طاعون
طاعۇن (لاتینجه: pestis)، پ — اینسان و حئیوانلاردا کسکین طبیعی اوجاق‌لی، اپیدمیک یاییلماغا مئییل‌لی، طاعون چؤپو (لاتینجه: Yersinia pestis) طرفین‌دن تؤره‌دیله‌ن اینتیقال عفونت نوخوشلوق‌دیر. او، کسکین قیزدیرما، آغیر عمومی اینتوکسیکاسییا و لیمفاتیک دویونلرین، آغجیرین و باشقا اورقانلارین هموراژیک-نکروتیک ایلتیهابی ایله تظاهر ائدیر. ائندئمیک و یایگین(همه گیر) یاییلما ایمکانینا گؤره طاعون "بئینلخالق طیبی-سانیتارییا قایدالارینین" شامیل اوْلدوغو خصوصی تهلوکه‌لی کارانتین عفونتلاری قروپونا عایید ائدیلیر. ۱۸۹۴-جو ایلده فرانسه عالیمی آ. یئرسئن و ژاپون عالیمی س. کیتازاتو نوخوشلوق تؤردیجی‌سینی کشف ائتمیشلر. طاعون اپیدمییالاری دؤوری اولاراق دونیانین بیر چوخ اؤلکه‌سینی ایحاطه ائدیردی. بیرینجی پاندمییا ۶-جی عصرده شرقی روم ایمپیراتورلوغوندا باش وئرمیش و بیر چوخ اؤلکه‌نی ایحاطه ائتمیش‌دی. قارا اؤلوم آدلانان ایکینجی پاندمییا ۱۴-جو عصرده، اوچونجو پاندمییا ایسه ۱۹-جو عصرین سوْنون‌دا اوْلموش‌دور (خسته‌لیگی دنیز گمیلرین‌ده‌کی سیچانلار یایمیش و دونیانین ۱۰۰-دن آرتیق لیمانین‌دا اپیدمیا باش وئرمیش‌دی). ۱۴-جو عصردن باشلایاراق روسیه دا، او جمله‌دن بیر نئچه دفعه موسکودا، ۱۹-جو عصرده زابایکالیده، گونئی قافقازدا، پریکاسپیده، ۱۹-جو عصرین سونو – ۲۰-جی عصرین اووه‌لرین‌ده اودسا و قارا دنیزین باشقا لیمانلارین‌دا، ۲۰-جی عصرده ایسه هیندوستاندا طاعون گئنیش اپیدمیاسی قئیده آلینمیش‌دیر.
طاعون طبیعی اوجاقلارلا کاراکتریزه اوْلونور. طاعونون اینکوباسییا دؤورو ۲-۶ گون‌دور. نوخوشلوق تیترتمه، باشاغری‌سی، یوکسک تئمپئراتورلا باشلاییر. دیاقنوستیکا اۆچون باکتریولوژی و سرولوژی اۆصول‌دان ایستیفاده اوْلونور.
تاریخی معلومات
[دَییشدیر]
طاعون اپیدمیاسی چوخ قدیم‌دن، میلاددان چوخ اوّل معلوم‌دور.
نوخوشلوق آدی "جوما" (پاخلا) عرب سؤزون‌دن تؤرمیش‌دیر. بونون سببی عفونتنین تئز-تئز باش وئره‌ن کاراکتریک سیمپتومودور – ایلتیهابلاشمیش لیمفاتیک دویونلرین بؤیویرک خاریجی گؤرونوشونه گؤره پاخلایا بنزه‌مه‌لری‌دیر. طاعون چوخ واخت میلیونلارلا اینسانین اؤلومونه باعیث اولان، بؤیوک اراضیلری ویران قویان پاندمییا خصوصیّتی آلمیش‌دیر.
