میر مهدی اعتیماد

ویکی‌پدیادان، آچیق بیلیک‌لیک‌دن

میر مهدی اعتیماد، آذربایجانین تانیمیش شاعیری، یازیچیسی، پئداقوقو، معاریفچیسی‌دیر.

یاشاییشی[دَییشدیر]

  مير مهدی اعتیماد 1900-جو ايلده تبريزده سئييد محمد کيشي‌نین عاييله‌سينده دوغولموش، لاپ کيچيک ياشلاريندان دؤورون طلبلرينه اساسن کؤهنه اوصوللو مکتب موعلّیمي موللا يوسيفدن عرب ديلي درسي آلماغا باشلاميشدير. عرب و فارس ديليني اؤيرنن اعتیماد ايبتيدایي تحصيليني ميرزه عبدالقاسيم خا‌نین "اوصول جديد" مکتبينده آلير، داها سونرا "طاليبييّه مدرسه‌سينده صرف-نحو، فيقه، حيکمت عئلملريني ده اؤيره‌نير و او، عالي مکتب سوييّه‌سينده تحصيل آلير. لاکين ادبییّاتا بؤيوک ماراق و سئوگيسي اونو دايم موطاليعه ائتمه‌یه، موتمادي اولاراق بديعي ادبییّات اوخويوب اؤيرنمه‌يه، بيليک و معلوماتيني آرتيرماغا ايستيقامتلنديرير. مير مهدی اعتیماد تحصيليني بيتيريب خالق معاريفي ساحه‌سينده فعاليته باشلايير. اوخوماق هو‌سينده اولانلار اۆچون تبريزده يئني اوصوللو "اعتيماد مدرسه‌سي"ني آچماغا نايل اولور.

   1920-جي ايللرده، اعتیمادين ادبي-بديعي و پئداقوژي فعاليیته باشلاديغي موهوم تاريخي مرحله ده يئني میلّی اويانيشين، خيياباني حرکاتي‌نین تاثيري گو­نئي آذربایجان مکا‌نیندا گئنيش ياييلميشدي. شئيخ محمد خيياباني ايسه بؤيوک عئلم، ادبییّات آدامي ايدي و بو دؤورده يارانان ادبییّاتي خوصوصي ديقتله ايزله‌ييردي. او دئييردي: "ايندي بيزه غم و کدر گتيرن ادبییّات لازيم دئييل. گنجلريميز يئني تحصيل دالينجا گئتمه‌ليدير، بو ايشده ادبییّاتين رولو بؤيوکدور."[1]

مير مهدی اعتیماد دا آلوولو نيطقلريله ميليونلاري غفلتدن اوياتماغا قادير اولان خييابا‌نی‌‌نین آرزو ائتديگي يئني، آزاد روحلو ادبییّاتين ياراديجيلاريندان بيري ايدي. لاکين مؤوجود رئژيم، ريضا شاه پهلوي حاکيميتي اونا قارشي اولان آزاد، موباريز روحلو ادبییّاتين علئيهينه ايدي. بونا گؤره ده 1928-جي ايلده آذربایجان ديلينده اولان کيتاب و مطبوعات، حتّي بو ديلده اولان تئاترلاردا تاماشالارين گؤستريلمه‌سي، مکتبلرده و ايجتيماعي يئرلرده تورکجه دانيشماق بئله قاداغان اولوندو. لاکين بو معنوي و فيزيکي تضييقلره باخماياراق دؤورون قاباقجيل يازيچي و شاعيرلري اؤز قلملريني يئره قويماديلار.

اديب ياراتديغي "اعتيماد مدرسه‌سي"نده اون بئش ايل يئني نسلين تعليم-تربييه‌سي ايشي ايله مشغول اولور، هم ده بديعي ياراديجيليغيني داوام ائتديرير، ايجتيماعي-سياسي مضمونلو شئعیرلر يازير. مکتب حياتي، پئداقوژي فعاليتي، شاگيردلرله ياخيندان تماسي مير مهدی اعتیمادي تربييه‌وي-ديداکتيک مؤوضودا اثرلر يازماغا ايستيقامتلنديرير.

1941-46جي ايللر اديبين هم ايجتيماعي-سياسي موباريز، هم ده ادبي-بديعي ياراديجيليق ساحه‌سينده يئني مرحله آچير. بئله کي، 1945-جي ايلين سئنتيابريندا س.ج.پيشه‌وري‌‌نین باشچيليغي ايله آذربايجان دئموکرات پارتيياسي يارانير و چوخ کئچمدن او، بير سياسي ليدئر کيمي، بوتون حرکاتا، خالقا رهبرليک ائتمک قودرتينده اولدوغونو ثوبوت ائدير. گونئيده میلّی دئموکراتيک حؤکومت واخت ايتيرمه‌دن بير سيرا دئموکراتيک ايصلاحاتلار حياتا کئچيريلير. ان اوّل آذربايجان تورکجه‌سي خالقين آزاد اونسييّت واسيطه‌سي و رسمي دؤولت ديلي اعلان ائديلير. تدريس موسيسه‌لرينده، مطبوعات، عئلمی و سيياسي ايداره‌لرده ايشلرين بوتونلوکله آنا ديلينده آپاريلماسينا باشلانير. بئله‌ليکله ده، میلّی مدنييّتين، ادبييّاتين، پوئزييا‌نین اينکيشافي، ترقّيسي اۆچون الوئريشلي شرايط يارانير.

1941-جي ايلده ايکينجي دونيا موحاريبه سي‌نین سرحدلري‌نین گئنيشلنمه‌سي نتيجه‌سينده ايسه ايرا‌نین و گونئي آذربايجا‌نین حياتيندا داها بؤيوک دييشيکليکلر باش وئرير. رضا شاه اؤلکه‌دن قاچاراق خاريجي هاوادارلاري‌نین قولتوغونا سيغينير. اؤلکه‌ده يارانان نيسبي آزادليقدان ايستيفاده ائدن اعتيماد 1942-جي ايلده "شاعیرلر مجليسي"ني ياراتماق ايدئياسيني ايره‌لي سورور. علي فيطرت، ابولقاسيم کاميل، محمد بيرييا و هيلال ناصيري بو ايشده اونا ياخيندان کؤمک ائديرلر. بئله‌ليکله، 1942-جي ايلده تبريزده فعالييّته باشلايان آذربايجان يازيچيلاري و هونرورلري جمييّتينه مير مهدی اعتیماد صدر سئچيلير. اعتیمادين رهبرليک ائتديگي "شاعیرلر مجليسي"‌نین اورمو، زنجان، اردبيل و آستارا شهرلرينده ده شؤعبه‌لري يارانير. "مجليسين آيليق اورقاني اولان "شاعیرلر مجليسي" ژورناليندا (بو اورقان ژورنال فورماتيندا اولسا دا، ژورنال دئييل، آلماناخ آدلانيردي) تئزليکله اؤلکه‌‌نین بوتون شهرلرينده يازيب-يارادان شاعير و يازيچيلارين اثرلري چاپ اولونور.[2]

"شاعیرلر مجليسي" گونئي آذربايجاندا ادبییّاتين مضمونجا زنگينلشمه‌سي و اوندا ايجتيماعي-سيياسي گئرچکليگين آکتوال پروبلئملري‌نین عکس ائديلمه‌سي ساحه‌سينده بؤيوک ايشلر گؤروردو. بو دؤورده م.نيکنام، بورچالو، ف.محزن، م.م.چاووشي، ي.شئيدا، نجاتي، ح.ساهير، م.بيرييا، ع.فيطرت، م.ديرفشي، ج.کاشيف، ه.ناصيري، ب.آذروغلو، م.گولگون، ح.بوللوري، ع.توده، ه.ترلان، ساوالان، ع.باريز، قافلانتي و باشقالاري ايله برابر م.اعتیماد دا ظولمه و زوراکيليغا، اسارت و سفالت، میلّی آيري-سئچکيليگه قارشي کسکين مضمونلو اثرلر ياراتماقلا ادبي فيکرين تزه‌لنمه‌سينه تاثير گؤسترير.

