چکیلن کوچهلردن عبارت ایدی: چوخور، قوردلار، جولفا، سیّدلی، قویولار، حاجی یوسفلی، دؤردلر قوردو، دؤردچینار و چؤل قالا. ابراهیم خلیل خان جوانشیرین حاکیمیتی ایللرینه (۱۷۶۳—۱۸۰۶) تصادوف ائدن ایکینجی مرحلهده شوشادا آپاریلان تیکینتی ایشلری داها کیفیّتلی و مؤحتشم اولموشدور. بو مرحلهده «یوخاری محله» آدلانان ایکینجی محله فورمالاشمیشدی. شهر سالما اوچون ال وئریشلی اولان «آشاغی محلهنین» یئریندن فرقلی اولاراق، بورانین اراضیسی نسبتا داغلیق اولوب سیخ مئشه ایله اؤرتولموشدو. ائله بونا گؤره ده طلبات یاراندیقجا اراضی مئشهلردن تمیزلنیر و یئرینده کوچهلر سالینیردی. تخمینا ۴۰ ایل عرضینده فورمالاشان «یوخاری محلّه»ده ۸ یئنی کوچه سالینمیشدی. همین کوچهلر آشاغیداکیلار ایدی: خانلیق، ساعاتلی، کؤچرلی، مامای، خوجا مرجانلی، دمیرچی، حامام قاباغی، تزه. اون دوققوزونجو عصرده شوشا اؤلچوسو و ثروتینه گؤره باکی و ایرواندان اؤنده گئدن، قافقازین ان ایری شهرلریندن بیری ایدی. چوخلو کاروان یوللارینین کسیشدیگی بو یئرده اون کاروانسارا وار ایدی. شوشا اؤز ایپگی، دؤشنمیش کوچهلری، ایری داش ائولری، پارلاق نقشلی خالیلاری و جینس آتلاری ایله تانینیردی. ۱۸۲۴-جو ایلده هیندیستاندان اینگیلیستانا قاییدان آلبمارل گرافی جورج کپل یول اوستو ایراندان بورا گلمیش، و شوشا اوندا بؤیوک تأثّرات یاراتمیشدی:
«شهر هوندور قایالی داغلارین یاماجیندا تیکیلیب. یاماج او قدر دیکدیر کی، سانکی ائولر اورادان قوش قفسلری کیمی آسیلیب. من زیروهیه چاتانا کیمی ایکی ساعات یوخاری قالخمیشام.»[قایناق گؤسترین]
کپله گؤره، شهرده ایکی مین ائو وار ایدی. شهر اهالیسینین دؤرددن اوچونو آذربایجانلیلار، دؤرددن بیرینی ارمنیلر تشکیل ائدیرمیش:
«دیللری تورک دیلینین لهجهسی دیر، لکن ارمنیلردن باشقا، یئرلی ساکینلر اساسا فارس دیلینده اوخویوب یازیرلار. تجارتله اساسا ارمنیلر مشغول اولورلار، اونلار شکی، نخجیوان، خوی و تبریز شهرلری ایله تجارت ائدیرلر.»[قایناق گؤسترین]
اون دوققوزونجو عصر احاطه ائدن اوچونجو مرحلهده شهرین داغلیق – غرب حصّهسینده یئنی محلهلر سالینمیش و اصلینده، بونونلا شوشانین بیر شهر کیمی فورمالاشماسی دؤورو باشا چاتمیشدیر. شهرین داغلیق اراضیده سالینمیش «قازانچالی» آدلانان اوچونجو محلهسینین تیکینتیسی ۱۸۰۵-جی ایلده قاراباغ خانلیغی روسیه طرفیندن ایشغال ائدیلدیکدن سونرا سالینماغا