بشر تاریخین‌ده طاعونون اوچ پاندمییاسی معلوم‌دور:
- ۵۲۷-جی ایلده‌ن ۵۸۰-جی ایله قدر داوام ائدن بیرینجی پاندمییا تاریخه "ژوستینیانین طاعونو" آدی ایله داخیل اوْلموش‌دور. او، مصرده باشلامیش، آرالیق دنیزینین لیمان شهرلرینه و دیگر یاخین شرق اؤلکه‌لرینه یاییلمیش و آوروپایا کئچمیش‌دیر. بۇ پاندمییا زامانی تخمیناً ۱۰۰ مین اینسان تلف اوْلموش‌دور. روایته گؤره ۵۹۰-جی ایلده طاعون اپیدمیاسی زامانی پاپ بؤیوک قریقوری آدریان قسرینین اۆزرینده ملک میکایی‌لی طاعون اپیدمیاسینین سوْنونون چاتماسینا ایشاره اولاراق، قیلینجینی قینینا قویارکه‌ن گؤرموش و او واخت‌دان قسر مقدس ملک قسری آدلاندیریلماغا باشلانمیش‌دیر[۱].
- "بؤیوک"، یاخود "قارا اؤلوم" آدلی، ۵۰ میلیون‌دان آرتیق اینسان تلافاتینا سبب اوْلموش ایکینجی پاندمییا ۱۳۳۴-جو ایلده چین‌ده باش وئرمیش، سوْنرالار هیندوستانا، آفریقایا و آوروپایا یاییلمیش‌دیر. ۱۳۵۲-جی ایلده آوروپانین اهالی‌سینین ۱/۳ حیصّه سی، ۲۵ میلیون آدام طاعون‌دان محو اوْلموش‌دور[۲]. ۱۳۶۴-جو ایلده طاعون آسیادان روسیه نین شیمال-غرب، مرکزی و جنوب-شرق ویلایتلرینه کئچمیش‌دیر... ۱۴۴۲-جی ایلده ونیزدا و دئمک اولار کی، عئینی واخت‌دا روسیهدا ایلک دفعه اولاراق طاعون علیهینه کارانتین تدبیرلری تطبیق ائدیلمیش‌دیر.
- طاعونون اوچونجو پاندمییاسی ۱۸۹۴-جو ایلده هونکونقدا باشلامیش بیر میلیون‌دان چوخ اینسانین تلافاتینا سبب اوْلموش‌دور. سوْنراکی ۱۰ ایلده طاعون دونیانین بوتون کونتیننتلرینین ۸۷ لیمان شهرلرینه یاییلمیش‌دیر، ۱۲ میلیون‌دان آرتیق آدام قیریلمیش‌دیر. طاعونون اوچونجو پاندمییاسی زامانی بؤیوک کشفلر ائدیلمیش‌دیر: تؤردیجی میکروب آیریلمیش (ق.İ. مینخ، ۱۸۷۸، آ. ایئرسئن، س. کیتازاتو ۱۸۹۴)، نوخوشلوق یاییلماسین‌دا سیچان، چؤل گمیریجی (جونده حئیوان)لرینین و بیره‌لرین رولو مویینلشدیریلمیش، طاعونون طبیعی اوجاق‌لی‌لیغی آشکار ائدیلمیش‌دیر. (د.ک. زابولوتنی، ۱۹۱۲) ۱۸۰۲-جی ایلده د. سامویلوویچ بیرینجی دفعه طاعون علیهینه ایلک واکسیناسیون تشببوسو گؤسترمیش‌دیر. موثّر واک‌سینا ۱۹۲۶-جی ایلده V.آ. خاوکین و باشقالاری طرفین‌دن ایشلنیب حاضیرلانمیش‌دیر.
طاعون علیهینه علمی اساسلاندیریلمیش تدبیرلرین حیاتا کئچیریلمه‌سی ۲۰-جی عصرده دونیادا طاعون اپیدمیاسینی آرادان قالدیرماغا ایمکان وئرمیش‌دیر، لاکین نوخوشلوق تک توک حاللاری بۇ و دیگر اؤلکه‌لرده طبیعی اوجاقلاردا همیشه قئید ائدیلیر.
