لئیلی ایله مجنون (نیظامی)
لئیلی وه مجنون (فارس. لیلی و مجنون) — نیظامی گنجوینین "خمسه" توپلوسونا داخیل اولان اوچونجو پوئمادیر. عصیر ۱۱۸۸-جی ایلده فارس دیلینده یازیلمیشدیر. نیظامی بو اثری شیروانشاه آخسیتانا (۱۱۶۰–۱۱۹۷) ایتهاف ائتمیشدیر. اسرین سوژئتینین اساسیندا سونرادان "مجنون" (دلی) آدلاندیریلان گنج قئیس وه گؤزل لئیلینین ناکام ائشقیندن بحث ائدن قدیم "لئیلی وه مجنون" داستانی دایانیر.
۴۶۰۰ بئیتدن ایبارت اولان پوئما "لئیلی وه مجنون" هاقّیندا داستانین فارس دیلینده یازیلمیش ان مشهور واریانتیدیر. نیظامی "لئیلی وه مجنون" حاقّیندا خالق داستانینی یازیلی ادبییّاتا گتیرن ایلک شاعیردیر.
نیظامی "لئیلی وه مجنون" پوئماسیندا اینسانین معنوی اسارتینه و محبّتین فاجعیسینه سبب اولان ایجتیماعی-دینی ضیدّییّت لتی تنقید ائتمیشدیر. "لئیلی و مجنون"دا ایدئیا وه مضمون ایکی اساس ادبی پریوم اوزرینده قورولموشدور. بیرینجی حالدا نیظامی ایکی گنجین فاجیعلی محبّتینی ایجتیماعی-دینی شرایتله علاقلندیریر. عصرین بو حیسّسینده اورتا اثر هیات حقیقتلرینین گوجلو ایفادسی موشاحیده ائدیلیر. ایکینجی حالدا ایسه، مؤوجود ایجتیماعی موحیط ده اینسان سعادتینین قئیری مومکونلویو فونوندا یالنیز مادّی عالمی سئیر ائدیب روحانی عالمدکی ابدی گؤزله قوووشماق یولو ایله خوشبختلییه چاتماغین مومکونلویو گؤستریلیر.
مضمونو
[دَییشدیر]پیوند=https://az.wikipedia.org/wiki/Fayl:Nizami_m%C9%99qb%C9%99r%C9%99si_yan%C4%B1nda_Leyli_v%C9%99_M%C9%99cnun_heyk%C9%99li.jpg|ساغ|بندانگشتی|300x300پیکسل|نیظامی مقبرسی یانیندا لئیلی وه مجنۇن هئیکلی آتاسینین نزیرلریندن سونرا نهایت کی، مجنون دونیایا گلیر. اونون آدینی قئیس قویورلار وه ناز نئمت ایچریسینده بؤیودورلر. داها سونرا تحصیل آلماسی اوچون قئیسی مکتبه وئریرلر. او، قبیله قیزلاری ایله بیرلیکده اوخویور. بو قیزلار ایچریسینده لئیلی آدلی گؤزل بیر قیز وار، قئیس اونو گؤرور وه سئویر. قیز دا اونو سئویر. بو عشق دیل-دیشه دوشور. قئیسه مجنون لقبی وئریرلر. لئیلینی ایسه اوندان آییریرلار. قئیس هر گئجه خلوت سئوگیلیسینی گؤرمیه گئدیر وه آیریلیغا عآید شئرلر اوخویور. او، آرتیق ائویندن وه عآیلسیندن اوزاقلاشیر. بیر گون مجنون لئیلینین چادیری یانیندان کئچرکن اونو گؤرور. هادیسدن خبردار اولان آتا ائلچی گئدیر. لئیلینین آتاسی اونلاری یاخشی قبول ائتسه ده، قیزی وئرمکدن بویون قاچیریر. مجنونون آتاسی مایوس حالدا گئری دؤنور وه اوغلونا نصیحت ائدیب باشقا قیزلا ائولندیرمک ایستییر. او، هئچ کسین نصیحتینی ائشیتمیر، چؤلّره دوشور، اومیدله یاشاییر. قوهوملاری شفا اوچون اونو کعبیه آپارماغی مصلحت گؤرورلر. کعبده مجنون آلّاهدان شفا اوزینه عشق ایستییر.