وطنین سماسيندا دوغموش آزاديق گونشيني، میلّی حؤکومتي اورکدن ترننوم ائدير، سئوينج دويغولاريني پوئتيک ميصراعلارا چئويريردي.ادبییّات، بديعي سؤز صنعتي بؤيوک ووسعتله اينکيشاف ائدير، گونئي آذربايجاندا ادبییّاتين، پوبليسيستيکا‌نین گوجلو تمثيلچيلري، يئني يازارلار اوردوسو يارانيردي. قوزئي آذربايجاندان گونئيه ايجتيماعي-سياسي-ادبي فعاليت اۆچون گلميش م.ايبراهيموو، ق.ايلکين، س.روستم، م.راحيم، ق.مممدلي و ب. کيمي ياراديجي ضياليلارا قوشولان مير مهدی اعتیماد اؤز همکارلاري ايله بير سيرادا آدديملايير، دؤوري مطبوعاتدا – "وطن يولوندا"، «آذربايجان»، «سيتاره‌يي-آذربايجان»، «خاوري-نو»، «آزاد میلّت»، «اورمييه»، «جؤودت»، «فدایي»، «دئموکرات»، «آذربايجان اولدوزو» کيمي قزئت و ژورناللاردا شئعیر و مقاله‌لرله چيخيش ائديردي. "مير مهدی اعتيماد دوغما خالقي‌نین آزادليق اوغروندا موباريزه آپارديغي ايللرين، هم ده میلّی حؤکومت دؤورونون گؤرکملي شاعيري اولموشدور. ايستر اونون يازيب-ياراتديغي ايللري، ايسترسه ده سونراکي جنوبي آذربايجان ادبییّاتيني اعتيمادسيز تصوّور ائتمک اولماز.[3]

   قئيد ائدک کي، 1946-جي ايلين 11 دئکابريندا گونئي آذربايجان میلّی حؤکومتي سوقوطا اوغراديلديقدان سونرا بير چوخ آزادليق موجاهيدلري، فدايیلرله برابر "اعتيماد دا تبريزده حبس اولونموشدور. او، ايکي ايل حبسده قالميش، سونرا عومومي عفو زاماني آزاد ائديلسه ده، آذربايجاندان سورگون ائديلميش، تئهراندا ياشامالي اولموشدور.[4] شاعير تئزليکله تئهران ادبي موحيطينه ده داخيل اولموش و ايستر فارس‌ديللي، ايسترسه ده تورک‌ديللي ادبییّاتين ان اوزده اولان نوماينده‌لريندن بيرينه چئوريلميشدير. سهند، فرزانه و ديگر سيلاحداشلاري‌نین تشکيل ائتديکلري شئعیر مجليسلرينده ياخيندان ايشتيراک ائتميش، يئني شئعیرلريني اوخوموشدور.

عؤمرو بويو خالقينا ويجدانلا خيدمت ائدن، تورک بالالاري‌نین معاريفلنمه‌سي يولوندا گئجه-گوندوز چاليشان وطنپرور شاعير 1981-جي ايلده 81 ياشيندا تئهراندا وفات ائتميشدير.

ياراديجيليغي:[دَییشدیر]

   اديب اؤلکه‌‌نین، خالقي‌نین گله‌جگي اولان گنج نسلين دوزگون، صاف اخلاقلي، وطنپرور روحدا تربييه آليب فورمالاشماسيني هميشه دوشونموش، بو مسله حياتي‌نین معناسينا چئويرميشدير. اونا گؤره ده اعتيمادين خوصوصوله اوشاق و گنجلر، ائله‌جه ده بؤيوکلر اۆچون يازديغي اثرلرده اخلاقي-ديداکتيک مؤوقئع اؤزونو داها قاباريق گؤسترير. اديب گنجلري گله‌جگين گؤرن گؤزو، دوشونن بئيني سانير، اونلارين وطنین صاباحي اۆچون هرطرفلي شخصيیت، بير وطنداش کيمي يئتيشمه‌لرينده ادبییّاتين عوضسيز رول اويناديغيني دوشونوردو. ياشاديغي عصرده باش وئرميش موهوم تاريخي حاديثه‌لرين شاهيدي، بعضاً ايسه فعال ايشتيراکچيسي اولان اعتيماد شاهيدي اولدوغو اولايلاري، گؤروب-ائشيتديکلريني شاعير تخييّولوندن کئچيره‌رک ميصراعلارا چئويرير، "مناظره‌ي ادبي-ادب قايدالاري" ،"بدرقه الصبیان-گنجلرين ضييالانماسي (معاريفلنمه‌سي، نورلانماسي)" ،"هدایت الکلام-کلاملارين گؤسترديگي يول" ،تخت الصبیان -جاوانليق تاختي" ،"آینه‌ي اخلاق-اخلاقين آيناسي" ،"گلينلر بزه‌گی" ،"گول قؤنچه‌سي" ،"چرشنبه بازاري" ،"برگ سبز-ياشيل يارپاق" ،"سماوريييه-موصاحيبه‌لر" ،"شانلي آذربايجان" کيمي داها چوخ نصيحت‌اميز روحلو، بير-بيريندن ماراقلي اثرلريني هم فارس، هم ده تورکجه قلمه آليردي. دوشونجه‌لريني رئال حياتدا دا تطبيق ائتمک اۆچون دؤورونون ضيالي اؤولادي بوتون قووّه‌سيني، اينتئللئکتيني سفربر ائدير و "اعتيماد مدرسه‌سي"ني ياراتماغا نايل اولور.

  اؤلکه مکتبلري‌نین بيرينجي صينيف شاگيردلري‌نین آنا ديلينده تحصيل آلماسي، میلّی روحدا بؤيومه‌سي اۆچون "اليفباي جديد-يئني اليفبا" درسليگيني يازيب اورتايا قويور. شاعيرين اثرلري بؤيوک ماراقلا اوخونور و سئويليردي. بو بؤيوک سئوگي‌نین نتيجه‌سينده "مناظره‌ی ادبي-ادب قايدالاري" 8 دفعه،"بدرقه الصبیان-گنجلرين معاريفلنمه‌سي" 10 دفعه،"آینه‌ی اخلاق-اخلاقين آيناسي "کيتابي ايسه 20 دفعه نشر اولونور.

