اؤزبکیستان
اؤزبکیستان جومهوریتی Republic of Uzbekistan Oʻzbekiston Respublikasi (اؤزبک) | |
|---|---|
 بایراق
| |
| میلی مارش: Oʻzbekiston Respublikasining davlat madhiyasi "Serquyosh hur oʻlkam" (اینگیلیسجه: State Anthem of the Republic of Uzbekistan "My sunny free land") | |
 اؤزبکیستان یئری نقشه اوستونده (green) | |
| پایتخت و بؤیوک شهری | تاشکند 41°19′N 69°16′E / 41.317°N 69.267°E |
| رسمی دیللر | اؤزبک تورکجه‌سی[۲] |
| Recognised regional languages | قاراقالپاق تورکجه‌سی (قاراقالپاغیستان بؤلگهسینده)[۲] |
| Inter-ethnic languages | |
| اتنیک قروپلار (2017[۵]) |
|
| دین | |
| دمونیم(لر) | Uzbek, Uzbekistani |
| دؤولت | Unitary presidential constitutional secular republic |
| Shavkat Mirziyoyev | |
| Abdulla Aripov | |
• Chairman of the Senate | Tanzila Narbayeva |
• Chairman of the Legislative Chamber | Nurdinjan Ismailov |
| قانون اوقانی | Supreme Assembly |
| Senate | |
| Legislative Chamber | |
| Formation | |
• Emirate of Bukhara proclaimed | 1785 |
• Bukharan People's Soviet Republic established | 30 April 1920 |
• Uzbek SSR established after national delimitation | 27 October 1924 |
• Declared independence from the Soviet Union | 1 September 1991a |
• Formally recognised | 26 December 1991 |
| 2 March 1992 | |
| 8 December 1992 | |
| اراضی | |
• جمعی | ۴۴۸٬۹۷۸ km2 (۱۷۳٬۳۵۱ sq mi)Convert internal error: unknown message (56th) |
• سو (%) | 4.9 |
| جمعیت | |
• 2020 تخمینی | 34,036,800[۶] (41st) |
• سیخیلیق | ۷۴٫۱/km2 (۱۹۱٫۹/sq mi)Convert internal error: unknown message (132nd) |
| جی‌دی‌پی (PPP) | 2020 تخمینی |
• جمعی | $310,738 billion[۷] (55) |
• آدام‌باشی | $9,595[۷] (113th) |
| جی‌دی‌پی (نامینل) | 2020 تخمینی |
• جمعی | $60.490 billion[۷] (78th) |
• آدام‌باشی | $1,831[۷] (144th) |
| جینی (2013) |  36.7[۸][۹]اورتا · 88th |
| اچ‌دی‌آی (2018) |  0.710[۱۰]یوخاری · 108th |
| پول واحیدی | Uzbek som (UZS) |
| چاغ بؤلگه‌سی | UTC+5 (UZT) |
| سوروجولوک طرفی | right |
| تیلفون کودو | +998 |
| اینترنت ال‌تی‌دی | .uz |
| |
![State emblem[۱] of اؤزبکیستان Uzbekistan](/wiki/%D9%81%D8%A7%DB%8C%D9%84:Emblem_of_Uzbekistan.svg)
اؤزبکیستان (اؤزبکجه: O‘zbekiston) اورتا آسیا اؤلکه‌لری‌نین بیری‌دیر. بۇ اؤلکه چین، افغانیستان، قیرقیزیستان، تورکمنیستان، قازاقیستان و تاجیکیستان اؤلکه‌لری‌له قونشودور.
اؤزبکیستان بؤیوک بیر تاریخی اوْلان قدیم اؤلکه‌دیر. بورادا سانکی زامان اؤز "ایمضاسینی" قویوب. ان مؤهوم شهرلری داشکند، سمرقند، بوخارا، خیوه، کوکاند، ترمز، مویناک، شهریسبز دیر. اؤلکه‌ده مۆختلیف تاریخی عابیده، مسجید و موزه ییلر وار. اوْنلارین سیراسیندا بیبیخانیم مسجی‌دی، اۇلوقبی رصدخاناسی و مدره‌سه‌سی، شاخی زین‌دا مقبره‌سی، امیر تیمور و اوْنون نسلینین اۇیودوغو قور-امیر ماوزولیی، آغ-سارای، رقیستان میدانی نین آدینی چکمک اوْلار. تکجه مرکزی آسیانین مقدس شهری آدلان‌دیریلان بوخارادا ۱۴۰-آ یاخین معماری عابیده‌سی وار. قدیم خیوه ایسه مۆختلیف عصر و خالقلارا مخصوص تاریخی عابیده‌لرین مکانی اوْلدوغو اۆچون ۱۹۶۷-جی ایلده، ایچان-قالا ایسه۱۹۹۰-دا یونسکو-نون عوموم دونیا ارثینه داخیل ائدیلیب.
