تاردو خاقان

تاردۇ
گؤی‌تۆرکلرین غرب یابغوسو٬ غربی گؤی‌تۆرک خاقانلیغی‌نین ۱-جی خاقانی
ایللر	۵۷۶-۶۰۳ میلادی
سونراکی شاه	نیلی خاقان
اؤنجه‌کی شاه	ایستمی خان بیر یابقو کیمین تولان خاقان بیر خاقان کیمین
سولاله	آشینا
آتاسی	ایستمی خان

تاردۇ — (اسكى تورکجه: ) ایستمی خانین اوْغلو٬ غربی گؤی‌تۆرکلرین یابغوسو٬ داها سوْنرا خاقانی. ۵۷۶ ایلینده ایستمی خان اؤلدوکدن سوْنرا٬ گؤی‌تۆرکلرین غربی یابغوسو اوْلدو. ۵۸۲-جی میلادی ایلینده ایشبارا خاقانین عالی حاکیمیّتینی تانیمادیغی رسماً اعلان ائدینجه گؤی‌تۆرک خاقانلیغی ایکی‌یه بؤلوندو. ۶۰۳ ایلینده تؤلؤس ائلی‌نین عۆصیانینی باسدیرا بیلمه‌ییب اؤلکه‌نی ترک ائتمه‌یه مجبور قالدی.

کئرچین فتحی

۵۷۶-جی ایلینده ایستمی خان اؤلدوگو سیرادا٬ اوْنو ساسانی دؤولتینه قارشی ساواشا قاندیرماق اۆچون بیزانس ایمپراتورونون گؤندردیگی هئیأت داها یوْلدا ایدی. بۇ ائلچی‌لیک هئیأتی ایستمی خان یئرینه غربی یابغولوغا کئچن اوْغلو تاردۇیلا گؤروشدو. تاردۇ٬ بیزانسلی‌لارین آوارلارا طرف چیخمالاریندان شیکایت و تهدیدلر ائتدی؛ بۇ تهدیدلرین بوْش اوْلمادیغینی٬ داها ائلچی‌لیک هئیأتی گؤی‌تۆرک اؤلکه‌سینده ایکن٬ گؤی‌تۆرک اوْردوسونون قیریم‌دا بیزانسا عایید کئرچ قالاسی‌نین ضبطی گؤستردی.

گؤی‌تۆرک خاقانلیغی‌نین بؤلونمه‌سی

آیریجا باخ: ایشبارا خاقان و چولوهو خاقان

تاردۇ جسارت و ساواشچی‌لیغی ایله آتاسینا بنزه‌یه‌رک٬ خاقانا باغلی بیر یابغو اوْلماغی هضم ائده بیلمه‌ییردی؛ آیریجا چین ایمپراتورو دا گؤی‌تۆرکلری بؤلمک اۆچون تاردۇ-ایشبارا آراسیندا ایختیلاف یاراتمایا چالیشیردی. ۵۸۲ ایلینده٬ تاردۇ چینه قارشی آچیلان ساواشدا ایشبارا خاقانا کؤمک ائتمه‌دی٬ ساواشدان سوْنرا دا تالوْپیئن ایشبارا خاقان الیندن قاچیب تاردویا سیغینینجا٬ تاردۇ ایشبارا خاقاندان باغیمسیزلیغینی رسماً اعلان ائدیب تالوْپیئنی ۱۰۰٫۰۰۰ نفرلیک بیر اوْردویلا ایشبارا خاقانین اۆستونه گؤندردی. بۇ ساواش ۵۸۷ ایلینده٬ ایشبارا خاقانین قارداشی چۇلوْهۇنون تالوْپیئنی اسیر ائتمه‌سی ایله سوْنا چاتدی.