  او، خالقينا، وطنینه کؤنول وئريب اولفت باغلاديغي سؤز جبهه‌سينده شاعير کيمي، سيياست مئيدا‌نیندا ايجتيماعي خاديم، معاريف ساحه‌سينده ايسه تجروبه‌لي پئداقوق کيمي لياقتله خيدمت ائديردي. بونا گؤره ده تربييوي-ديداکتيک مؤوضودا يازديغي اثرلري، ايجتيماعي مضمونلو پوئما و شئعیرلري ايله، قئيد ائتديگيميز کيمي، اعتیماد هله ساغليغيندا ايکن خالق آراسيندا بؤيوک شؤهرت قازانميشدي. "شاعيرين "دوغما آذربايجان" کيمي بير سيرا شئعیرلرينه بسته‌له‌نن ماهنيلار ديللرده دولاشماقدادير."[5]

  "آذربايجان تاريخي‌نین قاسيرغالي و فلاکتلي گونلرينده چوخ واخت شاعیرلر قاباغا دوشموش، خالق کوتللريني ظولمکار حاکيملر، يادائللي غارتچيلره قارشي عوصيانا سسله‌ميشلر. شاعیر حاجي ريضا صراف دا مشروطه حرکاتي‌نین هيجان طبيليني چالماغي اؤز بوينونا گؤتورموشدو.[6] قئيد ائدک کي، ريضا شاهين ايستيبداد رئژيمي‌نین دئوريلديگي تاريخي زاماندا ايسه بو ميسسيياني مير مهدی اعتیماد و سیلاحداشلاري حياتا کئچيريرديلر. میلّی حؤکومت زاماني يازديغي اثرلرينده، ائله‌جه ده "يئني حياتيميز" ،"وورون قدملريزي تيتره‌سين بوتون تئهران" ،"آزادليق باهاري" شئعیرلرينده وطنه آرتيق يئني حياتين قدم قويدوغونو خبر وئرير، دويدوغو حدسيز سئوينج حيسّلريني ايفاده ائدير، شئعیرده سسلنديرديگي سواللارين سون بئيتده ايناملا جاوابيني وئريردي:

بير گونشين جاماليني خالقيميز آختارير گؤره،

سؤيله گؤروم کي، بو گونش يوردوموزا هاچان گلير؟

پرچمي-عدلي قالديران، خالقي حياتا سؤوق ائدن،

شانلي، شرفلي بير باهار عالمه ارماغان گلير[7]

   غفلتده ياتان سويداشلاريني اوياتماق اۆچون آزادليغين بير نغمه، گؤزل سس کيمي گلمه‌سيني فرحله قارشيلايان، "تفريقه‌ني سئونلرين باغچاسينا خزان"اين تشريفيني ايسه طبيعي قبول ائدن اعتیماد يئني زاما‌نین يئتيشديگينه ايشاره ائديردي.   او، جوشقون وطنپرورليک روحلو ايله "دوغما آذربايجانيم" ،"آذربايجانا يئتيشمز" ،"تبريزيم" ،"نئيله‌ييب بو قوزو میلّت سنه، تقصيري ندير؟" ،"ستّارخان يوردو" ،"وطن باهاري" ،"ائليمه سالام" ،"ظفر بايراغي" ، "ياشا، ياشا، آذربايجان!" ،"گئت آداميني تاني" کيمي شئعیرلريني يازميش، دويغو و دوشونجه‌لريني پوئتيک ميصراعلارا چئويرميشدير. بو شئعیرلرين تکجه آدلاريني سادالاماق کيفايتدير کي، اونلارين ماهيتينده نئجه بؤيوک ائل-اوبا محبتي‌نین، آذربايجان سئوگيسي‌نین، آزادليق، ايستيقلال عشقي‌نین دوردوغونو آنلاياسان. آذربايجان شاعيرين هاواسي، سويو، چؤرگي، عشقي، بير سؤزله، هر شئييدير، وطنسيز اونون اۆچون حيات يوخدور. "دوغما آذربايجان" شئعیرينده اولدوغو کيمي:

آزادليغي چون سرو آغاجي سندن آليبدير،

دان اولدوزو تک باش چکيب عرشه اوجاليبدير.

سندن آلير ايلهامي او داغ-داشداکي توفان،

سن تربييه وئرسن داش اولور لعلي-بدخشان.

بو قلبلرين جوشغون اولان پاک قاني سنسن،

آذر ائلي‌نین عيزّتي سنسن، جاني سنسن.

عشق اولسون او عاشيقلره کي، باغلادي پئيمان،

اؤز جانلاريني ائيله‌ديلر عشقووه قوربان.

اوغلانلاري‌نین فيکري، مرامي بودور آنجاق،

دايم ياشا، ائي عيزتيميز، ائي آنا تورپاق![8]

  تصادوفي دئييل کي، 1946-جي ايلده میلّی حؤکومتين دؤولت هيمني کيمي ده محض گؤرکملي سؤز اوستادي‌نین يازديغي "ياشا، ياشا، آذربايجان!" شئعیري قبول اولونموشدور. قئيد ائدک کي،"ياشا، ياشا آذربايجان!" شئعیري اساسيندا میلّی حؤکومتين دؤولت هيمنی‌نين موسيقيسيني ايسه گؤرکملي بسته‌کاريميز جاهانگير جاهانگيروو يازميشدي:

ائي وطنيم آذربايجان،

ابدي اودلاردان نيشان.

آدلي-سانلي کئچميشين وار،

سن بؤيوتدون قهرمانلار.

قوجا شرقين چيراغيسان،

آزادليغين بايراغيسان.

تاريخ بويونجا ياديگار

ايفتيخارلي آثارين وار.

سنسن بيزه آنا، وطن

سنسن بيزه نعمت وئرن

سنسن بيزه روحي-روان،

ياشا-ياشا آذربايجان!

آذربايجان، آذربايجان،

آسلانلارين مکانيسان،

سن قوردوغون يئني حيات

خالقيميزا وئردي نيجات.

گؤزل گونلر گتيريبسن،

ستّارخانلار يئتيريبسن.

قوي يوردوموز جنّت اولسون،

دوشمن باغري قانلا دولسون.[9]

   اعتیماد وطنه، ائل-اوبايا، آنا ديلينه عشقينده بوتؤو ايدي. ياريمچيق اولان هر شئيي معناسيز ساييردي. دوشونوردو کي، اگر حياتدا اينسان اينسا‌نین دوستو، قارداشي اولارسا، "هر کس بير-بيرينه محبت اليني اوزادارسا، او زامان ديلي، فيکري، قلمي‌ آزاد ياشار". پروانه ايله شعمين سئوگيسيني تقدير ائدير و "بولبولون پروانه ايله صؤحبتي" غز‌لينده "گرکدير عاشيق اولان عشق اودويلا اودلانسين، اؤزون اودا-کؤزه وورسون، يانيب آلوولانسين" قناعتيني سرگيله‌ييردي. خزان يئلي‌نین سئوگيليسيني-قيزيل‌گولو گؤزلري‌نین اؤنونده‌جه سولدوروب محو ائتمه‌سيندن اوزولن و عؤمرو بويونجا ناله ائدن بولبولون حاليندانسا، عشقي يولوندا پروانه تک اؤزونو اودلارا ياخيب ووصالا قوووشانلاري بختييار سانير، وطنین آزادليغي يولوندا پروانه و شمع تک يانماغين گرک اولدوغونو وورغولاييردي. امينليکله "اؤلکه‌سيندن خبري اولمايان اينسان ياشاماز، روحسوز عالمده موسللمدي کي، بير جان ياشاماز" ، - سؤيله‌ييردي.