باشلامیش و بوتون اون دوققوزونجو عصر عرضینده دوام ائتمیشدی. اون ایکی کوچهدن عبارت اولان بو محله شوشانین ان چوخ اهالی یاشایان محلهسی اولموشدو. میرزا آدیگؤزل بی بو محلهنین کوچهلری کیمی مئهریلی، قازانچالی، جیلبؤرد، دره، باغلار و باشقالارینین آدلارینی چکیر. شوشا روسیه ایمپراطورو بیرینجی نیکولای طرفیندن ۱۰ آوریل ۱۸۴۰-جی ایلده تصدیق اولونموش اینضیباطی ایصلاحات حقّینده «زاقافقازیا اؤلکهسینین ادارهچیلیگی اوچون تأسیسات» آدلی قانون اساسیندا یارادیلان کاسپی ویلایتینین ترکیبینه داخیل اولموشدور. اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا شوشایا شهر وضعیّتی وئریلمیش و روسیه ایمپراطورلوغونون «شهر اساسنامهسی»نین (۱۷۸۵) ۲۸-۲۹ مادهسینه اساسا، ۱۸۴۳-جو ایل مئیین ۲۱-ده شوشا شهرینین میلّی نیشانی تصدیق اولونموشدور. ۱۸۸۷-جی ایلده تیکیلمیش کازانچئتسوتس کیلسهسی اولدو، بو کیلسه دونیادا ان بؤیوک ارمنی کیلسهلریندن بیری ایدی و ارمنی بورژوازییاسینین شوشادا چیچکلنمهسینین رمزی ایدی.[قایناق گؤسترین]
ایگیرمینجی عصر
ایگیرمی بیرینجی عصر
اتیمولوژی
شوشا آدینین کؤکو حقّینده مختلف فیکرلر وار دیر. ایکینجی عصرده یاشایان قدیم روم تاریخچیسی تاسیت کورنئلی قافقاز اراضیسینده دوندار تورک طایفاسینا مخصوص، سوسو (لاتین دیلینده ش سسی یوخ دور) شهرینین اولماسی حقّینده معلومات وئرمیش دیر. خلق افسانهسینه گؤره بو یئرلرین هاواسی بولور کیمی صاف و شفالی اولدوغو اوچون اونو شوشا (شوشه) آدلاندیرمیشلار.
بعضی قایناقلارا گؤره شوشا سؤزو آذربایجاندا اسکیفلره مخصوص اولدوغو احتمال اولونور. سؤزده بیرینجی «ش» سسی سونراکی «س» سسینی اؤز مخرجینه سالمیشدیر و شوشا دئییمی آلینمیشدیر. بعضی منبعلرده شوشا شهرینین آدی تورک طایفالاری و تورک سؤزلری ایله ایضاح اولونور. بعضا شیشه (شیش قایالارلا احاطه اولدوغونا گؤره) شکلینده ده ایشلهدیلیر. بعضی تدقیقاتچیلار شوشا سؤزونون تورک دیلینده معناسی اوج و یوکسک اولان شیش عنصری ایله ایضاح ائدیرلر. بعضی منبعلرده ایسه شوشا آدینین قدیم تورک باشچیسی «شو»نون یعنی مقدونیهلی ایسکندرله ووروشان شخصین، تیکدیردیگی «سو» قلعهسی ایله عینیلیگی، شومر (شو + ار) آدی ایله سسلشمهسی تدقیق اولونور.[قایناق گؤسترین]
میلّی نیشان