گؤی‌تۆرک-ساسانی ساواشلاری

تاردۇ٬ بؤیوک خاقانلیغی اؤزو آلاراق گؤی‌تۆرکلری تکرار بیرلشدیرمک ایسته‌ییردی؛ بۇنا گؤره ده غربده‌کی حادیثه‌لره داها چوْخ مشغول اوْلانماییردی. ایراندا انوشیروان اؤلونجه یئرینه ایستمی خانین قیزیندان اوْلان اوْغلو هرمز کئچدی. گؤی‌تۆرک-ساسانی آراسیندا بئله بیر اقربالیق اوْلماقلا برابر٬ رابیطه‌لری بوْزوق ایدی. بۇ بوْزوقلوغون سببی٬ گؤی‌تۆرکلرین ضبط ائدیب حیمایت آلتینا آلدیقلاری اؤلکه‌لرین و ان باشدا سوْغدلارین ساسانی دؤولتی ایله چیخان ایختیلافلاری ایدی. بئله بیر ایختیلافلار ۵۸۸ و یا ۵۸۹ ایلینده گؤی‌تۆرک-ساسانی اوْردولاری‌نین دؤیوشمه‌سینه سبب اوْلموشدور. بۇ دؤیوشده ساسانی اوْردوباشچی‌سی بهرام چوبین ظفره چاتمیشدیر. ساسانیلر ایله ایکینجی بیر ساواش ۵۹۷ ایلینده باش وئرمیشدیر. بۇ تاریخده٬ ساسانی شاهی کوشان اؤلکه‌سینه هۆجۇم ائدینجه٬ کوشان والی‌سی تاردۇ خاقاندان کؤمک ایسته‌میشدی. تاردۇ ۳۰۰٫۰۰۰ نفرلیک بیر اوْردونو درحال گؤندرسه ده٬ بۇ اوْردو بیر مۆدّتدن سوْنرا خاقانین بۇیوردوغویلا گئری چکیلدی. اوْردونون دالی قایتاریلماسی چین‌له اوْلان ساواشلا باغلی اوْلماسی ظن ائدیلیر. ایران قایناقلاری بۇ ساواشی یازارکن٬ گؤی‌تۆرک-ساسانی سرحدلرینی ده بللی ائتمیشدیرلر؛ بۆتون توْخاریستان٬ بلخ٬ بادغئیس٬ هرات و تالقان گؤی‌تۆرک اؤلکه‌سینده اوْلاراق٬ ایران‌لا سرحد مرو'ه دایانماقدایدی.

تۇلی مسأله‌سی

آیریجا باخ: تولان خاقان و کیمین خاقان

تالوْپیئن اسیر دۆشونجه٬ تاردۇ خاقان اؤز نوه‌سینی «نیلی خاقان» آدی ایله شرقی گؤی‌تۆرک تاختی‌نین حاق صاحیبی اوْلاراق اعلان ائدیب ساواشی سۆردورمه‌یه داوام ائتدی. تۇلان خاقان اؤلدوکدن سوْنرا٬ تاردۇ «بیلگه خاقان» عۆنوانینی آلاراق اؤزونو فقط غرب خاقانی دئییل٬ شرق خاقانی دا اعلان ائتدی. اوْ طرفدن تۇلی ده چینده «کیمین خاقان» عۆنوانینی آلاراق خاقانلیق اۆزرینده‌کی ایدّیعاسینا ایصرار ائتمه‌یه داوام ائتدی. ۶۰۰ ایلینده چین اوْردوسویلا تاردۇ آراسیندا ساواش باش وئردی؛ بۇ ساواشی چین قازاندی. ۶۰۱ ایلینده تاردۇ٬ چین حؤکومت مرکزی یاندیرمالاریندا چین اوْردوسونو مغلوب ائتدی. آنجاق ۶۰۳ ایلینده تاردۇ قاچماغا مجبور قالینجا٬ سوْنوندا کیمین خاقان چینلی‌لرین کؤمگی ایله شرقی خاقانلیغی اله کئچیره بیلدی.

داخیلی عۆصیانلار

تاردۇ٬ اۇزون سۆرن ساواشلارینی قاباغا آپارماق اۆچون٬ اؤزونه باغلی ائللر آراسیندا مؤحکم بیر حاکیمیّت قۇرموشدو. اوْنون خۆشۇنتلی رفتارا صاحیب اوْلدوغو دا بیلینیر. بۇ مسأله‌لر اؤلکه‌ده بیر ناراضی‌لیک یاراتماغا باشلاماسی مؤحتمل‌دیر. ۶۰۳ ایلینده شرقی گؤی‌تۆرکلری تشکیل وئرن ائللر آراسیندا عۆصیان چیخدی. تاردۇ خاقانین سوْن ساواشی‌نین مغلوبیت‌له سوْنوجلانماسی دا٬ عۆصیان اۆچون مۆناسیب هاوا یاراتمیشدی. تؤلؤس ائلی‌نین عۆصیانینی باسدیرا بیلمه‌ین تاردۇ٬ اؤلکه‌دن قاچمایا مجبور قالیب کۇکۇنوْر یاخینلیق‎لارینا ساری چکیله‌رک یوْخ اوْلدو.