   وطنداش شاعير "گئت آداميني تاني" غز‌لينده ائليندن، اوباندان، ديليندن ال چک دئينلره بوشونا چابا گؤسترديکلريني آنلادير، ايستيلاچيلارين آچيق شکيلده جاوابيني وئريردي: "من مرد اوغولام، قانيم پاک و تميزدير، عاشيقم و اؤز سئوگيليمين عشقي يولوندا هر جفايا حاضيرام. او، آزادليق حقيقتلريني دريندن دوياراق پوئزييايا گتيرير، ادبیيّاتي حياتا دوغرو چکيردي. وطنداش شاعير درک ائديردي کي، "يالنيز حقيقته صاديق قالماق، يورولمادان اونو درک ائتمه‌يه چاليشماق يولو ايله صنعت و او جومله‌دن بديعي ادبيیّات اينسانلارين حياتيني ياخشيلاشديرماق کيمي اؤز باشليجا وظیفه‌سيني لاييقينجه يئرينه يئتيره بيلر."[10]

   اعتيماد وطن محبتي‌نین غئيرت، ناموس مسله‌سي اولدوغونو اؤنه چکير، غئيرتلي اوغول طايفا-تيفاغيني، ائليني دونيا‌نین هئچ بير نازو-نعمتينه ساتماز، اؤز قؤومونو، میلّتیني "دردو-بلايا، فلاکتلره" سالانلار بيلسينلر کي، خالقينا خيانت ائدنلر معريفت و ثروت صاحيبي اولسالار دا، باشلاري آشاغي اولار، دونيا بويو بختي قارا قالار" ،– دئييردي. شاعير "دولانسين" ،"نئيله‌ييب بو قوزو میلّت سنه، تقصيري ندير؟" ،"آپارير" ،"دار آغاجي" اثرلرينده بو تئندئنسيياني داوام ائتديرير، ّ‌ میلّتی‌نین غميني، درد-سريني اونودانلاري، جفالت و نادانليغا رواج وئرنلري، خيانتکارلاري، خالقا ظولم ائدنلري اينسان حساب ائتمير، اونلارين سوندا جزاسي‌نین "اؤلوم" اولاجاغينا، ديواندان-محکمه‌دن قاچيب ياخا قورتارسالار دا، بو قراري طبيعتين اؤزونون وئره‌جگينه امين ايدي:

معناني آتيب لفظي توتانلار چاليشيرلار،

بو يئرده بوتون خالق جهالتله دولانسين.

ائي خلقيني تحقير ائله‌ين، حق دئمک اوزره

آللاهدان اوتان، بوشلا، نجابتله دولانسين.

آخيردا طبيعت او کسي محو ائده‌جکدير،

کيم اؤلکه‌سينه فيکري-خيانتله دولانسين[11]

  قوجا شرقين قاپيسي، ابدي يانار چيراغي آذربايجاني، اودلار يوردونو بؤيوک محبتله وصف ائتمکدن دويموردو. شاعير بالاجا فيدانلارين ديليندن ده پوئتيک ديلله دانيشماغي واجيب سايميش، اوشاقلارا اؤنجه يئريمگي، دوغما ديلده دانيشماغي، قارداش-باجيسينا مئهريبان اولماغي، يولداشلارينا حؤرمت ائتمگي، آنا-آتايا احتيرام گؤسترمگي اؤيره‌دن موقدّس وارليقلاري-واليدئينلريني، ائل-اوباني سئومگي تؤوصييه ائدير. اعتيماد "کسکين قلملي، آزاد دوشونجه‌لي، آيدين تفکّورلو" بير شاعير، جسارتلي سؤز اوستادييدي. او، خالقيني بونجا صفالته سوروکله‌ينلري، آغير وضعيیّته سالانلاري، وطنین ثروتيني تالايانلاري کسکين تنقيد آتشينه توتور، عئيبلريني گؤسترير، بو يوللا، يعني اوزونه گوله-گوله ايصلاح ائتمک ايسته‌ييردي.

شعرلری[دَییشدیر]

   مير مهدی اعتیماد "گلينلر بزه‌گي" و "چرشنبه بازاري" پوئمالاريني يازاراق بو ادبي ژانرين يئني اينکيشاف مرحله‌سيني تامين ائتمه‌يه سعي گؤستردي. گونئي ادبييّاتيندا ژانرين اينکيشافيني، توتدوغو مؤوقئعيي، بديعي ايمکانلاري‌نین تشکّولونو اؤيرنمک و دوغرو-دوزگون قييمتلنديرمک باخيميندان خوصوصي اهميیّت داشييان بو پوئمالاردا دا، طبيعي کي، اساسن مضمون – آذربايجان تورکونون ياشاديغي رئال حياتين مضمونو، حياتي حاديثه و احوالاتلار، آذربايجان خالقيني ناراحات ائدن، دوشوندورن پروبلئم و مسله‌لر ايشيقلانديريلير.

  عومومييّتله، آذربايجان ادبييّاتيندا قادين آزادليغي مسله‌سي عصرلردن بري صنعتکارلاري دوشوندورموش، شرق قادينلاري‌نین طالئعي موختليف حجملي اثرلرده زامان-زامان اؤز عکسيني تاپميشدير. خوصوصیله، ايسلام دينی‌نين اوزدن‌ايراق، مؤوهوماتچي تبليغاتچيلاري‌نین سعيي ايله قادينلارين حياتينا گتيريلن ظولمت، حوقوقسوزلوق، آغير محرومييّتلر بديعي اثرلرده جيددي تنقيده معروض قويولان مسله‌لردندير.

  اثرلري ايله خالقين درين سئوگيسيني قازانميش مير مهدي اعتیماد دا دؤورونون ائولنمه، عاییله‌قورما مراسيميني، بو پروسئسده مؤوجود اولان پروبلئملري، چاتيشمامازليقلاري "گلينلر بزه‌گی" پوئماسيندا بوتون تفرروعاتي ايله، آيدين جيزگيلرله تصوير ائتميش، اساس دئتاللاري، نوانسلاري نظمه چکميشدير. شاعیر اؤنجه ائولنمه پروسئسي‌نین "بعضیي قايدالاري" ايله اوخوجوسونو تانيش ائدير:

قانون قويوب بوردا بيز اشعار متحقیق،

اوغلان قيزي آلماقدا گرکدير اولا ابصر.

يعني، قيزي جايزدير اؤزو ائيله‌يه رؤيت،

بئش گون سورادان چکمه‌يه بير بوللو موصيبت.

اوغلان کي، قيزي بيلمه‌دي چيرکيندي، گؤزلدير.