علّتی
[دَییشدیر]طاعونون لاتینجه: Yersinia pestis تؤردیجی میکروبو – طاعون چؤپو بیر نؤع کیمی پروتئوباکتئرییالار تیپینین، قامما-پروتئوباکتئرییالار صینیفینین، ائنتئروباکتئرییالار عائله‌سینه مخصوص لاتینجه: Yersinia جین‌سینه عاییددیر. او، ۱،۵-۲ x ۰،۵-۰،۷ مکم اؤلچوسون‌ده، آوویدشکیل‌لی، اوجو دییرمی، حرکت‌سیز اوید چؤپ‌دور. طاعون میکروبلارینین اوزونسوو، دنور، ساپشکیل‌لی و سوزوله‌ن فورمالارینین میدانا چیخماسی ایله پولیمورفیزمی تصویر ائدیلمیش‌دیر.
طاعونون تؤردیجی میکروبو ایسپور عمله گتیرمیر، کاپسولو واردیر، قراممنفی‌دیر، آنیلین بویالاری ایله آسان (اوجلاری ایسه داها گرگین) رنگ‌لنیر (بیپولیار رنگله‌نمه). لاتینجه: Y. pestis فاکولتاتیو آنائروب‌دور. ۲۵-۳۰°سی-ده و په ۶،۹-۷،۲ اوْلدوق‌دا دورو و برک ییئجئک موحیطلرین‌ده یاخشی اینکیشاف ائدیر. ر -ویرولنت و س -آویرولئنت فورمالی کولونییالار عمله گتیریر. ییئجئک موحیطینه تزه و یا هئمولیزولموش حئیوان قانی چاتدیق‌دا میکروبلارین اینکیشافینا ایستیموللاشدیریجی تأثیر گؤستریر.
لاتینجه: Y. pestis اگزو- و اندوتوکسین عمله گتیریر، ترکیبین‌ده ترموستابیل سوماتیک و ترمولابیل کاپسول آنتی‌گئنلری و س. (جمعی ۲۰ آنتی ژن) واردیر. لاتینجه: Y. pestis-ین سوماتیک آنتی‌گئنی باشقا پرسینلرین آنتی‌گئنلرینه ایدئنتیک‌دیر. کاپسول آنتی‌گئنی طاعون تؤردیجی میکروبونون ویرولنت ایشتامملاری اۆچون خاص ساییلیر، ایممونیگئن فعّاللییه مالیک‌دیر.
طاعونون تؤردیجی میکروبونون اورقانیزم‌دن کناردا داوام‌لی‌لیغی اونلارا خاریجی موحیط عامللرینین تأثیر خصوصیّتین‌دن وابسته‌دیر. تئمپئراتور دوشدوکجه باکتری لرین یاشاما مدتی آرتیر. ییئجئک محصوللارین‌دا، سودا و معیشت اشیالارین‌دا لاتینجه: Y. pestis ۳ آیا قدر، بوبون ایرینین‌ده ۴۰ گون، قان‌دا و بلغه‌م‌ده ۱ آی و داها چوخ قالیر. ۵۵°سی-ده اونلار ۱۰-۱۵ دق. سوْنرا ۱۰۰°سی-ده بیر نئچه سانییه سوْنرا محو اولور. عادی دئزینفئکتانتلار ایشچی غلظتدا (سولئما ۱:۱۰۰۰، ۳-۵%-لی لیزول مه‌لولو، ۳%-لی کاربول تورشوسو، ۱۰۵-لی اهنگ سودو) و (آنتی‌بیوتیکلر)، (ایسترپتومایسین، تتراسایکلین، کلرامفنیکل) لاتینجه: Y. pestis-اؤلدوروجو تأثیر گؤستریر.