تاریخی
[دَییشدیر]
اؤزبکیستان جومهوریتی اوْرتا آسیادا، افقانیستانین قوزیین‌ده یئرلشن موستقیل تورک دؤولتی‌دیر. آلتای دیل قروپونا داخیل اوْلان مۆختلیف تورک طایفه لارینین بۇ اراضی‌ده (آمودریا و سیردریا چایلاری آراسیندا ) مسکونلاشماسی پروسسی هله قدیم دؤورلردن باشلانمیش‌دیر. ا.ا ۳-جو عصرده بۇ اراضییه کؤچ اد‌ن طایفه لر آراسیندا هونلار دا اوْلموش‌دور. هونلار داها سوْنرا اراضیلرینی گئنیشله‌ن‌دیره‌رک جنوبا و غربه دوغرو حرکت اتمیشلر. ۸-جی عصرده عرب خیلافتینین ماورننهری (ایکی چای آراسیندا آمودریا و سیردریا چایلاری آراسیندا یئرلشن توْرپاق) ایشغال اتمه‌سین‌دن سوْنرا بۇ اراضی خیلافتین سوسیال و مدنی حیاتین‌دا اساس رول اوْینایان بؤلگه لارین‌دان بیرینه چئوریلدی. اراضی‌دن کچه‌ن بؤیوک ایپک یولو شرقله-غربی بیرلشدیریر، جنوب‌دان شیمالا، شیمال‌دان جنوبا گئدن اینسانلار بۇ توْرپاقلاردان کچمه‌لی اوْلوردولار. بۇ بؤلگه‌ده یئرلشن بوخارا، سمرقند و کونیا-اۇرگنج شهرلری هیندوستان، چین، میصر، بیزانس و ایسلاو اؤلکه‌لرین‌دن گلن کاروان یوللارینین قووشاغین‌دا یئرلشیردیلر. خیلافتین یارانماسی ایسلام دینینین یاییلماسی ایله نتیجه‌له‌ن‌دی. اوْ دؤوردن ایسلام بۇ بؤلگه دا حؤکمران دینه چئوریلدی و بوراداکی مدنیتین اساسینی تشکیل اتدی. ۹-جو عصرین سوْنلارین‌دا بؤلگه اینکیشاف اتدی و باشکندی بوخارا اوْلان سامانی دؤولتی یاران‌دی. سامانیلر دؤولتینین حؤکمران سولاله‌سی عرب منشأ‌لی اوْلسادا، دؤولت تورک دؤولتی ایدی. بۇ دؤولت ۱۰-جو عصرین سوْنلارینا قدر یاشادی. ۱۰-۱۲-جی عصرلر عرضینده خوراسان و ماورننهر اراضی‌سین‌ده قاراخانیلر، قزنویلر، سلجوقلار، خارزمشاهلار (تورک سولاله‌لرینین حؤکمران اوْلدوغو تورک دؤولتلری) دؤولتلری مؤوجود اوْلموش‌دور. ارازینین دایمی محاربه‌لره معروض قالماسینا باخمایاراق بۇ دؤورده مدنیت و علم یۆکسک سوییه‌ده اینکیشاف اتمیش‌دیر. سیاسی جهت‌دن موستقیل و موختار دؤولتلرین یارانماسی بؤلگه دا ایقتیصادی و مدنی اینکیشافین گۆجله‌نمه‌سینه گئنیش ایمکانلار آچمیش‌دیر. بۇ دؤور تاریخ‌ده "شرقی اینتیباه دؤورو" کیمی تانینیر. چونکی، بۇ دؤور ایسلام و تورک عالمینه، محمود کاشغاری (XI عصرده اوْرتا آسیانین ایلک تورکشوناس-انسیکلوپ‌دییاچی عالیمی، جوغرافیاشوناس و سییاهی)، ال بیرونی (بؤیوک انسیکلوپ‌دییاچی عالیم، تاریخ، اتنوقرافییا، تبیتشوناس‌لیق، ریاضیات، نوجوم، مینرولوژی و باشقا علم ساحه‌لرینه عایید ۱۵۰-دن چوْخ اثرین مؤلفی)، ابن سینا (موسلمان دونیاسینین ان بویوک تبیبی)، خوجا احمد یاسوی (ریاضیات‌چی، جوغرافیاشوناس عالیم) کیمی آیری-آیری علم و صنعت ساحه‌سینه یئنی‌لیکلر گتیرمیش بیر چوْخ اینسانلاری بخش اتمیش‌دیر.