تويدان سونرا ايشلر گؤروسن جنگي -جدلدير.[12]

  گؤروندوگو کيمي، پوئمادا اعتیماد ايجتيماعي-سوسيال پروبلئم کيمي بوتون زامانلاردا اينسانلاري دايم دوشوندورن ائولنمه، يعني عاییله قورما مراسيمي‌نین بعضي منفي جهتلريني، عئيبجرليکلريني تنقيد ائدير. دؤورونون ضيياليسي اولان شاعیر ياشاديغي زاما‌نین طلبلري باخيميندان پروبلئمه موناسيبتيني بيلديرير، ائوله‌نه‌جک گنجلره اؤز مصلحتلريني وئرير، گلديگي نتيجه‌لري آچيقلايير. او، پوئما‌نین ايلک سطيرلريندن توي مراسيمي‌نین خرجي‌نین کندلي‌نین قازانجينا هئچ اويغون گلمه‌ديگینه، حدسيز درجه‌ده يوکسک اولدوغونا اعتيراضيني بيلديرير. چونکي اوزون ايللر عذاب و زحمتله قازانيلان پولون سئل کيمي آخيديلماسيني يئرسيز و آرتيق حئساب ائدير. بو خوشاگلمز وضعييتين ايضافي خرجدن بئتر اولدوغونو، لاکين اوغلا‌نین ائوله‌نه‌جگي قيزي گؤرمه‌ين ياساقلانماسي‌نین ايسه اوندان دا بئتر اولدوغونو دوشونرک يازير:

پول دا بئجهننم، داغيلير اوردا-بو ياندا،

اوغلان کي، قيزي گؤرمور،درد اوندادير، اوندا.

ائلچي بگنن قيزلا يقينيمدير، ايش اولماز،

گر اولسا دا بئش گونلوک اولار، اينسانا قالماز!

بو يئرده واريمدير سنه من گولملي بير سؤز،

اؤز واليدانه شرطي بودور، وئرمه‌يه‌سن گؤز.

هر بير قيزي کي، واليده اولدو اونا ائلچي،

کي واليده تک، بلکه باجي، هم خالا ائلچي،

بير کئچي چايا، بير چوبوغا اولدولار رابند،

فؤورن اوزويو بارماغينا ائتديلر پئيوند.

هئچ بيلمديلر رسمي-روسوما تا بلددير

تحصيلي ندير، خولقو ندير، ياخشيدي، بددير؟!

بير بؤيله قيزي لازيم اولار واليده آلسين،

انگ آلتي اولوب، ائو سوپوروب، تامبورا چالسين.[13]

  گله‌جک عاییله موناقيشه‌لري‌نین، ايکي گنجين بدبختليگي‌نین، فاجيعه‌سي‌نین کؤکلري بوندادير. خوشبختليک حئساب اولونان، لاکين چوخ حاللاردا بدبختليگين اساسي بو آدديمدان قويولور. شاعیر اورک يانغيسي ايله اوزاق کئچميشدن قالان، عایله‌نین مؤحکم تمل اوزرينده قورولماسينا، ائولَنن گنجلرين خوشبختليگینه خلل گتيرن، چوخ حاللاردا اوغورسوز نيکاحا گتيريب چيخاران قايدالاري دوزگون حئساب ائتمه‌يه‌رک اعتيراض سسيني قالديرير. جهالتي، نادانليغي، خالقين کور-کورانه اويدوغو مؤوهوماتي تنقيد ائدير. بو مسله‌لره اخلاقي-ديداکتيک نؤقطئيي-نظردن ياناشاراق اوغلا‌نین قيزي، قيزينسا اوغلاني گؤرمه‌دن، سئومه‌دن ائولنمه‌سينه، کور-کورانه نيکاحا اعتيراض ائدير. پوئمادا ائلچيلري هئچ قيزين دونياگؤروشو، تحصيلي، خاصييّتي، خاراکتئري ماراقلانديرمير، بو کئيفييّتلري اؤيرنمه‌یه سعی ده گؤستريلمير. حالبوکي اعتيماد گنجلرين اوزاق کئچميشدن قالما اوصوللارلا ائولنمک قايدالاريني نظمه چکمه‌يه-ايفشا ائتمه‌يه باشلامازدان اول، اثرين گيريش حيصه‌سينده بير فينجان چايا، بير قليانا، قيز آناسي‌نین خوش رفتارينا اوياراق قيزي نيشانلاييرلار، داها دوغروسو، نيشان اوزوگونو قيزين بارماغينا پرچيم – "پئيوند ائديرلر". آخي، قيزي گؤرمه‌ميش، بارماغي‌نین اؤلچوسو گؤتورولمه‌ميش گؤزعياري آلينيب گتيريلن اوزوک، طبيعي کي، لازيمي اؤلچوده اولماياجاقدي!   بوتون بونلار قالسين بير کنارا… اساس مسله اودور کي، قايينانايا همصؤحبت اولماق اۆچون "انگ‌التي، ائو سوپوروب خؤرک بيشيرن، لازيم گلنده تامبورا چالماغي باجاران گلين لازيمدير. اوغلان آناسي قطعيين شوبهه ائتمير کي، بو ايشلري باجاران قيزلا اؤولادي چوخ خوشبخت اولاجاقدير. "گلينلر بزه‌گی" پوئماسي‌نین بيرينجي حیصه‌سينده م.اعتیمادين قناعتي، اوخوجولارينا آشيلاماق ايسته‌ديگي فيکرين ماهيييتي، مغزي بودور: – قارشيليقلي محبّت اولمادان، اوغلانلا قيزين خاصييّتلري اويوشمادان، بير-بيرلريني، آز دا اولسا، تانيمادان قورولان عاییله مؤحکم تمل اوزرينده قورولمور و هر آن داغيلا بيلر. شاعیر وطنداش ضييالي کيمي داها بير واجيب مسله‌ني ده اؤنه چکه‌رک يازير کي، قيز دا، اوغلان دا موعیّن اولونموش ياش حددينده – واختيندا نيکاح باغلامالي، عاییله قورماليدير. اگر اؤولادلاري‌نین واختيندا عاییله قوروب ائولنمه‌سينه واليدئين-"واليده" اعتيراض ائدرسه، اونلارين سهو يولا دوشمه‌سينه، دوز يولدان ساپماسينا شرايط ياراتميش اولور. پوئما‌نین "آتالارين اؤز اوغلونا تکليفي" حیصّه‌سينده شاعیر اوغلونون واختيندا ائولنمک ايستگينه قارشي چيخان آتا‌نین بهانلريني نظمه چکير:

"- ايندي او اوشاقدير هله، ائولنمگي نئينير؟"

پوخ يئييري آنلامايير، چوخ غلط ائيلير،

بدبخت الي‌نین دال-قاباغين آنلاماييبدير

بير يئر، بيليرم، يوخدو کي، بانلاماييبدير.

