ارکین واحداوف
ارکین وحیداوو (1936-) ـ اؤزبکیستانلی شاعیر.
موْدرن اوزبک شعری نین اؤنونده گلن شاعرلرین بیری ده ارکین وحیداوو اولموشدور. ارکین 1936 ایلینده فرغانه ده آنادان اولدو. 1960 دا تاشکند دولت یونیوئرسیته سینین فیلولوژی بؤلوموندن ماذون اولدو. مۆختلیف درگی‌لرده یازماقلا چالیشدی. 1991 دن ملت وکیلی اولاراق پارلماندا چالیشدی. او، مدرسه دورانیندان شعر سؤیله‌مه‌یه باشلامیش. وحیدوو تاتر آلانیندا "آلتین دووار" ی 1970 ده چاپ اولدو و بیر ترجومه سی 1974 ایلینده "فاوست" اثری دیر کی اوزبک دیلینه چئویرمیشدیر.[۱]
حیاتی
[دَییشدیر]ائرکین واهیدوو 1936-جی ایلده فرقانه ویلایتینین آلتیاریق ناهییه‌سینده آنادان اولموشدور. سونرالار عاییلهلری داشکنده کؤچدویوندن طالعیی بۇ شهرله باغلانمیشدیر. اورتا تحصیلینی باشا ووردوقدان سونرا داشکند پئداقوژی اینستیتوتونا داخیل اولموشدور. ائ.واهیدوو 1960-جی ایلده اینستیتوتون فیلولوگییا فاکولته‌سینی بیتیرمیشدیر. اینستیتوتو بیتیره‌رک او، ق. قولام آدینا ادبیات و صنعت نشریاتیندا مسئول وضعیفه‌لرده چالیشمیشدیر. سونرا "گنجلیک" ژورنالینین باش رئداکتورو اولموشدور.
1983-جو ایلده "شرق اوفوقلری" توپلوسونا گؤره اؤزبه‌کی ستان دؤولت موکافاتینا لاییق گؤ رولموشدور. ائ.واهیدوو ادبیاتا 60-جی ایللرین باشلانغیجیندا گلمیشدیر. اؤزبه‌کی ستانین خالق شاعیری و خالق دئپوتاتیدیر.
ائ.واهیدوو ترجومه‌چیلیک فعالیتینده ده سئچیلن صنعتکاردیر. او، ایبن سینادان، هافیزدن، شیللئردن، گئتئدن، پوشکیندن، یئسئنیندن، بلوکدان، ر.همزتوودان بیر چوخ ترجومه‌لر ائتمیشدیر. خوسوسیله گئتئنین "فاوست" و یئسئنینین "ایران نغمه‌لری" اثرلرینین ماهیرانه ترجومه‌سی ائ.واهیدووا بؤیوک شؤهرت گتیرمیشدیر.
ائرکین واهیدوو حاضیردا اؤزبه‌کی ستانین ادبی و ایجتیماعی حیاتیندا فعالیتینه گؤره سئچیلن و تانینان سیمالارداندیر. اونون اثرلریندن عیبارت 2 جیلدلیگی 1986-جی ایلده داشکند شهرینده چاپدان چیخمیشدیر.
ائرکین واهیدوو 30 مای، 2016-جی ایلده وفات ائدیب.
یارادیجیلیغی
[دَییشدیر]ائرکین واهیدووون ادبیاتا گلیشی ییرمی عصرین 60-جی ایللرینه تصادوف ائدیر. آرتیق بۇ ایللردن باشلایاراق موعاصیر اؤزبک پوئزییاسیندا اؤزونو گؤسترن وطنپرورلیک موتیوی بیر چوخ شاعیرلر کیمی ائ.واهیدووون دا یارادیجیلیغیندا مؤحکملنمه‌یه باشلاندی. "گؤزللیک" ،"گنجلیک دیوانی" ،"شیرین" ،"گنجلیگیم، گل" و دیگر شئیرلری یئنی مؤوزو و ایدئیا ساحه سینده شاعیرین اوغورلو آختاریشلارینین محصولونا چئوریلمیشدیر.
ائرکین واهیدوو کلاسسیک ادبیاتا یاخشی بلد اولدوغو اۆچون یارادیجیلیغیندا همین ادبیاتین تاثیری یوکسک پلاندا حیسولونور. او، داها چوخ نوای و فوضولی پوئزییاسیندان بحرلنمیش و اونلارین صنعتینده اولدوغو کیمی، سؤزون ایفاده و ایشلنمه ایمکانلارینین موختلیفلیگینی یارادیجیلیویندا تمین ائده بیلمیشدیر. بۇ سببدندیر کی، ائ.واهیدوو پوئزییاسیندا فلسفیلیک، ساده‌لیک و موسیقیلیک نظره چارپان جهتلردن بیریدیر.