بۇ دؤورلرده بیرده ایسمایلییه، سوفیزم کیمی ینی ایسلامی حرکاتلار دا میدانا چیخمیش‌دیر. بوخارا، سمرقند، مرو، اۇرگنج و خیوه ایسلام دونیاسینین مرکزی شهرلرینه چوریلمیش‌دیر. معمارلیق و اینجه صنعت سۆرعتله اینکیشاف ادیردی. ۱۱-جی عصرین اوّللرین‌ده خارزمشاه ممونون رهبرلیگی آلتیندا خارزم‌ده شرق عالیملرینین اساس علمی مرکزی اوْلان ینی آراش‌دیرما مرکزی یارادیلمیش‌دیر. بۇ مرکز سوْنرادان خارزمشاها حصر اوْلونموش و مرکزی آسیانین ایلک آکادمیسی آدلانمیش‌دیر. عرب ایستیلاسین‌دان سوْنرا اراضی آردیجیل اوْلاراق موخته‌لی تورک دؤولتلرینین – چینگیز اۇلوسونون، قیزیل اوْردا دؤولتینین و تیموریلر ایمپراتورلوغونون اراضی‌سینه داخیل اوْلموش‌دور. بۇ سۆرعت‌لی اینکیشاف ۱۳-جو عصرین اوّللرین‌ده ضعیفله‌مه‌یه باشلامیش‌دیر. بورادا اوْلان بۆتون شهرلر، سووارما سیستملری، مدنیت مرکزلری داغیلیب سیرادان چیخمیش‌دیر. لاکین امیر تیمورون و اوْنون واریثلرینین حاکمیّتی دؤورونده ارازینین سیاسی، ایقتیصادی و مدنی اینکیشافینا سمره‌لی شرایط یارانمیش‌دیر. تیمورون حاکمیّتی دؤورونده دؤولت ایداتتمه‌سی اوْنون اساس پرینسیپلرینی عکس اتدیره‌ن "تیمور قانوننامه‌سی" آدلانان قانون اساسین‌دا حیاتا کچیریلیردی. تیمورون اؤلومون‌دن سوْنرا اوْنون واریثلری داها جؤخ اینجه صنعتین، بیلیمین و مدنیتین اینکیشافینا دقت آییرمیش‌دیلار. خصوصیله اۇلوق بیین، شاهروخ و حسین بیقارانین دؤورلرین‌ده مدنیتین اینکیشافی اؤز زیروه‌سینه چات‌دی. ماورننهر و خوراسان نَینکی شرق‌ده و ده بۆتون آوروپادا تانین‌دی. بۇ دؤور مرکزی آسیانین ایکینجی "اینتیباه دؤورو" ایدی. بؤیوک فیلوسوفلار الیشیر نوای، اۇلوقبی، خوجازاده رومی، علی قوش‌چو، میرشریف گورجانی، خوجا اکرار، لیتوفی، خوندمیر، بابور و بیر چوْخ دیگر مشهورلار محض بۇ دؤورده یاشامیشلار. الیشیر نوای ۱۵-جی عصرده یاشامیش و شاه اثرلر یاراتمیش، یالنیز علم و صنعت آردینجا دییل، اؤلکه‌نین مدنی حالا گلمه‌سین‌ده، تکنیکی صنعتلرین اینکیشافین‌دا و اقتصادیاتینین گۆجله‌نمه‌سین‌ده ده بؤیوک خیدمتلری اوْلموش بیر شخصیت‌دیر. اوْ، بیرده یاخشی بیر دؤولت خادیمی، زامانین بستکار و رس‌ساملارینی ان چوْخ تشویق و حمایه اد‌نلردن بیری کیمی تانینمیش‌دیر. آنجاق اوْنون اساس بؤیوک خیدمتی "تورکلوک" و "تورک دیل‌چی‌لیگی" ساحه‌سین‌ده اوْلموش‌دور. تیموریلردن اوْلان اۇلوقبی سمرقندده‌کی علمی مرکزین تیکیلمه‌سینه شخصاً مسئول اوْلموش و بۇ مرکز حال-حاضیردا اۇلوقبی آکادمیسی آدلانیر. بۇ دؤور بیرده معمارلیق عابیده‌لرینین یارانماسی، اؤزبک شعرینین سۆرعت‌لی اینکیشافی، مینیاتور صنعتینین، الیازمالارین، نوجومنین، ریاضیاتین، تاریخین و طیبین گئنیش اینکیشافی دؤورو کیمی تانینیر. لاکین ۱۵-جی عصرین سوْنو ۱۶-جی عصرین اوّللرین‌ده تز-تز باش وره‌ن داخیلی چکیشمه‌لر تیموریلر دؤولتینین محوینی لابود اتدی. لاکین بۇ یالنیز دؤولتین محوی ایدی. بئله کی، ۱۷-جی عصرین اوّللرین‌ده تیمور نسلین‌دن اوْلان فرقانه حاکمی بابور هیندوستانی ایشغال اتدی و ینی قوردوغو دؤولتی بؤیوک بابور ایمپیراتورلوغو آدلاندیردی. اینگیلیس لر گلنه قدر هیندوستانی محض تیموریلر ایداره اتدی. ۱۷-جی عصردن اعتباراً ماورننهر درین سوسیال و ایقتیصادی چؤکوشه معروض قالدی. ۱۹-جو عصرده محمد رحیم خان خارزیم‌ده تاریخین و ادبیاتین اینکیشافینا بؤیوک دقت ورمیش‌دیر. مونیس، کومیل خارزی‌می، آغای، بیانی بۇ دؤورون یتیرمه‌لرین‌دن‌دیر. ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاریسیندا تورکوستان حیاتی چتین سوسیال، ایقتیصادی و سیاسی حادثه‌لرله زنگین‌دیر. ۱۹-جو عصرین سوْنلارین‌دا ایسه اؤزبکیستان آیری-آیری خان‌لیقلارا پارچالانمیش شکیل‌ده روسیه ایمپیراتورلوغو طرفیندن ایشغال ادیلمیش‌دیر. عومومیتله مرکزی آسیا توْرپاقلارینین روسیه ایمپیراتورلوغو طرفیندن ایشغالی ۳ مرحله‌ده حیاتا کچیریلمیش‌دیر. بیرینجی مرحله ۱۸۶۴-۱۸۶۵-جی ایللری ایحاطه ادیر و بۇ دؤورده کوکاند خان‌لیغینین چوْخ حیصّه سی ایشغال ادیلمیش‌دیر. ۱۸۶۶-۱۸۷۳-جو ایللری ایحاطه اد‌ن ایکینجی مرحله‌ده بوخارا و خیوه خان‌لیقلاری تابع ادیلمیش‌دیر. ۱۸۶۹-۱۸۸۴-جو ایللرده ایسه تورکمنیستانین ایشغالی باشا چاتدیریلمیش‌دیر. بۇ اراضی‌ده یاشایان تورکلره اؤزبک آدی ایلک دفعه ۱۳۱۳-۱۳۴۲-جی ایللرده قیزیل اوْردا دؤولتینین حؤکمداری اوْلموش قیاسددین محمد اؤزبک خان طرفیندن وریلمیش‌دیر. اؤزبک تورکلری ایسلامی محض قیزیل اوْردا دؤولتینین مؤوجود اوْلدوغو دؤورده قبول اتمیشلر. بئله کی، موسلمان اؤلکه‌لری ایله اوْلان گئنیش ایقتیصادی و سیاسی علاقه‌لر ایسلامین زادگانلار و خالق کۆتله‌لری آراسیندا گئنیش یاییلماسینا الوریش‌لی ایمکان یاراتمیش‌دیر. باتی خانین قارداشی برکه خان موسلمان‌لیغی قبول اتسه ده، ایسلام محض اؤزبک خانین حاکمیّتی دؤورونده قیزیل اوْردانین رسمی دینی اعلان اوْلونموش‌دور. امیر تیمورون اؤلومون‌دن سوْنرا ضعیفله‌یه‌ن تیمور ایمپراتورلوغونون توْرپاقلارینین آرال گؤلو و سیهون چایینین قوزیین‌ده‌کی بؤلگه‌لرین‌ده داغینیق یاشایان، سوْنرالار شیبانیلر کیمی تانینان اؤزبکلر ابول هاییر خانین رهبرلیگی آلتیندا بیرلشمیشلر. ابول هاییر خان ۱۴۲۸-جی ایلده تورادا (هازیرکی توبولسک) تاختا چیخمیش و ۴۰ ایل حؤکمران‌لیق اتمیش‌دیر. ابول هاییر خان چینگیز خانین اوْغلو جوجینین بشینجی اوْغلو و باتی خانین قارداشی اوْلان شیبانین سولاله‌سین‌دن ایدی. شیبانی خان‌لیغی (اؤزبک خان‌لیغی) ۱۴۶۸-ده تیموریلر ترفینفه‌ن لغو ائدیلمیش و ۱۵۰۰-جو ایلده محمد شیبانی خان طرفیندن (۱۴۵۱-۱۵۱۰) یئنی‌دن قۇرولموش‌دور. ابول هاییر قیسا مۆدت‌ده قوت‌لنه‌رک اطراف‌داکی دیگر بویلاری دا حاکمیّتی آلتیندا بیرلشدیرمیش، جیهون چایی ساحلین‌ده‌کی سیغناک، آرکوک، سوزاک و اؤزکنت شهرلرینی اله کچیرمیش، سیغناغی باشکند اعلان اتدیمیش‌دیر. ۱۵۶۱-ده ایسه خانلیغین باشکندی بوخارایا کؤچورولموش‌دور. کالمیکلار اۆزرینه یوروشون مغلوبیتله نتیجه‌له‌نمه‌سین‌دن سوْنرا کانای و جانیبی آدلی باشبوغلار بعضی طرفدارلاری ایله بیرلیک‌ده جیغاتای خانینین حمایه‌سینه سیغینمیش و سوْنرالار بؤلگه‌دن آیریلان بۇ اؤزبکلره قازاخ و یا قیرغیز قازاخلاری آدی وریلمیش‌دیر. ۱۵۹۹-جو ایلده شیبانیلر خان‌لیغی اصله‌ن هشترخان خان‌لیغیندان اوْلان جان خانین اوْغوللاری دین محمد، باکی محمد و والی محمد طرفیندن سوْن قۇیولموش و اراضی‌سی هشترخان خان‌لیغینا (جانوغوللاری خانه‌دانی) بیرلشدیریلمیش‌دیر.
شیبانیلر دؤولتینین سوقوطون‌دان سوْنرا اوْنون یرلشدیی اراضی‌ده مۆختلیف واختلاردا اۆچ اساس خان‌لیق – بوخارا، خیوه و کوکاند خان‌لیقلاری یاران‌دی و بۇ خان‌لیقلار ۱۹-جو عصرین اوّللرینه قدر مؤوجود اوْلدو. بوخارا خان‌لیغی ۱۸۵ ایللیک (۱۵۹۹-۱۷۸۵) مؤوجودیتی مدتین‌ده فتح سیاستی حیاتا کچیرمه‌ییب، یالنیز اؤز موستقیللیینی قوروماقلا مشغول اوْلموش‌دور. شهر ۱۷۴۰–جی ایلده نادر شاه افشار طرفیندن ایشغال اوْلونموش‌دور. اوْنون اؤلومون‌دن سوْنرا بوخارا اؤزبک امیری خودایار بیین ایداره‌چی‌لیگی آلتینا کچمیش و ۱۷۸۵-جی ایلدک مؤوجود اوْلموش‌دور. اساسی مانگیرد سولاله‌سین‌دن اوْلان شاه موراد طرفیندن قۇیولموش و ۱۷۸۵-جی ایلده‌ن بوخارا امیرلیگی آدلانان دؤولت ۱۹۲۰-جی ایلدک مؤوجود اوْلموش‌دور. مانگیردلر سارای‌دا آتابی‌لیک و وزیرلیک وظیفه‌سینی توتوردولار.
