موغان
مۇغان دۆزو موغان دوزو- آراز چايینین و تالیش داغلاری سیلسیلهسینین شیمال حیصهسینده ساوالان داغینین اطرافیندان خزر دنیزینه کیمی اۇزانیر. بۇ گۆن بۇ اراضیيه 3 رايوْن داخیلدیر: پارساباد، بیلسووار و گئرمی. بۇ ياشیل گؤزل دۆزنلیگین بیر چوْخ گؤرمهلی يئرلری وار: - آراز چايینین ساحلی - شاهراک گؤلو - مۇغاندا بؤيوک کند تسرروفاتی و حئیواندارلیق کوْمپلئکسلری - اوْلتان ماغاراسی (پارساباد) - قێز قالاسی - خۇدافرین کؤرپوسو - خرمن، نادیر تپهلری - آسلاندوزده قدیم مزارلیق.
مۇغان دۆزو کۆر-آراز اوْوالیغینین بیر حیصهسیدیر. شیمال-قربده آراز چايی واسطهسیله میل دۆزوندن، کۆر چايی واسطهسیله شیروان دۆزوندن آيریلیر. جنوبدا و جنوب-شرقده لنکران اوْوالیغینا و ساليان دۆزونه قوْووشور. دۆزون جنوب-قرب داوامی گونئی آذربایجان اراضیسیندهدیر. تاریخن آراز چايی مۇغان دۆزوندن آخاراق بیلا واسیطه خزر دنیزینه تؤکولوردو. 1896-جێ ایلده آراز اؤز ساغ ساحلینی يۇيوب مۇغان دۆزونون بیر حیصهسینی باسمیشدیر. يالنیز 1916-جێ ایلده بۇ يۇيولمانین قارشیسی آلینمیش، آراز اؤز ياتاغینا قايتاریلمیشدیر. دۆزنلیکدهکی، بیر چوْخ گؤل و باتاقلیق دا (آغچالا، محمودچالا و دیگرلری) همین داشقین زامانی عمله گلمیشدیر. مۇغان دۆزونون چوْخ حیصهسی دنیز سویهسیندن آشاغی اوْلوب، کۆر چايی، خۆصوصن ده آراز چايینین گتیردیگی چؤکونتولردن عمله گلمیشدیر. کۆر-آراز اوْوالیغی، اوْ جۆملهدن مۇغان دۆزو آذربایجانین ان قدیم اکینچیلیک بؤلگهسیدیر. بۇرادا قدیم زامانلاردا ایستیفاده ائدیلن آرخلارین ایزلری واردیر. بۇ آرخلاردان بعضیلری تمیر ائدیلمیش، يئنی آرخ و کاناللار دا چکیلمیشدیر. منبعلرده آذربایجان اراضیسینده مۇغان و مۇغاننیيه آدلی ایکی جوْغرافی اوْبيئکدن بحث اوْلونور. اوْرتا عصرلرده قبله ایله همسرهد اوْلوب، گیردیمان و گؤيچاي چايلارینین آشاغی آخاری بوْيو اراضی مۇغانیه آدلانیردی. بعضی تدقیقاتچیلارا گؤره، مۇغان ویلايتی و دۆزونون آدی اوْرتا عصرلرده مؤوجود اوْلموش مۇغان شهرینین آدی ایله باغلیدیر. اوْرتا عصر عرب منبعلرینده (دوْققوز-اوْن عصرلر) خزر دنیزی ساحلینده، کۆرون منبعيیندن تقریباً 100 کیلوْمتر، جنوبدا اردبیلین 50 کیلوْمترلیگینده يئرلشن مۇغان شهری ایکی چاي آراسیندا تصویر اوْلونموشدور. ابن خوْردادبئه (دوْققوز عصر) مۇغان حاکمی شکله حاقیندا، مۆقدسی (اوْن عصر) باشدان-باشا باغ-باغاتلا ایحاطه اوْلونموش بۇ شهرین گؤزللیگی، اهالیسینین حؤرمتجیل و سخاوتلی اوْلماسی بارهده معلومات وئرمیشدیلر. بیر فیکره گؤره، شهر اوْن اۆچ عصرده موْنقوْل يۆروشلری، دیگر فیکره گؤره ایسه، اوْن بئش عصرده تئيموری سۇلطانی ابو سیدله آغقوْيونلو اۇزون حسن آراسیندا باش وئرمیش وۇروشما زامانی داغیدیلمیشدیر. قرناتی، زکریه قزوینی و باشقالاری عومومیتله، مۇغان اؤلکهسی، اوْنون گئنیش اراضیده يئرلشمهسی، ایقلیمینین آذربایجانینباشقا يئرلرینه نیسبتن ایستی، حئیواندارلیق اۆچون يارارلی اوْتلاقلارا مالیک اوْلماسی حاقیندا معلومات وئریر، يئرلی اهالینی تۆرکمنلر آدلاندیریرلار. آنتیک مۆلیفلر (هئکاتئي، هئروْدوْت و باشقالاری) ده تاریخی مۇکان اراضیسینده (ایندیکی مۇغان دۆزو) میک/مۇک طایفهسی حاقیندا معلومات وئرمیشلر.
آذربایجاندا مۇغان آدی ایله باغلی 18 ياشايیش منطقهسی مؤوجوددور. تدقیقاتچیلار بۇ توْپوْنیملری مۇق ائتوْنیمی ایله علاقهلندیریرلر. ائرمهنیستاندا مۇغان، گۆرجوستاندا مۇغانلی (مۇغانلوْ)، اؤزبهکیستاندا مۇغان، گونئی آذربایجاندا مۇغان و مۇغانجوق، تاجیکیستاندا مۇغ قالاسی، تۆرکیيهده ایسه مۇغانجیق کندلری قئيده آلینمیشدیر.