ییرمی عصرین 70-80-جی ایللرینده ائرکین واهیدووون یارادیجیلیوینین ایجتیماعی ماهیتی گوجلنمه‌یه باشلامیشدیر. شاعیرین "نیدا" (1965)، "ایندیکی گنجلر" (1974)، "محبتنامه" (1986)، "صداقتنامه" (1986) کیمی کیتابلاریندا توپلانان بیر چوخ شئیرلرینده اؤزبک خالقینین اساساً زحمتسئورلیگی، اینسانپرورلیگی و س. تصویر اولونموشدور. اونون "قطعره‌لر" ،"اورک و عاغیل" ،"شاهمات و شئیر" آدلی پارچالاری، "نیدا" پوئماسی اؤزبک گنجلیگینین چاوداش دوشونجه طرزینی عکس ائتدیریر" (خ.ر.اولوتورک). دئمک اولار کی، واهیدووون شئیرلرینده خالق آرزولارینین ترننومو اؤن پلانا کئچیر. مس. ،"ایندیکی گنجلر" شئیرینده مودریک بیر قوجانین کئچدیگی عؤمور یولونا باخیش فونوندا بۇ گونکو حیاتین رئاللیقلارینا موناسیبت عکس ائتدیریلیر. بۇ باخیشدا آرخایینچیلیق و غورور دویولماقلا یاناشی، هم ده بیر ناراحاتچیلیق اؤزونو گؤستریر. شئیرده شاعیری اؤلکه‌نین، خالقین شرفلی گله‌جگی دوشوندورور. اونا گؤره ده مؤلیف مودریک، دونیاگؤرموش قوجانین فیکیرلرینده ایندیکی گنجلیگی گله‌جک تاریخین قورویوجولاری و لاییقلی اؤولادلاری شکلینده تقدیم ائدیر. لاکین قوجا ناراحاتدیر کی، ایندیکی گنجلیک بئله تاریخی میسسییانین حیاتا کئچیریلمه‌سینه حاضیر دئییلدیر:
جاوانلار گؤزومه دییر بیر تهر. بیز ده گنج اولموشوق، بیلمیرم ندن آخی بئله اولدو ایندیکی گنجلیک.
شئیر بۇ گونکو گنجلره اؤیود-نصیحت وئرمک باخیمیندان اولدوقجا قییمتلیدیر. اثرده گنجلره وطنی سئومک، ائلم، معریفت اؤیرنمک، خالقا باغلی اولماق و س. جهتلر آشیلانیر. آسان یوللا ائلم، منصب و وضعیفه قازانماق ایسته‌ینلره تنقیدی موناسیبت بیلدیریلیر:
آنجاق نارازیدیر او، نوه‌سیندن، قوجانین کؤنلونو درد-قم آلیبدیر: "اوشاق ایمتاحاندان کسیلیب ندن؟ نییه یاخشی-یاخشی حاضیرلاشمیر او؟ بئله ایمکان یوخدو بیز اوخویاندا. نییه چتینلییه هئچ قاتلاشمیر او؟ گؤرن، غئیرت حیس ای یوخدومو اوندا؟"
مودریک قوجا منسوب اولدوغو نسلین اوشاقلیق، گنجلیک، کامیللیک دؤورونون زحمته و خالقا باغلیلیغینی ایندیکی گنجلره اؤرنک کیمی نومونه گتیریر. لاکین اثرده موعاصیر گنجلیگین حیات باخیشلاری و عمللری تنقید اولونسا دا، بورادا دوزگون یولا، امه‌یه باغلیلیغا، گله‌جگه لاییقلی اؤولاد اولماغا چاغیریش اولدوقجا گوجلودور. اونا گؤره ده "اؤزبگیم" شعرینده زحمتکئش خالقین اوبرازینی یاراتماقلا شاعیر حیاتین داها لازیملی اؤرنک اولا بیله‌جک خوصوصیتلریندن دانیشمیشدیر. بیر صنعتکار کیمی ائرکین واهیدووون پوئزییاسیندا صمیمی حیسوه دویغولارین یوکسلن خط بویو اینکیشافی موشاهیده اولونور. بئله حالدا معنویات مسله‌لری، فلسفیلیک ساده پوئتیک طرز دئییمینده‌دیر. "ایش گوروروک بیز" شعرینده شاعیر زحمتین، امگین ایستر جمعیتد، ایسترسه ده اینسان حیاتیندا اوینادیغی رولون اهمیتیندن سوهبت آزیر. شعرده اوبیئکتیولیک، هر شئیین دوزگون، یئرلی-یئرینده درک و قییمتلندیریلمه‌سی ان واجیب طلب کیمی اورتایا آتیلیر. اونا گوره ده زحمت آدامینین امگینی قییمتلندیررکن موخبیرین مو صاحیبه‌سینده ایشلنن بلاغتلی ایفاده‌لر زحمتکئش کندلینین امگینین حیاتی یوخ، نظری آسپئکتدن تحلیلی کیمی سجیییلندیریله‌رک تنقید اولونور:
بیزی وصف ائدیرسن: "کؤهلن چاپارلار!" "ظفر مره‌سینه گئدیب چاتانلار!" واللاه، بۇ مدحییین یاراشمیر بیز، بیزیم جادار-جادار اللریمیزه.