لئیلی نین قبیله سی اوْنلاری بییابیر ائدن شاعیری – مجنۇنۇ اؤلدۆرمک ایستییرلر. آتا حادیثه دن خبردار اوْلۇب اوْغلۇنۇ آختاریر، تاپا بیلمیر، نهایت یئرینی اؤیرنیب یانینا گئدیر وه اوْغلۇنۇ چوْخ پیس هالدا گؤرۆر. داها سوْنرا مجنۇن آتاسیندان عۆزر ایستییر. بۇ مۆدّتده لئیلی ائوده مهبۇس قالیر، هر زامان مجنۇندان خبر گؤزلییر. نجدّن اسن کۆلک اوْنا یاریندان سالام گتیریر، بازاردان گلن اۇشاقلاردان اؤزۆ حاقّیندا مجنۇنۇن سؤیلدییی وه دیلّره دۆشن شئرلری ائشیدیر، ائوین یانیندان کئچنلرین اوْخۇدۇغۇ بایاتیلاری توْپلاییر، اوْنلارا جاواب یازیر وه یالنیز بۇنۇنلا تسلّی تاپیر. لئیلی یازدیغی شئرلری کۆچیه آتیر، یوْلدان اؤتنلر ایسه بۇ شعئرلری تاپیب مجنۇنا چاتدیریرلار. بئللیکله ایکی سئوگیلی آراسیندا الاقه داوام ائدیر.
باهارین گؤزل گۆنلرینین بیرینده، لئیلی اؤز رفیقلری ایله بیرگه سئیره چیخیر. بۇ زامان بیر نفر مجنۇنۇن قزلینی اوْخۇیا-اوْخۇیا یوْل کئچیر وه لئیلی اوْنۇن سؤزلرینی ائشیدیر. اؤزۆنۆ ساخلایا بیلمین لئیلی قزلی اوْخۇیان شخص طرفه قاچیر. حادیثه دن لئیلینین آناسی خبر تۇتۇر. بۇندان سوْنرا لئیلی ائو دۇستاغی ائدیلیر.عرب بؤیۆکلریندن ایبن سالام آدلی بیریسی لئیلینی ایستییر. ائلچی گؤندریر، قیزی اوْنا نیشانلاییب خستلییی یاخشی اوْلانا قدر آتا ائوینده قالماغی وعده آلیر.
نوْفل آدلی بیر قهرمان اوْوا چیخدیغی زامان مجنۇنا راست گلیر. اوْ، گنجین ماجراسینی ائشیدیر، اوْنا کؤمک ائتمک ایستییر. مجنۇنۇ اۆمیدوار ائدیر، اوْنا مئهریبانلیق ائدیب پالتار گئییندیریر، گؤزل شعئرلرینه قۇلاق آسیر. نوْفل مکتۇب یازیب قیزی مجنۇن اۆچۆن ایستییر، یوْخسا ایشین مۆحاریبه ایله حلّ اوْلۇناجاغینی بیلدیریر. لئیلی نین آتاسی وۇرۇشا حاضیر اوْلدۇغۇنۇ بیلدیریر. مۆحاریبه باش وئریر. مجنۇن لئیلینین قبیله سیندن اؤلن لره آجیییر، لئیلی ایسه آتاسینین مغلۇب اوْلماسینی ایستییر، اؤز سئوگیلیسینه چاتماق اۆچۆن دۇا ائدیر. نوْفل قالیب گله بیلمیجیینی دۆشۆنۆب صۆلح باغلاییر. داها سوْنرا نوْفل یئنی قۆوّه توْپلاییب تکرار حۆجۇما کئچیر. بۇ زامان لئیلی قبیلسی مغلۇب اوْلۇر. لئیلی نین آتاسی خاهیش ائدیر کی، قیزیمی اؤلدۆر، بیر قۇلا وئر، آمّا بۇ دلییه اره وئرمه. بۇ سؤزلرین قارشیسیندا آجیز قالان نوْفل مۆحاریبدن ال چکیر. مجنۇن اوْنا تن ائدیب صحرایا قاچیر.