شوشا شهرینین میلّی نیشانی ۱۸۴۳-جو ایلین می آیینین ایگیرمی بیرینده تصدیق اولونموشدور. میلّی نیشانین ایکییه بؤلونموش قالخانواری لؤوحهسینین یاریدان یوخاری حصّهسی کاسپی ولایتینین میلّی نیشانینداکی تصویرلرین عینی دیر: بیرینجی حصّهده قاپلان، ایکینجی حصّهده یئردن چیخیب آلوولانان قاز دیلیملری تصویر اولنوب. میلّی نیشانین یاریدان آشاغی حصّهسیندهکی یاشیل ساحهده یَهَری قیزیل رنگلی آت تصویر اولونوب کی، بو دا همین اراضیده یئرلی جینس آت نوعلارینین اولماسیندان و آتچیلیغین انکشافیندان خبر وئریر.[قایناق گؤسترین]
جوغرافیا
ژئولوژی
شهرین اراضیسی داغلیقدیر. ان یوکسک زیروهسی بؤیوک کیرس داغی دیر (۲۷۲۵ متر). کئچل داغ آشیریمی دا رایون اراضیسینده دیر. رایوندا اساسا، یورا و تباشیر چؤکونتولری یاییلمیشدیر. مختلف نوع تیکینتی متریاللاری یاتاقلاری و معدنی سو بولاقلاری (تورش سو، شیرلان) وار. شهرین کناریندا درین داش آلتی درهسینین یاخینلیغیندا یئرلشن جیدیر دوزو خصوصییله مشهور دور. جیدیر دوزوندن بیر قدر آشاغیدا قیرخ پیلّهکان دئییلن دیک پیلّهلی یول داش آلتی چایینا آپاریر. ۱۹۹۲-جی ایلده شوشا شهریندن جنوبدا دنیز سویّهسیندن ۱۳۶۵ متر هوندورلوکده یئرلشن، اوزونلوغو ۱۱۴ متر، آهنگ داشلاری تریتون عصرینه عائد اولان «خان ماغاراسی» ائرمنیلر طرفیندن داغیدیلیب.
شهرده شوشا گورگنی (وَلَسی) و قافقاز قاش سَهلَبی و یا خاریبولبوله راست گلمک اولار. شوشانین رمزی ساییلان خاریبولبول گولو ایله باغلی چوخلو افسانهلر و روایتلر وار. دئییلهنه گؤره فتحعلی شاه قاجار شوشا اوچون غریبسهین آروادی، قاراباغ خانی ابراهیم خلیل خانین قیزی آغابیگیم آغا اوچون بیر باغ سالدیریر. بو باغدا قاراباغدا، شوشادا بیتن بوتون آغاجلاری، گوللری اکیرلر. هامیسی بیتیر، بیرجه خاریبولبولدن باشقا. خاریبولبول حقّینده باشقا روایتلر ده وار.
اقلیم
شوشا اراضیسینین اکثر حصّهسی قیشی قوراق کئچن مولاییم ایستی و سویوق اقلیم تیپلرینه عائد دیر. اورتا ایستیلیک ژانویهده ۴- درجهدن ۱- درجهیه قدر، جولایدا ایسه نسبتا ۱۶-۱۹ درجه، ایللیک یاغینتینین میقداری ۷۰۰–۸۰۰ میلیمتر اولور.[۶]
اهالی
دموگرافی و اتنیک ترکیبی
۱۸۲۳-جو ایله عاید استاتیستیک معلوماتا گؤره، بو دؤورده قاراباغ خانلیغیندا یاشایان ۲۰۰۳۵ عائلهدن ۱۵۷۲۹ آذربایجانلی و ۴۳۶۶ ایسه مسیحی (آلبان منشألی) عائلهلر تشکیل ائدیردی.[قایناق گؤسترین]
۲۰۰۰-جی ایلین یازیندا شوشادا اوچ مین نفردن آز انسان یاشاییردی. بونلارین اکثریتینی آذربایجاندان قاچقین دوشموش ارمنیلر تشکیل ائدیردی.[قایناق گؤسترین]