اپیدمیولوژی
[دَییشدیر]طاعونون طبیعی، بیرینجی‌لی ("وحشی طاعون" – لاتینجه: Silvalia plagne) و سینانتروپ ایکینجی‌لی ("شهر"، "پورت طاعونو") اوجاقلاری آییرد ائدیلیر. وحشی گمیریجی (جونده حئیوان)لر (تاونتؤردیجی میکروبلارینین طبیعی انبارلاری) و اونلارین ائکسپارازیتلری (بیره‌لر) ایله علاقه دار اوْلان طبیعی اوجاقلار، اوتریش استثنا ائدیلمکله بوتون قیطعه‌لرده، چؤل، یاریم صحرا و صحرا زونالارین‌دا مؤوجوددور. گمیریجی (جونده حئیوان)لرین و اونلارین بیره‌لرینین پوپولیاسییاسینین مؤوجودلوغو ایمکانینین مویینلش‌دیره‌ن جوغرافی ایقلیم شرایطین‌دن وابسته اولاراق طبیعی اوجاقلاردا لاتینجه: Y. pestis قالیر.
طبیعی اوجاقلاردا طاعون میکروبونون داشیییجیلاری اوْلان وحشی گمیریجی (جونده حئیوان)لرین ۳۰۰-ا یاخین نؤعو و یاریمنؤوو آشکار ائدیلمیش‌دیر. لاتینجه: Y. pestis-ین مۆحافیظه ائدیلمه‌سین‌ده اساس رولو سونبولقیران، مارموت (تارباقان)، قوم سیچانی، داغ سیچانی، چؤل سیچانلاری اوْیناییر. بون‌دان علاوه آفریقادا بعضی سیچانلارین: قارا، هبش، چوخمه‌مه‌لی و کوللوق سیچان موهوم رولو قئید ائدیلمه‌لی‌دیر.
طاعون سینانتروپ اوجاقلارین‌دا طاعون عفونتسینین اساس انباری و منبعی هله قدیم دؤورلرده وحشی طبیعت‌دن اینسان مسکه‌نلرینه کئچمیش، طاعون میکروبونو دا اؤزلری ایله گتیرمیش بوز سیچان و یا سیچان (لاتینجه: Rattus norvegicus)، قارا سیچان (لاتینجه: Rattus rattus) و کوره‌ن سیچانلاردیر (لاتینجه: Rattus alexandrinus). نقلیات واسطه‌لرینین، خصوصاً دنیز نقلیاتینین اینکیشافی سیچان بیرینجی توپلاندیغی یئردن دونیانین بیر چوخ اؤلکه‌لرینه یاییلماسینا سبب اوْلموش‌دور. طاعون وحشی گمیریجی (جونده حئیوان)لردن سیچانلارا کئچدیی کیمی، سیچانلاردان دا وحشی گمیریجی (جونده حئیوان)لره کئچیر.
-
-
لاتینجه: Rattus rattus -
لاتینجه: Rattus norvegicus -
لاتینجه: Microtus arvalis چؤل سیچانی
_-_Rochers-de-Naye,_Switzerland,_2009.JPG)
هر ایکی تیپ طاعون اوجاقلارین‌دا تؤردیجی میکروبلارین یاییجیلاری بیره‌لر ساییلیر. لاتینجه: Y. pestis ایله ایسپونتان اینفئکسیالاشما بیره‌لرین ۱۲۰-دن آرتیق نؤعون‌ده و یاریمنؤوون‌ده آشکار ائدیلمیش‌دیر. طاعون تؤردیجی میکروبلارینین داها فعّال یاییجیلاری سیچان بیره‌لری (لاتینجه: Xenopsylla cheopis)، اینسان منزیل بیره‌لری (لاتینجه: Pulex irritans) و مارموت یۇواسی گنه‌لری‌دیر (لاتینجه: Oropsylla silativc). هر ایکی تیپ طاعون اوجاقلارین‌دا تؤردیجی میکروبلارین یاییجیلاری بیره‌لر ساییلیر. لاتینجه: Y. pestis ایله ایسپونتان اینفئکسیالاشما بیره‌لرین ۱۲۰-دن آرتیق نؤعون‌ده و یاریمنؤوون‌ده آشکار ائدیلمیش‌دیر. طاعون تؤردیجی میکروبلارینین داها فعّال یاییجیلاری سیچان بیره‌لری (لاتینجه: Xenopsylla cheopis)، اینسان منزیل بیره‌لری (لاتینجه: Pulex irritans) و مارموت یۇواسی گنه‌لری‌دیر (لاتینجه: Oropsylla silativc).