مۆحاریبدن سوْنرا توْی ائدن ایبن سالمان لئیلینی اؤز ائوینه کؤچۆرۆر. لاکین، توْیدان سوْنرا لئیلی اوْنا یاخینلیق وئرمیر. ایبن سالام لئیلییه یاخینلاشماغا چالیشدیغی زامان قیز اوْنا ائله بیر سیلّه وۇرۇر کی، سالام اؤلۆ کیمی یئره ییخیلیر. مجنۇن ایسه لئیلینین اره گئتمسیندن خبر تۇتۇر. لئیلینین خیالینا شیکایت ائدن مجنۇنۇ آتاسی یئنیدن چؤلّرده تاپیر. مجنۇن آتاسینی تانیمیر، آتاسی اؤزۆنۆ نیشان وئردیکدن سوْنرا مجنۇن اوْنۇن آیاقلارینا دۆشۆر. آتاسی مجنۇنا چوْخ قوْجالدیغینی وه اؤلۆم آیاغیندا اوْلدۇغۇنۇ دئییر، اوْغلۇندان گئری دؤنمسینی خاهیش ائدیر. مجنۇن آتاسیندان عۆزر ایستییر وه اؤزۆنۆ اؤلمۆش بیلمیی خاهیش ائدیر. آتا، اوْغلۇ ایله ویدالاشیب گئری دؤنۆر وه بیر نئچه گۆن سوْنرا اؤلۆر. آتاسینین اؤلۆمۆنۆ مجنۇنا خبر وئریرلر، اوْ مزار اۆستۆنه گلرک ناله ائدیر وه یئنیدن صحرایا چکیلیر.
بیر گۆن بیر سۆواری مجنۇنا لئیلیدن مکتۇب گتیریر. اوْ، لئیلینی گؤرمسینی سؤیلییب اوْنۇن بیقرارلیغیندان دانیشیر وه مکتۇبۇ اوْنا تقدیم ائدیر. اؤز حالیندان بحث ائدن لئیلی مجنۇنۇن آتاسینین اؤلمسینی ائشّیتدییینی وه یاس ساخلادیغینی سؤیلییر. مجنۇن سئوینیر وه جاواب یازیر. مجنۇنۇن سلیمی-آمیری آدلی داییسی اوْنۇن اۆچۆن پالتار وه یئمک گتیریر. مجنۇن آناسینین حالینی سوْرۇشۇر. بۇنۇ ائشیدن مجنۇن ائوه دؤنۆب باجیسینی اوْغلۇنۇن یانینا گتیریر. اوْغلۇنۇن حالینی گؤرن آنانین جییری یانیر. آنا، اوْغلۇنۇ ائولرینه چاغیریر، اوْنا نصیحت وئریر. ائوه دؤندۆکدن سوْنرا مجنۇنۇن آناسی وفات ائدیر. سلیم یئمک وه پالتار گتیررکن مجنۇنا آناسینین اؤلمسینی خبر وئریر. مجنۇن اؤزۆندن گئدیر.
لئیلی مجنۇنلا گؤرۆشمک اۆچۆن یئر مۆعیّن ائدیر. تعیین اوْلۇنمۇش واختدا مجنۇن گلیر. لئیلی اۇزاقدا ایلشیب مجنۇنۇن قزلینه قۇلاق آسیر. مجنۇن آرزۇلارینی ایفاده ائدن بیر قزل اوْخۇیۇر، سوْنرا یئنه صحرایا قاییدیر. مجنۇنۇن شؤهرتی آلمه یاییلیر. اوْنۇن قزلّری دیلدن-دیله گزیر. بۇنۇ ائشیدن سالام باغدادی مجنۇنۇن گؤرۆشۆنه گلیر وه اوْنۇن سؤیلدییی شئیرلری توْپلاماق ایستییر. مجنۇن اوّل اوْنۇ گئری دؤندرمک ایستسه ده، سالام یالواریب اوْنۇن یانیندا قالیر. زئینب آدلی بیر قیزا آشیق اوْلمۇش زئید لئیلی ایله تانیش اوْلۇر وه بۇ ایکی سئوگیلی آراسیندا واسیط چیلیک ائدیر. لئیلینین اری قیزدیرمایا تۇتۇلۇب وه اؤلۆر. لئیلی مجنۇنۇ چاغیرتدیریر وه اوْ، حئیوانلارلا بیرلیکده گلیر. حئیوانلار قاراوۇل چکیر وه اوْنلار اوْتاقدا گؤرۆشۆرلر . هر ایکیسی اؤزۆندن گئدیر، اوْنلار دردلشیب یئنیدن آیریلیرلار. پاییز واختی یئتیشیر، لئیلی خستلنیر، آناسینا مجنۇنا دئییلسی سؤزلری وصییّت ائدیب اؤلۆر. زئید احوالاتی بیلیب مجنۇنا خبر گتیریر. مجنۇن سئوگیلیسینین قبری اۆسته گلیب نؤوحه ائدیر وه قبیر اۆستۆنده اؤلۆر. اطرافا توْپلانمیش حئیوانلارین قوْرخۇسۇندان هئچ کیم اوْنلارا یاخینلاشا بیلمیر. بیر ایلدن سوْنرا حئیوانلار داغیلیشیرلار، مجنۇنۇ دا لئیلینین قبرینده دفن ائدیرلر.