ایل | آذربایجانلیلار | % | ائرمنیلر | % | دیگر | % | جمیع |
---|---|---|---|---|---|---|---|
۱۸۸۶[۷] | ۱۱،۵۹۵ | ۴۳/۳ | ۱۵،۱۱۸ | ۵۶/۷ | ۲۳ | ۰/۱ | ۲۶،۸۰۶ |
۱۸۹۷[۸] | ۱۰،۷۷۸ | ۴۱/۶ | ۱۴،۴۲۰ | ۵۵/۷ | ۶۸۳ | ۲/۶ | ۲۵،۵۸۱ |
۱۹۰۴ | ۱۱،۰۸۳ | ۴۳/۲ | ۱۴،۴۹۵ | ۵۶/۵ | ۲۵،۶۵۶ | ||
۱۹۱۶[۹] | ۱۹،۱۲۱ | ۴۳/۶ | ۲۳،۳۹۶ | ۵۳/۳ | ۱،۳۵۲ | ۳/۱ | ۴۳،۸۶۹ |
۱۹۲۶[۷] | ۴،۹۰۰ | ۹۶/۴ | ۹۳ | ۱/۸ | ۱۱۱ | ۲/۲ | ۵،۱۰۴ |
۱۹۳۹[۱۰] | ۳،۷۰۱ | ۶۸/۲ | ۱،۴۷۶ | ۲۷/۲ | ۲۴۷ | ۴/۵ | ۵،۴۲۴ |
۱۹۵۹[۱۱] | ۴،۴۵۳ | ۷۲/۸ | ۱،۴۲۸ | ۲۳/۳ | ۲۳۶ | ۳/۹ | ۶،۱۱۷ |
۱۹۷۰[۱۲] | ۶،۹۷۴ | ۸۰/۲ | ۱،۵۴۰ | ۱۷/۷ | ۱۷۹ | ۲/۱ | ۸،۶۹۳ |
۱۹۷۹[۱۳] | ۹،۲۱۶ | ۸۵/۵ | ۱،۴۰۹ | ۱۳/۱ | ۱۵۹ | ۱/۵ | ۱۰،۷۸۴ |
۱۹۸۹[۱۴] | ۱۴،۷۳۸ | ۹۸ | ۱۵،۰۳۹ | ||||
۲۰۰۵[۱۵] | ۳،۱۰۵ | ۱۰۰ | ۳،۱۰۵ | ||||
۲۰۰۹[۱۶] | ۳،۹۰۰ | ۱۰۰ | ۳،۹۰۰ | ||||
۲۰۱۵[۱۷] | ۴،۴۴۶ | ۱۰۰ | ۴،۴۴۶ |
دین
اون دوققوزونجو عصرین سونوندا شوشادا ۱۷ مسجید فعالیّت گؤستریب. شوشا شهرینده معمار کربلایی صفیخان قاراباغی طرفیندن إنشاء ائدیلن ایکی مسجید و ایکی مدرسه بیناسی وار. شهرین تانینمیش مسجیدلریندن آشاغی گؤوهر آغا مسجیدی، یوخاری گؤوهر آغا مسجیدی، جولفالار مسجیدی، حاجی یوسفلی مسجیدی، کؤچرلی مسجیدی، مامای مسجیدی، مردینلی مسجیدی، قویولوق مسجیدی، ساعاتلی مسجیدی، سیّدلی مسجیدی، چؤل قلعه مسجیدی، خوجا مرجانلی مسجیدی، تازا محلّه مسجیدی و دیگرلرینی قید ائتمک اولار.[قایناق گؤسترین]
انضباطی بؤلگو
شوشادا «بازارباشی» دئییلن یئردن شیطانبازارا قدر اوزانان اوستو اؤرتولو تیجارت مرکزی و شهرین اساس کوچهسی «راستا بازار» آدلانمیشدی. راستا بازارین سیرا ایله دوزولن و داشلاری بیر-بیرینه قورغوشونلا برکیدیلن سوتونلاردان، طاقلاردان عبارت اولان و قالئریانی خاطیرلادان سَکیلری باشدان-باشا اؤرتولو اولدوغوندان بوتون فصللرده قورو و تمیز قالیردی. کوچهنین اورتاسی ایله نقلیات واسیطهلری حرکت ائدیردی. اورتا عصر شرق اوسلوبوندا ذؤوقله تیکیلن بو بازار هم ده شهره خصوصی یاراشیق وئریردی.[قایناق گؤسترین]
شوشانین تیجارت مرکزینین بنزرسیز گؤرکمی اونون یولونا بیتیشیک ایری بازار مئیدانی ایله تاماملانیردی. شهرین اساس مئیدانی راستا بازار کوچهسی بویونجا تیکیلمیش عبادتگاه و تیجارت تعییناتلی تیکیلیلردن، بیر مرتبهلی توکانلاردان، ایکی مرتبهلی کاروانسارادان و قوشا مینارهلی یاراشیقلی جومعه مسجیدیندن عیبارت ایدی.[قایناق گؤسترین]