جوغرافیاسی
[دَییشدیر]
اؤک‌نین اراضی‌سی ۴۴۸.۹۰۰ km²-دیر، اوْنون ۴۲۶.۸۰۰ km²-i قورو، ۲۲.۰۰۰ km²-i ایسه سو ساحه‌سی‌دیر. اؤزبکیستان اساساً توران اوْوالیغیندا یئرلشیر. آمودریا و سیردریا چایلاری آراسینداکی گئنیش قیزیلقوم سهراسی ارازینین داها چوْخ حیصّه سینی توتور. عومومیتله، اراضی‌سینین ۷۰%-i سهرا و یاریم صحرالاردان عبارت‌دیر. جومهوریتی اراضی‌سینین قالان حیصّه سینی داغاراسی وادیلر (فرقانه، چیرچیک) و اوْنلاری ایحاطه اد‌ن داغلار (تیانشان، پامیر، آلتای) ایحاطه ادیر. اؤز منبع یینی داغلارداکی بوزلاقلاردان گؤتوره‌ن، حتی یایین ایستی‌سین‌ده بئله اؤز سویونو آزالتمایان آمودریا و سیردریا کیمی چایلار اوْنون طبیعتین‌ده و چیفتلیک (مزرعه)ین‌دا مؤهوم رول اوْیناییر. چایلاردان سووارما آماچله گئنیش ایستیفاده اوْلونور. چای سولارینین چوْخ حیصّه سینین سووارما اۆچون ایشلدیلمه‌سی، گوبره‌لردن گئنیش ایستیفاده اکولوژی تارازلیغین پوزولماسینا گتیریب چیخاریر. آرال گؤلونده باش وره‌ن فلاکت بونا مثال اوْلا بیلر. آرال گؤلو ایندی تمام یوخ اوْلماق تهلوکه‌سی قارشی‌سین‌دادیر. بۇ، اؤزبکیستان‌دا طبیعتی مۆحافیظه تدبیرلرینین گوجلندیریلمه‌سینی، بۇ مسئله‌یه داها جدی و هرترف‌لی یاناشماغی طلب ادیر.
فایدالی قازینتیلاری
[دَییشدیر]اؤزبکیستان‌دا ۱۰۰ نؤعدن آرتیق مینرال احتیاط وار. اوْرتا آسیانین دیگر اؤلکه‌لرین‌دن فرق‌لی اوْلاراق اؤزبکیستانین اساس یاناجاق احتیاطی ضعیف‌دیر. کؤمور احتیاطی نیسبتاً آز اوْلسا دا، آنقرن (داشکند ویلایتین‌ده)، شارقون و بایسون (سورخاندریا ویلایتین‌ده) یاتاقلاری اساس کؤمور یاتاقلاری‌دیر. کؤمورون کشف اوْلونموش احتیاطی ۲ ملرد تون‌دور. طبیعی قاز اساس یاناجاق-انرژی سروتی‌دیر. ۲۰۰۵-جی ایلده اؤلکه اراضی‌سین‌ده ۱۳۰-دان چوْخ قاز یاتاغی آشکار ادیلمیش‌دیر. صنایع اهمیت‌لی احتیاطینین عمومی حجمی ۳ تریلیون کوب متر هسابلانمیش‌دیر. قاز احتیاطلارینین ۹۰%-i بوخارا-خیوه بؤلگهسینده جملنیب.
قیزیل احتیاطینا گؤره دونیادا ۵-جی یئری توتور. ۳۰-دان چوْخ قیزیل یاتاغین‌دا بیرلیک‌ده تقریباً ۴۰۰۰ تون قیزیل احتیاطی وار. قیزیل هاسیلاتینین مرکزی مورونتاو رایونودور. بۇندان باشقا داشکند، جیززخ و نامانقان ویلایتلرین‌ده قیزیل یاتاقلاری یئرلشیر.
اؤزبکیستان‌دا اۇران احتیاطی دا چوْخ‌دور. رادیواکتیو دمیرلارین احتیاطینا گؤره دونیادا ۷-جی یئری توتور. کشف اوْلونموش احتیاطی ایسه ۵۵ مین تون‌دور. اینقیچکی (سمرقند ویلایتی) و کویتاشادا (جیززخ ویلایتی) ایسه وولفرام یاتاقلاری ایله زنگین‌دیر.