پئرسوْناژلار
[دَییشدیر]لئیلی
[دَییشدیر]اساس مقاله: لئیلی پیوند=https://az.wikipedia.org/wiki/Fayl:G%C9%99nc%C9%99d%C9%99_Leyli_v%C9%99_M%C9%99cnun_heyk%C9%99li.jpg|ساغ|بندانگشتی|253x253پیکسل|گنجده "لئیلی وه مجنۇن" هئیکلی نیظامی لئیلی اوْبرازیندا گؤزلّییه محبّتی ترنّۆم ائتمیشدیر. بۇ گؤزلّییین مزمۇۇ وه مۆندریجسی اوْلدۇقجا گئنیشدیر. اوْ، شۆۇر، اخلاق، عنعنه گؤزلّییی، هیات وه یاشاماق گؤزلّیییدیر. مجنۇن شئرلرینده ترنّۆم اوْلۇنان بۇ گؤزلّییی جمییّت ده درک ائتملیدیر وه بۇ گؤزلّیکدن ذؤوق آلماق اۆچۆن اوّلجه پوْئزییانین، سنتین گؤزلّییینی دۇیمالیدیر، حیات حقیقتلرینی بۇ پوْئزییادان اخذ ائتملیدیر.
نیظامینین تصویرینه گؤره لئیلی نین ساچیندان بنؤوشه قیوریم وئرردی. قؤنچنین عطریندن باج آلاردی، چمن مۆکۆندن خراج ایستیردی. چ. ساسانیان یازیر کی، لئیلی نیظامینین ائستئتیک ایدئالیدیر. اوْ، یارانمیشلارین ان گؤزلیدیر. بۇ روْمانتیک تصویرده لئیلی نین گؤزلّییینین حدّی-حۆدۇدۇ یوْخدۇر. اوْنۇن گؤزلّییینی طبعیتده اوْلان هئچ نه ایله مۆقاییسه ائتمک اوْلماز.
نیظامی لئیلی نین گؤزلّییینی ایدئال سوییّیه قالدیریر. لئیلی نین گؤزلّییی قارشیسیندا گؤیلر ده، پریلر ده باش اییر، یئر-طبیعت اوْندان اۇتانیر. اوْ. "کیچیک بیر قمزسی ایله بیر یوْخ، مین کؤنۆل آلیردی." لئیلی گؤرکمده "عرب آیی، کؤنۆل آلماقدا ایسه اجم تۆرکۆ" ایدی.
لئیلینین ایدئال گؤزلّییینی اؤزۆنۆن روْمانتیک تخیّۆلۆنده بۇ جۆر جاذیبلی شکیلده تصویر ائدن نیظامی، اؤز قهرمانی اۆچۆن ائینی زاماندا ایدئال ایجتیماعی حیات شرایطی آراییردی. لئیلی بیر ائستئتیک ایدئال کیمی مؤوجۇد تاریخی شرایطین ائستئتیک دۆشۆنجلرینه ضیدّ ایدی. بۇ ضیدّییّت لئیلی نین ائوده دۇستاق ائدیلمسینده، نجیب حیسلرینین جیلوْولانماسیندا، ایختییاراتینین الیندن آلینماسیندا ایانی شکیلده اؤزۆنۆ بۆرۇزه وئریر. لئیلی بۇ محکۇمییّته ائتیراز ائدیر، اؤز شخصی کؤنۆل آرزۇلارینین طلبی ایله آزاد حیات سۆرمک ایستییر.