اقتصادیات
ایگیرمینجی عصرین اوّللرینده شهرده ۱۴۶۴ توکان قیده آلینمیش، بونلارین دا بازارلارلا بیرلیکده ایللیک تیجارت دؤوریّهسی ۶ میلیون روبلا چاتمیشدی. رایونون اقتیصادیّاتیندا حیواندارلیق اساس یئر توتوردو. کند تصرّفاتینا یارارلی تورپاقلار ۲۰/۹ مین هکتاردی (۱۹۸۶). بونون ۳/۸ مین هکتاری شوم یئری، ۰/۱ مین هکتاری چوخ ایللیک بیتکیلر، ۰/۳ مین هکتاری بیچَنَکلر، ۱۶/۷ مین هکتاری اوتلاقلاردیر. سوواریلان تورپاقلار ۰/۱ مین هکتار ایدی. ۳/۴ مین هکتار اکین ساحهسینین ۴۱%-ـه دنلی و دنلی–پاخلالی بیتکیلر (بوغدا، آرپا، قارغیدالی)، ۶%-ـینده ترهوَز-بوستان بیتکیلری و یئرآلما، ۵۳%-ـینده یئم بیتکیلری اکیلیر. میوهچیلیکله ده مشغول اولونوردو. ۵/۲ مین قارا-مال، ۱۵/۲ مین داوار واردی (۱۹۸۶). قوشچولوقلا دا مشغول اولونوردو.
قاراباغ محاربهسیندن اوّل شوشادا شرق موسیقی آلتلری دوزلتمه یئری، استحصالات تأسیساتی، چؤرهک پیشیرمه مؤسّیسهسی، معیشت خدمتی تأسیساتی، رایون استهلاک جمعیتی، کورورت تجارتی ایدارهسی، باکی «رادیو قورما» استحصالات بیرلیگینین ۱ نمرهلی استحصالاتی، قاراباغ ایپک تأسیساتینین ۳ نمرهلی توخوجولوق بؤلومو، الکتریک شبکهسی، رایون مادی-تئکنیکی تجهیزات بازاسی، عابدهلری برپا ادارهسی، شوشا تیکینتی بیرلیگی، تصرّفاتلار آراسی تیکینتی ادارهسی، تعمیر تیکینتی ادارهسی، تصرّفاتلار آراسی تعمیر تیکینتی مؤسّیسهسی، یول استثمار ادارهسی و سایر وار ایدی. کورورت تصرّفاتی انکشاف ائتمیشدی.
توریسم
تورش سو یایلاقلاری، سَکیلی بولاغی، عیسی بولاغی، شَمیلین بولاغی، جیدیر دوزو یئرلی جماعتین و اورایا تشریف بویوران قوناقلارین ان سئویملی یئری ایدی. تورش سو ایستیراحت و معالیجه منطقهسی کیمی تانینیردی. شوشادان ۴۰ کیلومتر آرالیقدا لاچین یولونون اوستونده یئرلشیر. سول طرفدن ایسه داش آلتی چایی آخیر. تورش سو شَفالی و معالیجَوی سولاری ایله مشهور ایدی.
شوشانین گزمهلی گؤرمهلی یئرلریندن بیری ده یوخاری داش آلتی ایدی. خالق آراسیندا بو ایستیراحت یئرینه «شمیلین باغی» دا دئییردیلر. بو یئرین اؤزونه مخصوص خصوصیّتی اوندان عبارت دیر کی، ایستیراحت گوشهسی داش آلتی چایینین اوستونده، «آغزی یاستی کاها» یئرلشن اوچ میخ داغینین دوز آلتیندا، چئشمه اطرافیندا یئرلشیر.
