حادیثه اوفوقو

حادیثه اۆفۆقۆ یوْخسا اوْلای اۆفۆقۆ (اینگیلیسجه: Event horizon)، ایشیق و ماددنین آرتیق قاچا بیلمدییی بؤلگنی سرهدله‌ین قورشاق. اوْلای اۆفۆقۆ هر هانسی بیر فیزیکی آراشدیرما ائده بیلمدیییمیز بیر کاسموْس پارچاسیدیر. نه اوْلای اۆفۆقۆندن کناری بیلینن قانونلارلا آچیقلاما ایمکانی وار, نه ده اوْرادا نه اوْلوب بیتدییینی بیلمه‌یین بیر یوْلو وار. بیر اولدوزون اوْلای اۆفۆقۆ اولدوزون چؤکمدن اوّلکی کۆتلسی ایله مۆتناسیبدیر. اؤزنیین, کۆتلسی 10 گۆنش کۆتلسی اوْلان بیر اولدوز ایچه چؤکۆب قارا دلیک هالینا گلدییینده دیامئتری 60 کم اوْلان بیر اوْلای اۆفۆقۆنه ساهیب اوْلور. بیر قارا دلیک مادده اوددوقجا اوْلای اۆفۆقۆنۆ گئنیشلدیر, اوْلای اۆفۆقۆ گئنیشلندیکجه ده داها گۆجلۆ قراویتاسییا ساهسینه ساهیب اوْلور. قارا دلییین اوْلای اۆفۆقۆنده نظری اوْلاراق زامان تامامن دایانیر. آراسیرا قارا دلیکلرده ایکی اوْلای اۆفۆقۆ واردیر.

آراسیرالاری "اوْلای اۆفۆقۆ" تئرمینی یئرینه قارادلییه چوْخ دا اویغون اوْلمایان “قارا دلییین دۆزئیی” تئرمینینی ایستیفاده ائدیرلر. (تئرمینین اویغون اوْلماماسینین سببی بیر گزه‌گن و یا اولدوزداکی کیمی قاتی و قازلاردان تشکیل اوْلان بیر دۆزئی اوْلماماغیدیر.) آما بورادا آراسیرا خۆسوسی خۆسوسیییتلر گؤسترن بیر بؤلگدن دانیشیلمیر; بیر مۆشاهیدچی قارا دلییه اۆفۆقۆ آشاجاق قدر یاخینلاشمیش اوْلا بیلسه‌یدی, اؤزۆنه سته تسسۆرات ساغلایاجاق هئچ بیر خۆسوسیییت و یا ده‌ییشیکلیک هیسس ائده بیلمه‌یجکدی. بونا قارشیلیق گئری دؤنمه جهدینی ائدنده, آرتیق بو بؤلگدن قاچا بیلمه‌یجه‌یینین فرقینه وارمیش اوْلاجاق. بو سانکی "دؤنۆشۆ اوْلمایان نؤقت"دیر. بو وزیییت آخینتیسی گۆجلۆ بیر دنیزده آخینتیدان خبرسیز بیر اۆزگۆچۆنۆن وزیییتینه بنزدیله بیلر.

دیگر بیر ترفدن اوْلای اۆفۆقۆنۆن سرهدینه یاخینلاشمیش بیر مۆشاهیدچی قارا دلیکدن یئترینجه اوزاقلیقداکی بیر مۆشاهیدچییه نزرن زامانین فرقلی بیر شکیلده آختیغینین فرقینه واراجاقدیر. قارا دلیکدن اوزاقدا اوْلان مۆشاهیدچینین دیگرینه سابیت آرالیقلارلا (مسلن, بیر سانییه آرا ایل) ایشیق ایشارلری یوْللادیغینی قبول ائدک: قارا دلییه یاخین مۆشاهیدچی بو ایشارلری هم داها ائنئرژیلی (یشیغین قارا دلییه دۆشمک اۆزره یاخینلاشدیقجا “ماوییه سۆرۆشم”سی نتیجسییله بو ایشیق ایشارلرینین تئزلییی داها یۆکسک اوْلاجاق), هم ده آردیجیل ایشارلرین آرالارینداکی زامان آرالیغی داها قیسالمیش (بیر سانییدن داها آز) اوْلاراق آلاجاق. یاخین مۆشاهیدچی اوزاقداکینا نزرن زامانین داها سۆرتلی آخدیغینی گؤرجکدیر. اوزاقداکی مۆشاهیدچی ده, اکسینه, دیگرینده مئیدانا گلن شئیلرین گئت-گئده داها یاواش اوْلدوغونو, زامانین داها یاواش آخدیغینی گؤرجک.

اوزاقداکی بیر مۆشاهیدچینین بیر اوْبیئکتین قارا دلییه دوْغرو دۆشۆشۆنۆ مۆشاهیده ائدیلمسی هالیندا مۆشاهیدچییه گؤره "قراویتاسییا قیرمیزی یئرده‌ییشمسی" و "زامانین گئنیشلنمسی" تسیرلری بیرلشجک: اوْبیئکتدن چیخان ایشارلر گئت-گئده قیرمیزی, گئت-گئده سؤنۆک (اوزاقداکی مۆشاهیدچییه چاتمازدان اوّل گئت-گئده آرتان ائنئرژی ایتکیسی ایله چیخاریلان ایشیق) و گئت-گئده آرالیقلی اوْلاجاقدیر. ینی پراکتیکادا مۆشاهیدچییه چاتان ایشیق فوْتوْنلارینین سایی, گئت-گئده سۆرتله آزالاجاقدیر و اوْبیئکتین قارا دلییه باسدیریلیب گؤرۆنمز اوْلماسینین آردیندان تۆکنجک. اوْبیئکتین هله اوْلای اۆفۆقۆ سرهدینده هرکتسیز دوردوغونو گؤرن اوزاقداکی مۆشاهیدچینین اوْنون دۆشمسینه مانئ اوْلماق اۆزره اوْلای اۆفۆقۆنه یاخینلاشماسی بوْشونا اوْلاجاق.

قارا دلییین "تکلیی"ینه یاخینلاشان بیر مۆشاهیدچییه تسیر ائتمه‌یه باشلایان فاکتوْرلارا “گل-گئت فاکتوْرلاری” دئییلیر. بو تسیرلر قراویتاسییا ساهسینین هموگئن
اوْلمایان بیر قورولوشا ساهیب اوْلماسی سببی ایله اوْبیئکتین قئیری-فوْرماللاشماسینا (تبیی فوْرماسینی ایتیرمسین) سبب اوْلور. بو “گل-گئت تسیرلری بؤلگسی” بؤیۆک قارا دلیکلرده تامامیله اوْلای اۆفۆقۆنده یئر آلیر; لاکین خۆسوسیله "ولدوز قارا دلیکلری"نده اوْلای اۆفۆقۆنۆن سرهدینی ده آشاراق تسیر ائدیر. بو سببدن اولدوز قارا دلییینه یاخینلاشان بیر کاسموْناوت داها اوْلای اۆفۆقۆنه کئچمدن پارچالاناجاقکن, نهنگ قارا دلییه یاخینلاشان بیر کاسموْناوت داها سوْنرا “گل-گئت تسیرلری” ایله یوْخ ائدیلمکله بیلیکده, اوْلای اۆفۆقۆنه بیر آسانلیقلا گیریش ائدجک.