امیر عمرخان
امیر‌عمرخان ناربوتا بیگ اوغلو (1787 - قوقان- 1822) - قوقان خانی (1810-1822)، اؤزبک‌لرین مینگ سولاله‌سینه منسوب ایکی دیلده شعیر یازان شاعیری؛ ایلک تحصیلینی عاییله‌ده بیتیریب داها سونرا مدرسه ده تحصیل آلمیشدیر. کیچیک یاشلاریندان سارایین خیدمتینده اولموشدور. قارداشی - قوقان خانی عالم‌خانین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده فعال ایشتیراک ائتمیشدیر. عالم‌خان 1807-1808 -جی ایل‌لرده فرغانه والی‌لیگینی اونا تاپشیردی. بو ایل‌لرده او اندیجان والیسی رحمان‌قولو بگین قیزی ماه‌لرآیییم (نادره) ایله ائولندی. عمرخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو محمدعلی خان تاختا چیخدی. [۱]
تاختا چیخیشی
[دَییشدیر]حاکیم صینیف‌لر، عالم‌خانین داشکندده باش قالدیران عوصیانی یاتیرماق اوچون اوردو چکمه‌سیندن یارارلاناراق فیتنه تؤره‌دیب 1810.جی ایلده عمرخانی خانلیغا چاتدیردیلار. عالم‌خان ایسه اؤلدورولدو. عمرخان قوقان خانلیغی‌نین اراضی‌سینی گئنیشلندیرمک و حاکیمیتی گوجلندیرمک سیاستی یورودور. بوخارا امیرینه (1815) باغلی اولان تورکوستان شهری اوره‌تپه‌نی(1817) باسیب آلدی. سیردریا ساحیل‌لرینده ینگی‌‌قورغان، ژولک، قامیش‌قورغان، آق‌مچیت، قوشقورغان آدلی حربی ایستحکام‌لار قوردو. بونلار، اورتا آسیانی روسیه ایله بیرلشدیرن اؤنملی تیجارت یولوندا یئرلشدیردی. او، روسیه ایله دیپلوماتیک علاقه‌لر قورماغا چالیشدی. عمرخانین دؤنمینده قوقان، داشکند، تورکوستان، چیمکند، سایرام، اولیاآتادا مسجید و مدرسه‌لر تیکیلمیش، قبیریستان‌لیقلار قایدایا سالینمیشدیر. شهریخان شهرجیکی تیکیلیب یئنی کندلر مئیدانا چیخدی. چیمکندده و سایرامدا خان مأمورلاری نین تالان سیاستینه قارشی عوصیان‌لار یاتیریلدی. 19 -جو عصرین بیرینجی یاریسیندا قوقاندا اؤزونه مخصوص بیر علمی و مدنی موحیط یاراندی.
آیدین حؤکمدار عمرخان اؤندرلیگینده ، علمین، مدنیتین، اینجه صنعتین، ادبیاتین و چئشیدلی پئشه‌لرین گلیشمه‌سینه بؤیوک دیقت یئتیرمیش، مدرسه‌لر ده تحصیل ایشلرینی یاخشی‌لاشدیراراق چئشیدلی هونر مکتب‌لری‌نین آچیلماسینا دستک وئرمیشدیر.
یارادیجی‌لیغی
[دَییشدیر]امیر عمرخان، امیری تاخماآدی ایله شعیرلر یازمیشدی. اطرافینا 70 -دن چوخ شاعیر توپلانمیشدی. 1821 -جی ایلده عمرخانین امری ایله فضلی نمنقانی "مجموعه‌ی شاعران" آدلی 63 شاعیرین شعیرلر توپلوسونو ترتیب ائتدی. بو شاعیرلرین یارادیجی‌لیغیندا اونون شرفینه شعیرلر یازماق و غزل‌لرینه نظیره یازماق آپاریجی رول اوینامیشدیر.
عمرخان لطفی، جامی، نوایی، فضولی و بیدلی اؤزونه اوستاد سایمیش، اونلاردان یارادیجی‌لیق سیرلرینی اؤیرنمیش، اونلارین آردینجا گئده‌رک غزل‌لرینده موخمس یاراتمیشدیر. تورک ادبیاتیندا و خالق یارادیجی‌لیغیندا یایغین اولان عروضون یونگول و اویناق وزن‌لرینده یازدیغی شعیرلری‌نین هامیسی سئوگی مؤوضوسوندادیر. اونلاردا عنعنه‌وی موتیولر و میستیک روح حاکیم‌دیر. اؤزبک و فارس دیل‌لرینده شعیرلرینی توپلاییب ترتیب ائتمیشدی. دیوانی، غزل، موخمّس، موسدّس و تویوق ژانرلاریندا 10 میندن چوخ شعیر احتیوا ائدیر. "دیوان "دا نوایی عنعنه‌لرینی داوام ائتدیردی، 12 شعیر ژانریندا یازدی. اونون غزل‌لرینده دونیوی عشق تصویری ایله یاناشی، صوفی تفسیرینده ده فیکیرلر وار. اؤزبکیستان جومهوریتی علم‌لر آکادمی‌سینده‌کی " دیوان " الیازمالاری و چاپ نشرلری 3642، 4419، 90، 9993، 5065، 7489 ایکی، 9917، 6745 بیر، 6672، 1880، 177، 98 اوچ، 9765، 44، 4727 و ادبیات موزه‌سینده 99، 153 آلتیندا ساخلانیلیر.
اؤزبکیستان علم‌لر آکادمی‌سی علیشیر نوایی آدینا ادبیات موزه‌سی‌نین متن‌شوناس‌لیق و یازیلی آبیده‌لرین نشریاتی شؤعبه‌سی‌نین تدقیقاتچی‌لاری عمرخانین موختلیف دؤنم‌لرده کوپیالانمیش 26 الیازماسی‌نین علمی تصویرینی وئردیلر. بو الیازمالار سانکت -پتربورق، داشکند، سمرقند و بوخارانین کیتابخانالاریندا ساخلانیلیر. اؤزبکیستان علم‌لر آکادمی‌سی‌نین شرق‌شوناس‌لیق اینستیتوتونون الیازما فوندوندا عمرخانین 17 الیازماسی وار. بوندان علاوه ، لیتوقرافیک اوصولدا چاپ اولونان دیوان‌لار و شاعیرین شعیرلریندن اؤرنک‌لر وار.
اتک یازی‌لار
[دَییشدیر]- ^ Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi - Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
قایناق
[دَییشدیر]- Qayumov A., Qoʻqon adabiy muhiti, T., 1961; Ibrat, Fargʻona tarixi, T., 1991; Mulla Olim Mahmud Hoji,Tarixi Turkiston, Qarshi, 1992; Qayyumov A., Tazkirai Qayyumiy, 1j., T., 1998; Homidiy H., Koʻhna Sharq dargʻalari, T., 1999; Bobobekov h., Qoʻqon tarixi, T., 1996; Dilshod, Tarixi muhojiron, T., 1994; NodiraKomila, Devon, 2001.
- H.Boltaboev. Amir Umarxonning maktubi. „Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati“, 1997. 11 oktyabr;
- Poʻlatxon Qayyumiy. Tazkirai Qayyumiy. -T.: 2000.