شوشایا تشریف بویوران توریستلرین ان سئویملی یئرلریندن بیری ده عوضسیز و سرّلی طبیعته مالک جیدیر دوزو ایدی. جیدیر دوزونون غرب طرفی بیر-بیرینین آرخاسیندا یئرلشن اوچ هوندورلوکدن عیبارت دیر. بو تپهلره «اوچ میخ» آدی وئریلیب. جیدیر دوزونده هر ایل می آییندا «خاری-بولبول» ماهنی فستیواللاری کئچیریلیردی.
معمارلیق
شوشا شهرینین معمارلیغینی و معمارلیق آبیدهلرینی تدقیق ائدن ائ. آوالوف شهرین معمارلیق-پلانلاشدیرما اینکیشافینی اوچ مرحلهیه بؤلور. بیرینجی مرحلهده شوشا شهرینین اساسینین قویولماسی دؤوروندن باشلاییر (۱۷۵۳-۱۷۵۴). همین دؤورده شوشا قلعهسی، قلعه داخیلی قصرلر و خان سارایلاری انشا ائدیلمیش، شرق بؤلومونون آشاغی حصّهسینین انشاسینا باشلانیلمیش و ۹ آشاغی محله فورمالاشدیریلمیشدیر. ایکینجی مرحله ابراهیم خلیل خانین حاکیمیّتی دؤورونو (۱۷۵۹-۱۸۰۶) احاطه ائدیر. بو دؤورده شرق بؤلومونون یوخاری حصّهسی انشا ائدیلمیش و ۸ یوخاری محله فورمالاشدیریلمیشدیر. اوچونجو مرحله قاراباغ خانلیغینین روسیه امپراطورلوغونا بیرلشدیریلمهسیندن سونرا (۱۸۰۵) شهرین یوغون بیر شکلده گئنیشلندیریلمهسی ایله علامتدار دیر. بو دؤورده شهرین غرب و یوخاری حصّهلری انشا ائدیلیر و همین اراضیده ۱۲ محله فورمالاشدیریلیر.
شوشانین ایشغالیندان اوّل شهرین اراضیسی قدیم آبیدهلرله زنگین ایدی. عمومیّتله، شهرده ۵۴۹ قدیم بناء، عمومی اوزونلوغو ۱۲۰۳ متر داش دؤشنمیش کوچهلر، ۱۷ محله بولاغی، ۱۷ مسجید، ۶ کاروانسارا، ۳ توربه، ۲ مدرسه، ۲ قصر و قلعه دیوارلاری موجود ایدی. او جملهدن، ۷۲ مهم صنعت و تاریخی آبیدهلری، دؤولت خادیملرینین و باشقا تانینمیش شخصلرین ائولری اولموشدو. بو آبیدهلرین چوخو ایگیرمینجی عصرده یاشامیش معمار کربلایی صفیخان قاراباغی طرفیندن تیکیلمیش و همین دؤورون ان مشهور نقّاشی کربلایی صفرلی طرفیندن بزهدیلمیشدیر. ۱۹۷۷-جی ایلده شوشا تاریخی-معمارلیق قوروغونا چئوریلمیشدی. شوشا تاریخی-معمارلیق قوروغونا داخیل اولان آبیدهلریندن خان قیزی ناتوانین ائوی، قاراباغ خان سارایی، واقیف توربهسی، میرزه صلاح بی زؤهراببَیوفون یاشاییش ائوی، شوشا قورقانی، شوشا ماغارا دوشرگهسی، شوشا قلعهسی وه باشقالارینی قید ائتمک اولار.