اینضیباطی اراضی
[دَییشدیر]اؤزبکیستان اراضی‌سین‌ده ۱۲ ویلایت، بیر موختار جومهوریتی وار. بۇ ویلایتلره بوخارا، جیززخ، نوای، قاشقادریا، سمرقند، سیردریا، سورخاندریا، داشکند، فرقانه، اندیجان، نامانقان، خارزم داخیل‌دیر. اؤزبکیستان مرکزی آسیانین ان چوْخ اهالی یاشایان حیصّه سی‌دیر. بورادا ۲۹،۶ میلیون نفر اهالی یاشاییر. اتنیک ترکیبینه گؤره اهالینین ۸۲%-i اؤزبکلردیر. موستقیل‌لیک ایللرین‌ده اؤزبکیستان‌دا اقتصادیات، مدنیت، ایدمان و توریزم ساحه‌سین‌ده اهمیت‌لی اینکیشاف باش ورمیش‌دیر. اؤزبکیستان حال-حاضیردا کوریانین داوو آوتو کومپانییاسی ایله بیرلیک‌ده مینیک آوتوموبی‌لی، تۆرکیه‌نین سامکوج آوتو شیرکتلری ایله بیرلیک‌ده کیچیک آوتوبوسلار و یوک ماشینلاری، ژاپوننین ایزوسو موتور شیرکتی ایله بیرلیک‌ده آوتوبوس و یوک ماشینلاری اۆرتیم (تولید) ادیر. اؤزبکیستانین میلّی پولو سوم‌دور. اؤزبکیستان‌دا صحیّه‌نینین اینکیشافینا گئنیش دقت آیریلیر. اهالینین هر ۲۹۵ نفرینه ۱ حکیم (تراپوت) دوشور. عمومی‌لیک‌ده اؤلکه اراضی‌سین‌ده ۳۰۰۰ پولیکلینیکا فعالیّت گؤستریر. حال-حاضیردا اؤلکه‌ده ۶۰-دان چوْخ اؤزل کلینیکا وار. تخمیناً ۳۰۰۰ حکیم اؤزل قیسمتدا چالیشیر. اهالینین اوْرتا اۇزون اؤمورلولویو ۷۲ ایله برابردیر. دموقرافیک آرتیم ایلده هر ۱۰۰۰ نفره ۲۳ نفردیر.
اهالی‌سی
[دَییشدیر]اؤزبکیستان مرکزی آسیا جومهوریتیلاری سیاهی‌سینا داخیل‌دیر. اراضی‌سینین بؤیوک حیصّه سی آموردریا و سیردریا چایلاری آراسیندا یئرلشیر. اؤلکه‌نین عمومی ساحه‌سی رسمی معلوماتلارا اساساً ۴۴۸.۹ مین km²[۱۱] ، ۱ ژانویه ۲۰۱۳-جو ایله اوْلان معلوماتا اساساً دایمی اهالی‌سی ایسه ۲۹.۹۹۴.۶۰۰[۱۲] نفردیر و اوْنون ۸۱.۷ %-i[۱۱] اؤزبکلردن عبارت‌دیر.
خالق
[دَییشدیر]اؤزبکیستان اهالی‌سی‌نین چوخونلوغون تورک خالقلاری تشکیل ائدیرلر. اؤزبکیستان اهالی‌سی عومومیت‌ده اؤزبک تورکلری دیرلار و اؤزبک تورکجه‌سینده دانیشیرلار. اؤزبکلردن سوْنرا قاراقالپاق‌لار و تاجیک‌لر ده بو اؤلکه‌ده یاشاییرلار.
مدنیّتی
[دَییشدیر]اؤزبک مدنیتی شرقین ان پارلاق و اوْرژینال نومونه‌لرین‌دن بیری‌دیر. اوْنون میسیل‌سیز موسیقی‌سی، رسملری، تصویری صنعتی، اؤزون مخصوص مطبخی، گییم مدنیتی و معمارلیغی وار. اؤزبکلر اؤزلرینین کلاسیک و کؤنول اوْخشایان خالق ماهنیلاری ایله مشهوردور. بۇ موسیقیلر مۆختلیف ژانر و مؤوضوعلارلا کاراکتریزه اوْلونور. اؤزبک کلاسیک موسیقی‌سی شاشمقام آدلانیر. بۇ موغام ۱۶–جی عصرین سوْنلارین‌دا بوخارادا فورمالاشمیش‌دیر. ۲۰-جی عصرین ۵۰-جی ایللرین‌دن باشلایاراق بورادا کلاسیک موسیقیلرین ایفاسی رادیولاردا قاداغان ادیلمیش، آدلاری دییشدیریلریک "فودال موسیقی‌سی" آدلاندیریلمیش‌دیر. شاشمقام آذربایجان و اۇیغور موغاملاری ایله یاخین‌دیر. بۇ آد ترجومه‌ده آلتی موغام دمک‌دیر و موسیقینین ترکیب ایله علاقه‌لی‌دیر. شاشمقام مۆختلیف بؤلمه‌لردن عبارت‌دیر. "کوشک" آدلانان خالق موسیقی‌سی ده اؤزبک خالقینین میلّی-معنوی دَیَرلرین‌دن‌دیر. بۇ ماهنیلار "او نغمه‌لری" آدلانیر. بۇ ملودییا ژانری کومیک رقصلرله ده مۆشاهیده اوْلونور. ماهنینین متنلرینی شرقین میلّی پومالارینین حیصّه لری تشکیل ادیر. لاپار – دیالوق (دییشمه) موسیقی‌دیر و اؤزبکیستانین دیگر میلّی موسیقی نؤعودور. اؤلکه‌نین بعضی یئرلرین‌ده لاپار "اۇلان" آدلانیر و توی مراسیملرین‌ده ایستیفاده اوْلونور (بورادا اوْ قادینین و کیشینین دیالوقو کیمی ایفا ائدیلیر). یال‌لی رقصین اؤزبکیستان‌دا ایکی نؤعو تانینیر. کلاسیک و خالق موسیقی‌سی ایله یاناشی اؤزبکیستان‌دا پوپولیار موسیقی ده اینکیشاف اتمک‌ده‌دیر.