يوخ، سؤيله‌سه بير کيمسه: هاني نقدي قرا‌نین؟

ياينکي بازاردا هاني بير توزلو دوکا‌نین؟

بو شؤوقه دوشن اينسانا لازيمدي ازلده،

هئچ اولماسا،اؤز قار‌نیني اوولجه دوزلده.[14]

  ائولنمک ايسته‌ين اوغلونو زلي‌يه بنزه‌ده‌رک، حتّا حوجره‌سينه گلرسه، اؤلدوره‌جگي ايله هده‌له‌ين نادان، جاهيل آتالارين تؤوصييه روحلو سؤزلريني آنلاياجاغينا اينانمايان، بونا امين اولمايان اعتیماد: "بو سؤزلريمين حوسنونو اهلي-ادب آنلار، لاکين اؤزونو آنلامايانلار طرَب آنلار" ،– دئيير و قيز آناسي‌نین اؤولاديني تعريف ائتمه‌سيني، سطيرآلتي معنالارلا مزيييتلريني سؤيلمه‌سيني عیزّتي-نفسه توخونان حال کيمي قييمتلنديرسه ده، بوتون مسله بو تعريفدن سونرا حلّ اولونور. اوغلان آداملاري قيز آناسي‌نین سؤزلريندن قيزين "کار، کور، کئچل، شيل" (نامحرم گؤرمه‌ييب، هئچ يئري گزمه‌ييب، هئچ کسين سؤزونو ائشيتمه‌ييب) و ان اساسي-قوهوم-اقرباسي‌نین دؤولتلي اولدوغونو بيلن کيمي ائلچيلرين آغ‌بيرچگي دئيير:

- گر فرض ائله‌يک، بير قورو کلله، ايچي بوشدور،

اولسا کمنه، بيلکي، قبولدور، بيزه خوشدور،

بير گؤرمک ايله آنلاديق، هر ايش باجاراندير،

ائو قدري بيلن، اللري دوز، ياخشي ماماندير.[15]

  ائلچيلر راضيليقلاريني بيلديريب ائوه گلديکدن سونرا شاعیر "اوغلان باجيسي"‌نین سؤزلريني نظمه چکير. باجي قارداشينا قيزي و عاييله‌سيني تعريفله‌يير. اونون تعریفلريندن بللي اولور کي، قيز دؤولتلي، شهرده تا‌نینميش عاییله‌دندير، قارداشي آدلي-سانلي تاجير و کارخانا صاحیبييدير. بوتون بونلاردان حالي اولان اوغلان راضيلاشير، سئوينجيندن حتّي باجيسيني قوجاقلاييب اؤپور. اوغلان، باجي و آنا بو تعریفلرله آتاني دا يومشالديرلار و تلم-تله‌سيک ايزديواجا حاضيرليق گؤرمه‌يه گيريشيرلر. بو مينواللا توي تئزليکله باش توتور. خالق عادت-عنعنه لري‌نین جانلي ائنسيکلوپئديياسي اولان شاعیر بديعي قهرما‌نینين تويونو بوتون تفرروعاتي ايله تصوير ائدير. ان سوندا ايسه بو جور ساختا ائوليليگين آجيناجاقلي عاقيبتيني قلمه آلير. يالنيز توي گونو گليني گؤرمه‌يه مويسّر اولان اوغلان ائولنديگي قيزين فيزيکي-ظاهيري عئيبجرليگي قارشيسيندا دونوب قالير. بير آنليق دوشونور و ائولنمک کيمي جيدي، حيات اهمیيّتلي بير مسله‌ده تلسديگيني، اورگي‌نین سسيني دينله‌مه‌دن اؤتري هوسلر، دونيا مالينا آلداناراق قرار وئرديگينه گؤره درين پئشيمانچيليق حيسّي کئچيرير. سئومه‌ديگي، کؤنول وئرمه‌ديگي قيزلا ياشايا بيلمه‌يه‌جگيني، واليدئينلري‌نین تحريکي و تبليغي ايله باش توتان ائوليليگين يورومه‌يه‌جگیني آنلايير.

   مير مهدی اعتیماد گونئي آذربايجان خالقي‌نین حياتيندا عصرلردن بري کؤک سالميش کؤهنه اوصوللاري، کئچميشين قاليقلاريني، اينسانلارين، خوصوصن گنجلرين خوشبختليگينه انگل تؤره‌دن ضررلي عادتلري، عئيني زاماندا، مؤوهوماتي، جهالتي، فاناتيزمي، نادانليغي، وار-دؤولت، ثروت حريصليگيني اينجه يومورلا ايفشا ائدير. اينسان حياتي‌نین ان موهوم، حلّ ائديجي قراري‌نین وئريلمه‌سي-ائولنمک، عاییله قورماق يولوندا آتيلاجاق آدديمين جيدي-جيدي دوشونوله‌رک، "يوز اؤلچوب بير بيچيله‌رک" ،ان عومده‌سي ايسه قارشيليقلي سئوگي‌يه اساسلاناراق آتيلماسي‌نین واجيبليگيني وورغولايير. بو يولدا آتيلان هر بير سهو آدديم نئچه-نئچه وطن اؤولادي‌نین بدبخت اولماسينا، حياتي‌نین سينماسينا، عؤمرونون آه-واي، فرياد ايچريسينده کئچمه‌سينه گتيريب چيخارير."گلينلر بزه‌گي" پوئماسي ان چوخ سئويلن، کوتلوي شکيلده اوخونان، دفعه‌لرله نشر اولونان ان اوغورلو اثرلردن و گونئي ادبييّاتي‌نین ان ديرلي نومونه‌لريندندير.

  شاعيرين نووروز بايراميني، يازين گليشيني قارشيلاماغا حاضيرلاشان خالقين بوتون طبقه‌لري‌نین بايرام احوالي-روحييّه‌سيني، سئوينجيني، ناراحاتليغيني خاراکتئريک جيزگيلرله تصوير ائدن، ائله‌جه ده آيريجا کيتاب کيمي بير نئچه دفعه نشر اولونان "چرشنبه بازاري" پوئماسي دا بؤيوک رغبت و سئوگي ايله قارشيلانميشدير. قئيد ائدک کي، اعتيمادين تکجه "چرشنبه بازاري" پوئماسيندا دئييل، اکثر اثرلرينده معيشت مؤوضوسو گئنيش يئر توتور، خالق عادت-عنعنه‌لري پارلاق شکيلده اؤز ايفاده‌سيني تاپير، لاکين بوتون بونلار ظاهيري خاراکتئر داشييير. اصلينده شئعیر و پوئمالاريندا بشري دويغولار، موهوم میلّی-معنوي، ايجتيماعي-سوسيال پروبلئملرله ايلگيلي دوشونجه‌لري، دونياگؤروشو، اخلاقي مسله‌لر، ائتيک نورمالارا فردي موناسيبتي عکس اولونور. اديب بير چوخ حاللاردا کونکرئت حاديثه‌لرين تصويري ايله کيفايتلنمير، باش وئرنلر، ادبي موستوييه گتيرديگي حاديثه و اولايلارا اؤز پريزماسيندان دا ياناشير، فردي موناسيبتيني سرگيله‌يير. البتّه، شاعير اوميد ائدير کي، اونون اوخوجوسو «اهلي ادب» اولاجاقدير. بلکه ده بو سببدن «چرشنبه بازاري» اثرينده تئز-تئز مؤوضودان کنارا چيخير و مسله ايله باغلي سرراست و مودريک دوشونجه‌لرينه مئيدان وئرير.