مدنیّت
موسیقی صحنهسی
فیلم صحنهسی
کیتابخانالار
تئاترلار
تحصیل
۱۸۳۰-جو ایلده شوشادا ایلک مطبعه فعالیّته باشلادی. ۱۸۸۱-جی ایل سپتامبرین ایگیرمیسینده شوشادا آلتی صنفلی مکتبین اساسی قویولدو. حاضرلیق و اوچ اساس صنفدن عبارت تشکیل ائدیلن بو مکتبه ایلک دفعه ۱۵۹ شاگیرد قبول ائدیلدی. اونلاردان ۵۸ نفری آذربایجانلی، ۹۱ نفری ارمنی، اون نفری ایسه دیگر میلّتلرین نمایندهلری ایدی. ۱۸۸۶-جی ایلده مکتبه ۷۵۰۰ مانات وسایط خرجلنمیشدی. شوشا رئال مکتبی دؤورونون نمونَوی معاریف اوجاغی ساییلیردی. بونا گؤره ده قافقاز معاریف ناظیرینین گؤستریچیسی ۱۸۹۰-جی ایلده «شاهزاده ضیاءالدؤوله انوشیروان میرزا قاجار»ی و آنتروپولوق «شانتر»ی بورا گتیرمیشدی.[قایناق گؤسترین]
۲۰۱۵-جی ایلده شوشا شهرینده ارمنیستان دؤولت آقرار بیلیم مرکزینین قاراباغ بوتاغینین آچیلیش مراسیمی کئچیریلیب. ۲۰۱۶-جی ایلده شوشا تکنولوژی بیلیم مرکزینین طلبهلری اوچون نظرده توتولان یاتاقخانا مجموعهسی إنشاء ائدیلیب دیر.[قایناق گؤسترین]
ایدمان
۲۰۱۳-جو ایلده ارمنیستانین فوتبال فئدراسیونو شوشادا استادیوم إنشاء ائدیب دیر.[قایناق گؤسترین]
نقلیّات
۱۹۲۳-جو ایلده آغدام-شوشا قارایولو عسگران و خانکندیدهکی ارمنی ائولرین احاطهسینه سالیندی.[قایناق گؤسترین]
تانینمیش ساکینلر
شهرین تانینمیش ساکینلردن شاعر میرزا رحیم فنا، هیکلیوْنان منوّر رضایئوا، ژورنالیست هاشیم بی وزیروف، تورکیهنین ایلک قادین وکیلی ثریّا آغااۏغلو، فوتبال حاکیمی ائلدار عظیمزاده، بستهکار سلیمان علیعسگروف، دؤولت خادیمی ایسکندر علییوف، حکیم آزاد امیروف، تار چالان مشهدی جمیل امیروف، مهندس تیمور بی آسلانوف، شوروی بیرلیگی قهرمانی و آذربایجان داخیلی ایشلر ناظیری خلیل محمّدوف، آذربایجان میلّی قهرمانی رامیز قنبروف، مغنّی ثریّا خانیم قاجار، حربچی آزاد بی وزیروف، دراماتورق سلیمان ثانی آخوندوف و دیگرلرینی قید ائتمک اولار.[قایناق گؤسترین]
-
پناهعلی خان، قاراباغ خانلیغینین خانی
-
قاسیم بی ذاکیر، آذربایجان شاعیری
-
خورشیدبانو ناتوان، آذربایجان شاعرهسی
-
میر محسن نوّاب، آذربایجان شاعیری، رسّام، خطّاط و مسیقیچیسی
-
حاجی حوسی، موغام اوخویانی
-
بولبول جان، آذربایجان موغام اوخویانی
-
میرزا صادق (صادقجان)، آذربایجان تار چالانی و تاری تکمیللشدیرن صنعتکاری
-
کریم بی مهمانداروف، آذربایجان حکیمی
-
نجف بی وزیروف، آذربایجان یازیچیسی و دراماتورقو
-
مهدیقولو خان وفا، آذربایجان حربچیسی
-
صفرعلی بی ولیبیوف، آذربایجان معاریف خادیمی
-
جبار قاریاغدی اوغلو، آذربایجان موغام اوخویانی
-
فریدون بی کؤچرلی، آذربایجان معاریفچیسی
-
سیفالله میرزا قووانلو قاجار، آذربایجان حربچیسی
-
هاشیم بی وزیروف، آذربایجانلی پئداقوق
-
احمد بی آغااوغلو، آذربایجان اجتماعی خادیمی
-
عبدالرحیم حقوئردیئف، آذربایجان یازیچیسی
-
مجید بهبودوف، آذربایجان موغام اوخویانی
-
سلیمان ثانی آخوندوف، آذربایجانلی دراماتورق
-
اسلام عبداللهـوف، آذربایجان موغام اوخویانی
-
فرهاد آغازاده، آذربایجانلی پئداقوق
-
ذوالفقار حاجیبیوف، آذربایجانلی بستهکار
-
احمد آغدامسکی، آذربایجان اوپئرا مغنّیسی