معمارلیغی
[دَییشدیر]
اؤزبکیستان اراضی‌سی مدنی عابیده‌لرله اوْلدوقجا زنگین‌دیر. خصوصیله شهری و بۇ شهرلری بزه‌یه‌ن تاریخی و معمارلیق عابیده‌لری اؤزبک مدنیتینین آیریلماز حیصّه لری‌دیر. داشکند، سمرقند، بوخارا، خیوه، کوکاند، ترمز، مویناک، شهریسبز – بونلار اؤزبکیستانین ان مؤهوم شهرلرین‌دن‌دیر. سمرقند شهری زرفشان چایی وادی‌سین‌ده یئرلشیر و اؤزبکیستانین ایکینجی بؤیوک شهری‌دیر. اوْنون یاشی بابیل و روم شهرلرینین یاشی ایله مؤ قایسه اوْلونا بیلر. بعضی قایناق‌لر اوْنون یاشینین ۲۵۰۰ ایل اوْلدوغونو گؤستریر. بۇ شهری شاعرلر و تاریخچیلر "شرقین روم"سی، "گؤیلر آلتیندا اوْلان ان گؤزل شهر"، "شرق ایسلامینین میرواری‌سی" آدلاندیرمیشلار. بیبی خانیم مسجی‌دی، رقیستان میدانی، قور-امیر مووزولیی شهرین ان مؤهتشم معمارلیق عابیده‌لرین‌دن‌دیر. مووزلی‌ده امیر تیموردان و محمد سلطان‌دان باشقا، اۇلوقبی، میرانشاه، شاهروخ خان و امیر تیمورون معنوی معلمی میر سید باراکا دا دفن اوْلونموشلار. اۇلوق بیین حاکمیّتی دؤورونده امیر تیمورون قبرینین اۆزری توند یاشیل رنگ‌لی هاده (ژاده-متامورفیک، بزک داش) داشی ایله اؤرتولموش‌دور. تیمورون قبرینی ایکی دفعه آچماغا جهد اوْلونموش‌دور. بیرینجی دفعه بۇ جه‌دی ۱۷۴۰-جی ایلده نادر شاه افشار، ایکینجی دفعه ایسه ۱۹۴۱-جی ایلده سووت باستان شیناسلاری طرفیندن ادیلمیش‌دیر. سونونجولار طرفیندن قبیر داغیدیلمیش‌دیر. قئید ادک کی، تیمورون قبری ایله یاناشی، اۇلوقبیین ده قبری آچیلمیش‌دیر و اوْنلارین سکلتلری ۱۹۴۲-جی ایلین نویابیرین‌دا ایستالینقراد دؤیوشلری باشلایارکه‌ن تکرار همین یئرده دفن ادیلمیش‌دیر. بیبی خانیم مسجی‌دی تکجه سمرقندین و اؤزبکیستانین دییل بۆتون ایسلام تورکوستانینین تانینمیش تاریخی مسجی‌دی‌دیر. مسجیدین تیکینتی‌سینه ۱۳۹۹-جو ایلده تیمور هیندوستان یوروشلرین‌دن قاییتدیق‌دان سوْنرا باشلامیش و ۱۴۰۴-جو ایلده بیتمیش‌دیر. مسجید-سارایین هئیأتین‌ده بؤیوک مرمر قوران یئرلشیر. سمرقندین دیگر معجزه‌سی اوْلان رگیستان کومپلکسی شهرین اۆریی ساییلیر. بورادا اۆچ مدره‌سه اۇلوق بی مدره‌سه‌سی (۱۴۱۷-۱۴۲۰)، شعر-دور بی مدره‌سه‌سی (۱۶۱۹-۱۶۳۶)، تیلیا-کوری بی مدره‌سه‌سی (۱۶۴۶-۱۶۶۰) یئرلشیر.
گؤرمه‌لی یئرلر
[دَییشدیر]
اؤلکه‌ده مۆختلیف تاریخی عابیده، مسجید و موزه ییلر وار. اوْنلارین سیراسیندا بیبیخانیم مسجی‌دی، اۇلوقبی رصدخاناسی و مدره‌سه‌سی، شاخی زین‌دا مقبره‌سی، امیر تیمور و اوْنون نسلینین اۇیودوغو قور-امیر مووزولیی، آغ-سارای، رقیستان میدانینین آدینی چکمک اوْلار. تکجه اوْرتا آسیانین مقدس شهری آدلان‌دیریلان بوخارادا ۱۴۰-آ یاخین معماری عابیده‌سی وار. قدیم خیوه ایسه مۆختلیف عصر و خالقلارا مخصوص تاریخی عابیده‌لرین مکانی اوْلدوغو اۆچون ۱۹۶۷-جی ایلده، ایچان-قالا ایسه ۱۹۹۰-جو ایلده یونسکو-نون عوموم دونیا ارثینه داخیل ائدیلیب.[۱۳]
عنعنه‌لر
[دَییشدیر]
اؤزبکلره مخصوص اساس خصوصیتلردن بیری قوناقپرورلیک‌دیر. بورادا قوناق قارشیلاماق سوفره‌نین زنگین‌لیگی و عائله‌ده‌کی چاتیشمازلیقلاردان اؤنده دورور. ناهار و یا شام یمیینه دعوت‌دن ایمتیناع ائتمک دوزگون ساییلمیر، قوناق اۆچون‌سه ان اساسی دقیق‌لیک‌دیر. قوناق گدرکه‌ن سوونیر و اۇشاقلار اۆچون شیرنیات آپارماق آرزوولونان‌دیر. حؤرمت‌لی قوناقلاری او صاحبلری هئیأت‌ده قارشیلاییب حال-احوال توتدوق‌دان سوْنرا اوه دعوت ائدیرلر. سوفره‌یه ایلک اؤنجه شیرنیات، سوْنرا ایسه آغیر یئمکلر وریلیر. عومومیتله، اؤزبکلرده چاییچمه خصوصی مراسیم حساب اوْلونور. اوْنو کیشیلر دمله‌ییب پیاله‌لرده سوفره‌یه وریرلر. اگر قوناق او صاحبینین سویم‌لی‌سی‌دیرسه، اوْنون پیاله‌سینه چای آز سوزولور. بۇ، قوناقلا او صاحبی آراسینداکی قارشی‌لیق‌لی حؤرمتله ایضاح اوْلونور. بئله کی چایینی ایچ‌ن آدام یئنی‌دن اوْنا چای سوزولمه‌سینی خاهیش ادیر و بئله‌لیکله بۇ حال بیر نئچه دفعه تکرارلانیر. چاغریلمامیش قوناقلارا ایسه چایلا دولو پیاله وریلیر.[۱۳]