   «چرشنبه بازاري» خالقيميزين قديم میلّی بايرامينا-نووروزون گليشينه حصر اولونموشدور. پوئمادا نووروزلا باغلي آذربايجان خالقي‌نین عصرلردن بري يادداشيندا ياشاداراق بو گونوموزه‌دک قورويوب ساخلاديغي میلّی عادت-عنعنه لر، مطبخ مدنيتي، شيرنیيات و يئمک نؤوعلري بؤيوک اوستاليقلا تصوير ائديلير. ماراقليدير کي، بو اثرلرده اعتيمادين خالق حياتي‌نین ترجوماني اولدوغو بير داها اؤزونو گؤسترير. او، بعضي نووروز عادتلريني ائله اينجه‌ليکله نظمه چکير کي، اوخوجو اؤزونو همين شنليکلرين ايچينده، بايرام احوالي-روحييّه‌سينده حيسّ ائدير. سوباي قيزلارين بايرام آخشامي اؤز بختلريني سيناماق اۆچون قاپي پوسماغا-قولاق فالينا چيخمالاريني، يئني يئتمه و اوشاقلارين باجادان شال-قورشاق ساللامالاريني، آخير چرشنبه‌ده تونقال يانديريب اوستوندن آتيلان گنجلرين "چرشنبه ماهنيسي" اوخومالاريني چوخ بؤيوک اوستاليقلا تصوير ائتميشدير:

آتيلان واختدا آرواد، کيشي‌نین ويردي بودور،

دئمه‌ييب هر کس آتيلسا، سارالان گونلريدير.

"ديش، باش آغريم، بدن آغريم، قولومون آغريسيني

تؤکورم بو اودا يانسين" ،ساييلان گونلريدير.[16]

"شاعير بو پوئمادا ايجتيماعي حيات حاديثه‌لري ايله باغلي بير سيرا تنقيدي حاشييه‌لر ده وئرميشدير. بو حاشييه‌لر پوئمادا يا آيريجا بير بؤلمه تشکيل ائدير، بعضاً ده بير-ايکي بئيتده اؤز عکسيني تاپير. بئله بؤلمه‌لردن بيري "قويما حاقّين باتسين" باشليغي آلتيندا وئريلميشدير.

آه چکمک، ياخا ييرتماق ائله‌مز درده دوا،

دايان، آل حققيني، فيکر ائتمه، باتان گونلريدير.

دئيه‌رک سويداشلاريني میلّی دردلرين حلّي يولونو بولماغا چاغيرير. اصلينده شاعير بو ميصراعلاردا خالقيني هم ده متين، ايراده‌لي اولماغا، اؤز حاق و حوقوقلارينا قوووشماق اۆچون موباريزه آپارماغا، سسله‌يير. لاکين دؤورون طلبلرين، آب-هاواسينا اويغون اولمايان آچيق موباريزه‌يه چاغيران عوصيانکار فيکيرلريني پرده‌له‌مک اۆچون داها سونرا يازير:

پوزدو افکاريمي باشدا يازيلان واقعه‌لر،

ياپيشيب سؤز-سؤزه گؤردوم اوزانان گونلريدبر.

نظريم آخير چرشنبه گونون يازماق ايدي،

کي، بو گون خلق آراسيندا هيجان گونلريدير.

باري مطلبدن اوزاق سالدي بيزي بير پارا سؤز،

چونکي چرشنبه گونودن يازيلان گونلريدير.[17]

   نووروز شنليکلرين، قايغيلارينا اهالي‌نین موختليف طبقه‌لري‌نین-تاجيرلرين، بازار اهلي‌نین، ساتيجي، اوستا کيمي ساده آداملارين، ائله‌جه ده صنعتکار و دين خاديملري‌نین پريزماسيندان باخير، بو اينسانلارين احوال-روحييّه‌سينه، کئچيرديگي حيسّلره شريک اولور، سئوينج و ناراحاتليقلاريني آيدين شکيلده تصوير ائدير."گلينلر بزه‌گی" کيمي، «چرشنبه بازاري» پوئماسي‌نین دا ان گؤزل مزيیتلريندن بيري شاعيرين حاشييه‌لره چيخماسي، جمعيتده حؤکم سورن بعضي عئيبجرليکلري آچماسي، چاتيشمايان جهتلري ايفشا هدفينه چئويرمه‌سي، اثري چتينليکله دولانان، بايرام سوفره‌سينه قويماغا بير شئي تاپمايان ايشسيزلرين، بايرام سوفره‌سي آچا بيلمه‌ديگيندن اوشاقلاري‌نین اوزونه باخماغا خجالت چکن و اؤزونه اؤلوم آرزولايان فقيرلرين، يوخسول طبقه‌‌نین، بوتؤولوکده خالقين رئال حياتي‌نین آيناسي سوييّه‌سينه چاتديرماسيدير:

بارايلاها، بيزه رحم ائيله، آمان گونلريدير،

بازار اهلي‌نین اؤوضاعي يامان گونلريدير.

کسيليب آلوئريميز، مال دايانيب، نيسيه باتيب،

ايتيريبدير اؤزونو، لاپ دايانان گونلريدير.

هر کيمي دينديريسن، "اوخ، نئجه اولسون"دا قاليب،

داليسينجا يئکه بير داستان آچان گونلريدير.

يولو گئتديکجه گؤرورسن دانيشير اؤز-اؤزونه،

الي ساغ، سولدا گزير، عقلي چاشان گونلريدير.

آغاجان، باخما بو خالقين پوزونا، صورتينه،

باطينین گؤرسن اگر، اوددا يانان گونلريدير .[18]

   اعتيماد میلّتی‌نین، خالقي‌نین عئييبلريندن يازير، نادانليق و جهالته سوروکلنمه‌مه‌سي اۆچون چاتيشمازليقلاريني تنقيد ائديردي. بو يوللا گؤردوگو، عئييب بيلديگي جهتلري ايصلاح ائتمک ايسته‌ييردي. اديبين حياتدا دا، اثرلرينده ده مقصدي، ايدئالي مدنيیتين، عئلمين و تحصيلين اينکيشافي، وطن بالالاريني غفلت يوخوسوندا دئييل، گؤزوآچيق، ساوادلي، اينتئللئکتوال سوييّه‌لي، "جان دئييب، جان ائشيدن، هئچ بير حالدا خالقينا خيانت ائيله‌مه‌ين" وطنداش کيمي گؤرمک ايدي. دوشونوردو کي، خالقي‌نین خوشبخت گله‌جگي اۆچون تئخنيکا، فابريک، زاوود، سیلاح، قوشون، گوج ستروکتورلاري قدر مدنيیت ده، عئلم و تحصيل ده گرکدير. بو موقدّس آرزوسونو "گلينلر بزه‌گي" و "چرشنبه بازاري" پوئمالاريندا، ائله‌جه ده شئعیر و غزللرينده گؤيرديردي:

وطنه مدرسه، فابريک، ماشين، کونکا، قوشون،

اسلحه، آيروپلان لازيم اولان گونلريدير.

آچ گؤزون، ياتما دخي، خوابي-جهالتدن اويان،

عئلم اوخو، عئلم بو گون يئر اوزونو آباد ائديب،

ياتماغين واختي دئييل، عئلم اوخونان گونلريدير.

