معرفت‌نامه
معرفت‌نامه: ارضروملى ابراهیم حقى‌نین یازدیغی مشهور اثر.
تانیتدیرما
[دَییشدیر]معرفت نامه اسكى ایله یئنی‌نى بیرلشدیرن بر انسایکلوپئدیا ماهیتنده دیر. معرفة الله دن، گوك یوزندن، ییلدیزلردن، آیدن, گونشدن, دونیادان, كوره شكلندن اولوشاندان, آى و اولدوزلارین حركتلریندن, آى و گونش توتولمالاریندان، دینى امیر، اینانج، عنعنه‌لردن، نقشبندیلیک طریقتینین اساسلاریندان بحث ائدر. معرفت‌نامه ده علملر بؤلومونده مجرّددن مشخّصه دوغرو گئدر. باشدا ریاضیات، فلكیات (آسترونومى)، علم ِ معدنیات (مینه‌رالوژى)، علم ِ نبات (بوتانیك)، علم ِ حیوانیت (زولوژى) سونرا انسان بدنى ایله علاقه‌لى علم ِ تشریحى (پاتولوژى) تفصیلاتلى اولاراق قئید ائتمیشدیر. علم ِ تشریح بؤلومونده ایسه خارجى عضولرین کیچیکلیگی, بؤیوکلوگو, قیسالیغى, اوزونلوغو، دارلیغی، گئنیشلیگى اینسانین طینت و سجیه‌سینى اوخوتدوردوغو مثاللارلا آنلادیر.
"قیافت‌نامه" آدینی وئردیگى بو یئنی بؤلوم (موْدرن) روحیاتین (پیسیقولوژینین) چوخ مهم بر بؤلومونو تشكل ایتمكده‌دیر. لكن حادث (موْدرن) روحیاتده (پیسیقولوژیده) انسانین بدنى ایله روحى آراسیندا بیر مناسبت قورماقدادیر. معرفت٬امه نین سون بؤلومو ایسه معاشرت كتابى ماهیتنده در.
* دنیانین یووارلاقلیغى: ابراهیم حقى حضرتلى همن همن هر علمه یر ویردیگى معرفت نامه سنده مثبت علملر ساحه سنده عصرینه موافق غایت ایلگى چكیجى ایضاحلرده بولندى. فلكیات (آسترونومى) موضوعلرینى ایشلركن دنیادن, گونشدن, آیدن بونلرڭ یاپى و شكللرندن بحث ایده ر. دنیانڭ كوره بیچیمنده اولدیغنى آڭلادیر. یووارلاق اولدیغنى قبول ایتمك گركدیغنى ایلرى سوره رك, قبول ایتمه ینلره عقلى و نقلى دلیللر گتیریر. * دنیانڭ خیزى: ابراهیم حقى حضرتلرى دنیانڭ خیزینى افاده ایتمك اۆچون ده شو افاده یى قوللنیر. "أریشكین برى, آیاغنى قالدیروب ایدیرنجه یه قادار دنیا اوچ بیڭ فرسخ (دڭز فرسخى= ۵۵۵۵ متره , قارا فرسخى= ٤٤٤٤ متره در.) یول آلیر."( جلد ٤, صحیفه ٤۰). * گونش و آیڭ طوتولمه سى: معرفت نامه سنده گونش و أی طوتولمه سنى تامه مًا هندسه (گه او مترى) علمى ایله ایضاح ایده ن ابراهیم حقى حضرتلرى, بو موضوعده شونلرى سویلر: "دنیامز گونشله آى آراسنه گیرنجه آیڭ ایشیغى قاراریر, چونكه آى ایشیغنى گونشدن آلیر. دنیا ایسه یووارلاق در و گوك دنیایى هر یانندن ایحاطه ایدمشدر. آى دنیانڭ گولگه سنه گیررسه گونش ایشیغنى آلاماز." گونش طوتولمه سنیده " دنیا ایله گونش آراسنه آیڭ گیرمه سیدر" شكلنده تعریف أیده ر. (جلد ٤, صحیفه ۹۵-۹٦)
* ساعت دیلیمى حقنده: ابراهیم حقى حضرتلرى، ارضرومده ساعت 12 ایكن دیگر شهرلرده ساعتین قاچ اولاجاغینى تثبیت ایتدى. ۱۰۰ شهر اۆچون فرق جدولى حاضرلادى. آیریجه آمریکانین كشفینه یئر وئره‌رک نئجه كشف ایدیلدیگینى آنلادیر.( جلد ۳, صحیفه ۵۳)
معرفت‌نامه ده ریاضیات: ابراهیم حقى حضرتلرى همن همن هر علم ساحه‌سینده قلم اویناتدیغى کیمى، ریاضیات دالیندا دا (رشته‌سینده ده) دقت چكیجى ایضاحلاری وار. اعمال ِ اربعه (دؤرت ایشلم), سایی‌لار, بیلینمه‌ین ساییلارى بؤلمه, كسرلر, بر سایی‌نین کؤکونو تاپماق، بونلار آراسندا دیر.(جلد ٤, صحیفه ۱۷)
معرفت نامه ده اقلیمیات علمى (کلیماتولوژی) : ابراهیم حقى, معرفت نامه‌سینده اقلیمیات علمى زاویه‌سیندن بوگونكى آنلاییشا اولدوقجا یاخین آچیقلامالاری وار. هوا طبقه‌سیندن، گونش ایشیغی‌نین یئردن عكس ائتمه‌سیندن، سیس و بولوتلاردان، ایلدیریم و گؤی گورولتوسوندن بحث ائدیر.(جلد ۳, صحیفه ۲۹)
علملر خزینه‌سى: معرفت نامه ده فیزیكدن, حیاتیت‌دن (بییولوژى), ارضیاتدن (ژئولوژى), روحیاتدن (سایکولوژى), طبدن و بالخاصه علم ِ تشهیردن (آناطومى) گئنیش اؤلچوده بحث ائدیلیر. سوندان بحث ائتدیگى زمان دنیانین دها اؤنجه دن سولارلا اؤرتولو اولدوغونو، بعضى داشلارى سیندیرینجا ایچندن مُستحاثه (=داشیت، فوسیل) اولاراق دنیز حیوانلارى چیخدیغینى "فخرالدین رازى" نین بر سؤزونه استنادًا سؤیلر. طبدن و علاجلاردان بحث ایتدیغى قسملرده زمان زمان "ابن ِ سینا" دان استفاده ائدر. عصریمیزین انسانینجا بیلینه بیلن بر بؤلوم گرچكلر واردر كه ابراهیم حقینین عصرلر اؤنجه‌سینده بیلگى دارآغاجیندا یئرینى تاپمیشدیر. مثلا, اونون حُجره‌لرین (سلّوللارین) اؤلدوگو، یئرینه یئنى حُجره لرین گلدیگى, وجودون بر نئچه ایل ایچه‌ریسینده تامامًا یئنی‌لندیگى حاققینداكى گؤروشلرى اولدوقجا دقت چكیجیدیر.(جلد 1, صحیفه ۳۵) ابراهیم حقى حضرتلرینین معرفت‌نامه سى بوگون استانبول فاتح كتبخانه‌سى ۱۸۵۰ ساییلى اوراق ِ خزینه ده (آرشیو) تاپا بیلیرسیز.
قایناق
[دَییشدیر]- َعثمانلی تورکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«ابراهيم حقى»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۱۳۹۵.۰۸.۲۷ تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).