بیره‌لرین طاعون میکروبو ایله گرگین یولوخماسی گمیریجینین محو اولماسین‌دان اوّل نظره چارپان(عامیل) باکتریمی دؤورون‌ده باش وئریر. عفونی بیره آنجاق طاعون باکتری لری اونون معده اؤنونده آرتیب چوخالدیق‌دان سوْنرا یولوخدوروجو اولور. میکروبلار معده اؤنو بوشلوغون‌دا آرتیب چوخالدیق‌دان سوْنرا عمله گتیردیکلری هلمشیک کوتله ("طاعون بلوکو و یا تیخاجی") ایله اونو تماماً دولدورور. بئله بیره‌لر قان سورماغا چالیشیر لاکین "طاعون تیخاجی" قانین معده یه داخیل اولماسینا مانع اولور، بونون نتیجه‌سین‌ده قان و اونونلا یویولموش باکتری لر گۆج‌لو تکانلا بیره‌نین دیشلدیی یئرده یارایا گئری قایی‌دیر.
اینسانین طاعونلا یولوخماسی بیر نئچه یوللا: اینتیقال (عفونی بیره‌نین دیشله‌مه‌سی ایله)، کونتاکت، آلیمئنتار و هاوا-دامجی یولو ایله باش وئریر.
اینسانلارین طاعونا قارشی حسّاس‌لیغی اوْلدوقجا یوکسک‌دیر. خسته‌له‌نمه ایندئک‌سی واحیده یاخینلاشیر. طبیعی اوجاقلاردا خسته‌له‌نمه فصلی خصوصیّت داشیییر: مولاییم ایقلیم‌لی اوجاقلاردا نوخوشلوق اساساً یای-پاییز آیلارین‌دا، ایستی ایقلیم‌لی اوجاقلاردا فصلی‌لیک اولمور.
طاعون توتموش خسته‌لرین ائپیدئمیولوژی رولو عئینی دئییل. خاریجی موحیطه چوخ میقداردا طاعون باکتری لرینی ایفراز(ترشّح) ائدن، نوخوشلوق ظاهره‌ن سپلنمیش فورماسینا توتولان (ق.پ. رودنئوه گؤره)، خصوصاً طاعون آغجیر فورماسینا دوچار اوْلان خسته‌لر داها چوخ تهلوکلیدیرلر. شابلون:لانگ-لا-ین هاوا-دامجی یولو ایله یاییلماسی عفونتیا اپیدمیک خصوصیّت وئریر. بونا بینالاردا آداملارین سیخ‌لیغی، مادی ریفاهین و سانیتارییا مدنیتینین آشاغی سوییه‌سی، موالیجوی-پروفیلاکتیک تدبیرلرین غیری-موکممل‌لی‌لیگی سبب اولور. طاعونون باشقا فورماسینا توتولموش خسته‌لر بیره‌لرین کیفایت قدر پوپولیاسییاسی اوْلان زامان چوخ تهلوکه تؤره‌ده بیلر.
طاعونا قارشی آنادان گلمه باغیشیکلیک یوخ‌دور. کئچیریله‌ن نوخوشلوق باغیشیکلیک وئریر؛ تکراری نوخوشلوق نادر حاللاردا اولور.
حاضیردا طاعونون تک-تک آکتین ائنزووتیک اوجاقلاری آسیادا (بیرمه، ویتنامدا، اندونزی، نپال)، آمریکادا (بولیوی، برزیل، پرو، غربی آمریکا بیرلشمیش ایالتلری، اکوادور) و آفریقادا (زایر، کنیا، لسوتو، ماداقاسکار، تانزانیا) واردیر.