بير قؤومده گر اولسا حقيقي مدنيیّت،

لازيمدير ائده کوتله‌سينه بير بئله خيدمت. [19]

  آناديللي، میلّی ادبیيّاتين اينکيشافي يولوندا يورولوب-اوسانمادان چاليشان مير مهدی اعتيماد زنگين بديعي ايرثينده "کلاسيک ادبيیّاتين بير چوخ پرييوْم و بديعي تصوير واسيطه‌لريندن ياراديجي صورتده فايدالاناراق نوواتورلوقلا عنعنه‌لري"[20] اوغورلا علاقه‌لنديرميش، ياراتديغي اثرلرله گونئي آذربايجان ادبییّاتي خزينه‌سيني زنگينلشديرميش، بوتؤو آذربايجان مدنيیتينه اؤز تؤحفه‌لريني وئرميشدير. اديبين گونئي ادبییّاتي‌نین اينکيشافي، میلّی ديلين برقرار اولونماسي يولوندا گؤسترديگي خيدمتلرين، ائله‌جه ده میلّی حؤکومت دؤورونده ايجتيماعي-سياسي خاديم کيمي موستثنا فعاليیتينه گؤره حقيقي شاعيرلرين سسيني خالقين سسي حساب ائدن بؤيوک وطن موجاهيدي، سيياست دونياسي‌نین نهنگ سيمالاريندان بيري اولموش سئييد جعفر پيشه‌وري ده اونو میلّی شاعير کيمي يوکسک ديرلنديرميشدي: "هله فيرقه‌ميز ايشه باشلامادان اوّل آذربايجاندا شعر يازان شاعيرلريميزين جمعيتده اؤزلرينه يول آچماغا ايمکان تاپميشديلار. او زامان آذربايجان ديلينده واحيد نشرييه اولان "وطن يولوندا" روزنامه‌سي بو شعرلرين اينتيشاري ايله آذربايجاندا ادبيیّات عالمينه تزه بير حرکت مئيدانا چيخماسينا کؤمک ائتميش ايدي. آذربايجانجا يازان جاوان شاعيرلردن بيرييا، آذراوغلو، علي توده چاووشي، مدينه گولگون کيمي تزه عرصه‌يه قدم قويموش تزه شاعيرلرله برابر، علي فيطرت، مير مهدی اعتيماد، نسيم، محزون و کاميل کيمي او واختادک ياري فارس و ياري آذربايجانجا يازان سابيقه‌لي شاعيرلر ده میلّی ديليميزده حرارتلي شعرلر يازماقدا ادبيیّاتيميزدا ماراقلي بير رؤونق (اينکيشاف) موشاهيده اولونوردو. فيرقه ايشه باشلايان کيمي بو قووّه تاماميله بيزيم طرفيميزه کئچيب، موراجيعتنامه‌ميزدن آلديقلاري ايلهام اوزره حرارتلي شعرلري مئيدانا چيخارماقلا میلّی حرکاتيميزدا يئر توتماغا باشلاميشدي. "آذربايجان" روزنامه‌سي ايسه چوخ موهوم و سياسي مسله‌لري ايله مشقول اولدوغو حالدا، شاعيرلر نئهضتيميزي قووتلنديرمک اۆچون خالقي روحلانديران شعرلريني چاپ و مونتشير ائتمکدن هئچ ده خوددارليق ائتمه‌ييب (اوتانماييب)، بلکه اونلاري داها آرتيق تشويق ائتمک اۆچون اليندن گلن کؤمگي موضاييقه ائتميردي."[21]

  گؤرکملي میلّی شاعير، بوتؤو آذربايجان ادبییّاتيندا موهوم يئري اولان مير مهدی اعتیمادين ياراديجيليغي زامان کئچديکجه داها گئنيش شکيلده آراشديريلاجاق و يئني-يئني تدقيقاتلارين مؤوضوسو اولاجاقدير.

کیتابلاری[دَییشدیر]

1-  "اليفبای جديد – يئني اليفبا" ،تبريز، 1941.

2- "مناظره‌ي ادبي(ادب قايدالاري)". تبريز، 1314.

3- "بدرقه الصبیان" (گنجلرين ضييالانماسي (معاريفلنمه‌سي)" ،تبريز، 1326.

3- "هدایت الکلام (مودريک کلاملارين گؤسترديگي يول)" ،تبريز،1315.

5- تخت الصبیان "-جاوانليق تاختي".

6-  "گول قؤنچه‌سي" ،شئعیرلر، تئهران، 1319.

7-  "آیینه‌ی اخلاق (اخلاقين آيناسي-شئعیرلر)" ،1351.

8- "برگ سبز (ياشيل يارپاق)" ،تئهران، 1935.

9-  "سماوريييه (ادبي موباحيثه لر)" ،تئهران، 1965.

10- "شانلي آذربايجان" ،ديوان، تبريز، 1946.

11-  "گلينلر بزه‌گی" ،پوئما، تبريز، 1941.

12-  "چرشنبه بازاري" ،پوئما، تبريز، 1942.

13- "ذخیره معاد"

14-"نصاب اعتماد"

15- قورخولو تئهران" پوئما، 1325

قایناقلار:[دَییشدیر]

[1]-"ادبییّات" قزئتي، آذراوغلو، "مير مهدی اعتيماد-105" ،10 اييون، 2005، ص.4.

[2]- يئنه اورادا، ص.4

[3]- يئنه اورادا، ص.4

[4]- يئنه اورادا، ص.4

[5]– 20. عصر جنوبي آذربايجان ادبییّاتيندا دئموکراتيک ايدئيالار (1900-1985)، ب. ،" عئلم "،1990، ص.154.

[6] - ناظيم ريضوان. جنوبي آذربايجان ادبییّاتي‌نین يئني اينکيشاف مرحله‌سي. (1850-1920-جي ايللر)، مونوقرافييا، باکي: "صدا" ،2005، س.25.

[7]- جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 3. ج، باکي، "عئلم" ،1988. ص.56.

[8]- يئنه اورادا، ص.57.

[9]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 3. ج، "عئلم" ،1988. ص.60

[10]-م.ايبراهيموو. "خلقيليک و رئاليزم جبهه سيندن" ،ب. ،1961، ص. 181.

[11]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 3. ج، باکي، " عئلم " ،1988، ص.68.

[12]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 3. ج، باکي، " عئلم " ،1988، ص.242.

[13]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 3. ج، باکي، " عئلم "،1988، ص.116.

[14]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 2. ج، " عئلم " نشرياتي، 1983، ص.113.

[15]-يئنه اورادا، ص.215.

[16]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 2. ج، باکي، " عئلم " ،1983، ص.227.

[17]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 3. ج، باکي، " عئلم " ،1988، ص.224.

[18]-جنوبي آذربايجان ادبییّاتي آنتولوگيياسي. 2. ج، باکي، " عئلم " ،1983، ص.224.

[18]-يئنه اورادا، ص.223.

[19] -ادبییّات" قزئتي، آذراوغلو، "مير مهدی اعتيماد-105" ،10 اييون،2005، ص.4.

[20]-بؤيوک اغا حوسئينوو. 20. عصر فارس شئعرينده عنعنه و نوواتورلوق. ب. ،" عئلم " نشرييّاتي، 1975، ص.304.

[21] -."آذربايجان"شوماره ايکي، شهريورين 17-سي 1324(07 سئنتيابر 1945-جي ايل).

اتک یازیلار[دَییشدیر]

مير مهدی اعتيمادين حيات و ياراديجيليغينا بیر باخيش، ائسميرا فواد شوکورووا

قایناقلار[دَییشدیر]