شئیرده آغیر ایش شراییطیندن، چتین امکلریندن هم ذؤوق آلان، هم ده اینجیین ساده اؤزبک خالقینین آرزو و ایستگی ده مجبوریت شکلینده صونعی دئییلمیشلرین پوئتیک ایفاده‌سی دئییل، اومرونو تورپاغا باغلامیش اینسانلارین، چوخ ایشله‌ییب آز قازانان آداملارین منن زنگینلیکلرینین و یوکسک تمننادا اولمامالارینین عکسیدیر.
قوناق-قارا گولسه گولر اوزوموز، بیر توغلو کسمه‌یه زاتار گوجوموز، بیرجه عهدیمیز وار: داوا اولماسین، آزاد نفس آلسین بۇ تارلا، بۇ دوز.
"بیر دامجی گؤی یاشی" شئیری ایسه صیرف صمیمی دویغولارین، اینسانی حیس لرین یوکسک فلسفی طرزده ایفاده‌سینی عکس ائتدیریر. حیاتدا اینسانین یئرینی، مووقئیینی، آداملارین بیر-بیرینه موناسیبتلرینی موعینلشدیریر:
قایادان بیر کیچیک داش یومالانسا، داغلارا ایز سالار - دئمه نئیله‌یهر. گوزوندن بیر دامجی یاش یومالانسا، کونلونو داغلایار، ویران ائیله‌یهر.
کوکسومه دوشرس، اینانین کی، من قادیرم قالدیرام داغلار داشینی. قالدیرا بیلمرم کیرپیکلریمدن اوزولن بیر دامجی قایغی یاشینی.
"شئیر و شاهمات" و "عالیملر - شاعیرلر" شئیرلری ائرکین واهیدووون بیلاواسیته ائلم-صنعت گؤروشلرینین ترننومونه داها زوخ یاخینلاشیر. بۇ وضعیتده شاعیر هم ده شئیرین مقصد و وضعیفه‌لری، حیات مۆشکیللری باره‌ده تاثیرلی فیکیرلرینی اوخوجو ایله بولوشمک ایمکانی الده ائدیر:
صنعت، موباریز، گوزللیک، جورأت، شئیرد، شاهماتدا دایم یاناشی. مین ایلدن بریدیر: کوکسونده قودرت اونلار زارپیشیرلار شاهلارا قارشی. سوزون مئیدانیندا سوز گرک اولسون، شاهمات تاختاسیندا ذکا شوله‌سی. بوردا سرراست گرک، دوز گرک اولسون، هر فیقور آددیمی هر سوز ضربه‌سی.
"شئیر و شاهمات" شئیرینده ایره‌لی آتیلان ایدئیالاردان بیری ده بودور کی، اثرلرینین گله‌جکده یاشاماق احتیمالی زوخ اوْلان صنعتکارلار خوشبختدیرلر:
بیرجه اثریمی، بیرجه شئیریمی صاباحا اوزواغ زیخارا بیلسم. شاهماتی یاراتمیش او هیندلی کیمی، من خوشبخت سایاردیم اوزومو اصلا.
ائرکین واهیدوو بیر زوخ پوئمالار مؤلیفیدیر. اونون "آرزو زئشمه‌سی" ،"نیدا" ،"پالاتکادا یازیلان داستان" ،"نغمه دییاری" ،"زیراقبان" ،"روحلار عوصیانی" و س. کیمی زوخسایلی پوئمالاری ایستر مووزو، ایسترسه ده ایدئیا باخیمیندان دیقتلاییقدیر. "نیدا" پوئماسی بویوک وطن موحاریبه سینده هلاک اوْلان آداملارین قهرمانلیقلاریندان، وطنسئورلیکلریندن بهس آزیر. اونلارین یوللارینین اؤولادلاری طرفیندن داوامی بویوک فرح و اومید حیس ای ایله قئید اولونور.
"روحلار عوصیانی" پوئماسینین مووزوسونو هیندیستانین اینقیلابزی شاعیری نارزول ایسلامین حیات و فداکارلیغینین ترننومو تشکیل ائدیر. اثرین ایدئیاسی ایسه آزادلیق، عدالت و حقیقت پرینسیپلرینه اساسلانیر.
ائرکین واهیدووون دراماتورژی فعالیتی ده تقدیرلاییقدیر. اونون "قیزیل دیوار" (1970) کومئدییاسی و "ایستانبول فاجیعه سی" (1985) منزوم درام یارادیجیلیغیندا ان اوغور قازانمیش اثرلریندندیر.
اثرلری
[دَییشدیر]- قوشوقلاریم سیزه(1962)
- دان نفسی(1961)،
- اوره ک و عقل(1963)،
- منیم اولدوزوم(1964)،
- ندا(1965)،
- لیریکا(1967)،
- یاشلیق دیوانی(1969)،
- یاسلار(1971)،
- داستانلار(1973)،
- محبت(1976)،
- سیاره لر(1980).
قایناقلار
[دَییشدیر]- محمد قارا، اؤزبک تورکلری‌نین ادبیاتی، استانبول، 1998.
- محمدرضا کریمی، تورک دونیاسی، امید زنجان، نمره 287.