-
یوسف بی چمنوزیرلی، آذربایجان دؤولت خادیمی و یازیچی
-
نریمان بی نریمان بَیلی، آذربایجان دؤولت خادیمی
-
جیحون حاجیبَیلی، آذربایجان یازیچیسی
-
خلیل ابراهیم، آذربایجان ژورنالیستی
-
داداش حسنوف، آذربایجان سیاسی خادیمی
-
خان شوشینسکی، آذربایجان موغام اوخویانی
قارداش شهرلر
- مجاریستانین دیؤندیؤش شهری [۱۸]
قالری
-
۱۸۶۵-جی ایلده شوشادا آذربایجان قهوهخاناسی
-
۱۸۶۵-جی ایلده شوشادا آذربایجانلینین ائوینده سارای
-
۱۸۶۵-جی ایلده شوشا
-
۱۸۶۵-جی ایلده شوشادا محرّم
-
شوشا رئال مکتبینین خرابالیقلاری
قایناقلار
- آذربایجان تورکجهسی ویکیپدیاسینین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Şuşa»، مقالهسیندن گؤتورولوبدور. ( تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).
- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ Şuşanın ermənilər tərəfindən işğalından 25 il keçir. 1news.az. یوْخلانیلیب۲۰۱۷ اوکتوبر ۱۴.
- ^ Şuşa musiqi təhsili. www.musigi-dunya.az. یوْخلانیلیب۱۰ اوکتوبر ۲۰۱۷.
- ^ de Vaal, Tomas (2008). Qara bağ Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında. Bakı. p. 342. ISBN 978-9952-25-086-2.
{{cite book}}
: CS1 maint: location missing publisher (link) - ^ Şuşa. www.virtualkarabakh.az. یوْخلانیلیب۱۴ اوکتوبر ۲۰۱۷.
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ Şuşa şəhərinin işğalı. shusha.az. یوْخلانیلیب۱۰ اوکتوبر ۲۰۱۷.
- ^ Şuşa rayonunun ərazisi və təbii sərvətləri, tarixi və memarlıq abidələri. shusha.az. یوْخلانیلیب۱۰ اوکتوبر ۲۰۱۷.
- ^ ۷٫۰ ۷٫۱ (روس) НАСЕЛЕНИЕ НАГОРНОГО КАРАБАxА
- ^ (روس) г. Шуша Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Демоскоп Weekly
- ^ (روس) Caucasian Calendar (Кавказский Календарь), 1917, p. 190
- ^ (روس) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1939 г.)
- ^ (روس) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1959 г.)
- ^ (روس) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1970 г.)
- ^ (روس) ШУШИНСКИЙ РАЙОН (1979 г.)
- ^ (روس) Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзныx республик, иx территориальныx единиц, городскиx поселений и городскиx районов по полу
- ^ De facto and De Jure Population by Administrative Territorial Distribution and Sex Census in NKR, 2005. THE NATIONAL STATISTICAL SERVICE OF NAGORNO-KARABAKH REPUBLIC
- ^ Statistical yearbook of NKR 2003-2009. National Statistical Service of Nagorno-Karabakh Republic.
- ^ Sarukhanyan, Vahe (2 June 2015). "Շուշին փորձում է կրկին կրթական կենտրոն դառնալ" (in hy). Hetq. http://hetq.am/arm/news/60555/shushin-pordzum-e-krkin-krtakan-kentron-darnal.html. "...քաղաքում գրանցված է 4.446 մարդ..."
- ^ Gyöngyös city of Hungary fraternize with Azerbaijan’s occupied town of Shusha. en.apa.az. یوْخلانیلیب۱۰ اوکتوبر ۲۰۱۷.