اؤزبکیستان جومهوریتی آنا یاساسی
[دَییشدیر]اؤزبکیستان جومهوریتی آنا یاساسی ۱۹۹۲-جی ایل دکابیرین ۸-i اؤزبکیستان عالی شوراسینین ۱۲-جی سس‌سییاسینین ۱۱-جی چاغیریشین‌دا قبول اوْلون‌دو. آنا یاسا پرامبولادان، ۶ بؤلمه، ۲۶ فسیل و ۱۲۸ ماده‌دن عبارت‌دیر. بیرینجی بؤلمه آنا یاسانین تمل پرینسیپلرینی، ایکینجی بؤلمه اینسان و وطنداشلارین اساس حۆقوق، آزادلیق و وظیفه‌لرینین تأمیناتینی، اۆچونجو بؤمه دؤولتین ایقتیساس‌دی و سوسیال اساسلارینی، دؤردونجو بؤلمه ایدارتمه‌نی، اراضی و دؤولت ایستوکتورونو بللی ادیر، سونونجو بؤلمه ایسه آنا یاسایا دوزلیشلرین قایداسینی ایفاده ادیر. قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، آنا یاسانین ۱۲۸ ماده‌سین‌دن ۶۰-ı اؤزبک خالقینین و وطنداشلارینین حۆقوقی ایستاتوسنا حصر ائدیلیب. آنا یاسانین قبول ائدیلدیی گون – ۸ دسامبر اؤلکه‌ده آنا یاسا گونو کیمی قئید ائدیلیر.
گؤرونتولر
[دَییشدیر]
ایستینادلار
[دَییشدیر]- ^ Constitution of the Republic of Uzbekistan. ksu.uz. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 27 June 2016. یوْخلانیلیب1 January 2015.
- ^ ۲٫۰ ۲٫۱ Uzbekistan: Law "On Official Language".
- ^ Uzbek Community Profile. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2019-08-08. یوْخلانیلیب2020-06-29.
- ^ Юрий Подпоренко. Бесправен, но востребован. Русский язык в Узбекистане.
- ^ The World Factbook: Central Asia - Uzbekistan. Central Intelligence Agency. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2019-01-05. یوْخلانیلیب19 May 2019.
- ^ Демографическая ситуация (январь-март 2020 года) (2020-04-27). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-09-04. یوْخلانیلیب2020-06-29.
- ^ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ Uzbekistan. International Monetary Fund
- ^ Income Gini coefficient | Human Development Reports. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 10 June 2010.
- ^ GINI index – Uzbekistan. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 4 April 2015.
- ^ Human Development Report 2019 (en) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2020-05-23. یوْخلانیلیب10 December 2019.
- ^ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Государственный комитет Республики Узбекистан по статистике : Сведения о Республике Узбекистан Archived 2011-02-06 at the Wayback Machine.
- ^ Посольство Республики Узбекистан в Кыргызстане: Численность постоянного населения составила ۲۹،۹۹۴ млн. человек Archived 2014-08-14 at the Wayback Machine. Источник: газета اۇزدایلی: Численность постоянного населения составила ۲۹،۹۹۴ млн. человек Archived 2016-08-23 at the Wayback Machine.
- ^ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ بؤیوک تاریخی اوْلان قدیم، گزمه‌لی اؤلکه-اؤزبکیستان Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine. آنسپرسس. تاریخی:۲۰۰۹.۰۹.۲۸
خاریجی کچیدلر
[دَییشدیر]- اۇزبک دایلی فروم Worldnews.com Archived 2009-07-26 at the Wayback Machine.
- سهوو-بیزنس اوْلامی Archived 2018-10-14 at the Wayback Machine.
- مادانیات پورتالی Archived 2017-04-23 at the Wayback Machine.
- فیرست پاگه اۇزبکیستان
- امباسسی اوْف اۇزبکیستان تو تهه اۇنیتد ایستاتس
- Web دسیگن ایستودیو Archived 2009-03-25 at the Wayback Machine.
قایناقلار
[دَییشدیر]- اینگلیسجه ویکی پدیا
.svg)