ایشلدن:Qilavuz/دؤولت
دؤولت سیاسی قورولوش اوْلوب، موعین سرحدلر داخیلینده یاشایان خالقین خوصوصی سیستم له ایداره اوْلونماسینی تصویر ائدیر. دؤولت چوْخ واخت جمعیت له سجیه‌لندیریلیرلر. یئر کوره‌سی آنتارکتیکانی (Antarktika) چیخماق شرطی له ایکی یوزه یاخین دؤولت لر آراسیندا بؤلونموشدور.
دؤولتین فورماسی و فعالیتی ایله دؤولت نظریه سی علمی مشغول اولور. نه علمده، نه ده بین الخالق حقوقدا دؤولتین قبول ائدیلمیش عمومی تعیناتی یوخودور.
دولت (عربجه:دولة) تورپاق بوتونلویونه باغلی اولاراق سیاسال باخیمدان اؤگوتلنمیش میللت و یا میللتلر توپلولوغونون اولوشتوردوغو توزل وارلیقدیر. دولتین گؤلگه سی بوتون بشری فعالیتلرین اوستونه دوشر:سوسیال رفاه،ایچ دوزن،خلق ساغلیغی اوچون اوغراشیر،بوندان مشروعیت قازانیر.قورال قویار،دوزنلر،یئتکیلندیریر،یاساقلار...
تمل سورو ایسه، نلر دولت کونترولونه بوراخیلمالی؟، نلر بیرئيه(فرد) بوراخیلمالیدیر؟ بو سورونون نسنل بیر جوابی يوخدور. اؤزنل(subjective) اولاراق، "يالنیزجا بیرئيی ایلگیلندیرن قونولار بیرئيه، بیردن فازلا کیشییی ائتکیله ین قونولار دولته بوراخیلمالیدیر." يورومو حاکیمدیر.
توماس هابس ،دولتی لئوییاثان جاناوارینا بنزتمیشدی. ماخ وئبئر ایسه دولتین مشروع شیددت قوللانما آراجی اولدوغونو سؤیله میشدیر
تانیمی(definition)
[دَییشدیر]تاریخ بويونجا بیرچوخ دولت تانیمی ياپیلمیشدیر. دولتین اورتايا چیخیشی، ایشلهوی(function) و گلجه یی حققینده فلسفی چؤزومله ملر ياپیلمیشدیر. دولت قوُرومونون اولوشماسینا يول آچان ائتکنلرین (factor) باشیندا أکین دئوریمی(revolution ) گلیر. اؤزللیکله آسياداکی أکین توپلولوقلاری‌نین توپلولوق اوزهرینده بیر دولت اولگوسونو ایلک اولاراق اولوشتوردوغو سؤيلنه بیلیر. دولت فلسفه سی آلانیندا فیکیر بيان ائدن فیلوسوفلاردان افلاطون'دا دولت “بیرلیکده ياشاما زورونلولوغوندان دوغان”، ارسطو'دا “دوغال بیر اولوشوم”، آنجیلون'دا دیل، کیمی ایلهتیشیم و توپلومساللیقدان دوغان، هوبئس'دا هرکسین هرکسه قارشی ساواشینی سونا اردیرمک اوچون اورتايا چیخان، روُسو، هوبئس و جان لوکدا توپلوم سؤزلشمه سی‌نین سونوجو، فیشته'ده صاف اینسان آماجی‌نین اوجا آراجی، شئلینگ'ده موطلق اولان، هئگئل'ده تؤزل ایراده اولاراق اخلاقسال تین، سیسرون'دا حقوقون سونوجو اولاراق بئتیمله نیر( delineate،تصویر ائتمک). گونوموزده ده بیرچوخ سیياستبیلیمجی و فیلوسوفون فرقلی تانیملاری واردیر. حقوقی آچیدان دولت، گنللیکله عنصرلاریندان حرکتله تانیملانیر. بونا گؤره دولت؛ "اولکئ آدی وئریلن بلیرلی بیر تورپاق اوزرینده ياشايان اینسان توپلولوقلاری‌نین بیر ائگمنلیک آنلايیشی و حقوقو ایچینده بیر سیياسی ایقتیدار آلتیندا اؤرگوتلنمه سیدیر." بو تانیمداکی اونسورلار بونلاردیر:
- اینسان عنصرو: خلق يا دا میللت عنصرو اولاراق دا آدلاندیریلابیلیر. بلیرلی بیر آلاندا بیرلیکته ياشايان و چئشیتلی باغلارلا اورتاق ياشاما ایراده سی گؤسترن اینسان توپلولوغودور. بیر دولتی اولوشتوراجاق اینسانلارین سايیسی حققینده بیر آلت سینیر اولماماقلا بیرلیکته دولتین نیته لیغینه گؤره معقول بیر آلت سینیر قبول ائدیله بیلیر. مودئرن ياناشمایا گؤره میللت عنصرونون قورولابیلمه سی اوجون معنوی نیتَلیکده باغلار يئترلی اولوب بو معنادا بیرلیکته ياشاما ایراده سی‌نین دوغماسی يئترلیدیر.
- ائگمنلیک عنصرو: سیياسال ایقتیدار عنصرو اولاراق دا آدلاندیریلان بو عنصر، دولتین اساس قوروجو عنصرودور. بلیرلی بیر يئر-اوزو پارچاسی اوزرینده ياشايان اینسان توپلولوغونون اوستون ایراده چرچوه سینده اؤرگوتلنمه سیدیر. ائگمنلیک قاورامی اوتوریته دن فرقلی اولاراق اؤلکه ایچینده بیریجیک مشروع گوج قايناغی اولماسینی ایفاده ائدرکن اؤلکه دیشیندا (اولوسلاراراسی آلاندا) باغیمسیز اولماق آنلامینا گلمکته دیر.
- اؤلکه عنصرو: اؤلکه، جوغرافی آنلامدا بیر بوتونلوک تشکیل ائدن و سینیرلاری بلیرلنه بیلیر بیر اراضی پارچاسینی ایفاده ائدر. آنجاق دولتین سینیرلاری قونوسوندا بیر دارتیشما بولونماسی مومکوندور. آنجاق دولت سینیرلاری اؤن-گؤروله بیلیر بیر تورپاغا صاحیب اولمالیدیر. دولتین اؤلکه سی تورپاق اؤلکه سی، دنیز اؤلکه سی و هاوا اؤلکه سی اولاراق اوچه آيریلیر.
دولت ایله حکومت آراسینداکی فرقلر
[دَییشدیر]- دولت، حکومتدن داها گئنیشدیر. حکومت ایسه دولتین بیر پارچاسیدیر.
- دولت، دواملی و سورکلیدیر. حکومت ایسه گئچیجیدیر، قیستا عومورلودور. حکومت، دولت اوتوریتهسی‌نین ایشلتیلمه سینی ساغلايان بیر آراجدیر. حکومت سادجه دولتین بئينی اولما گؤرَویندهدیر.
- دولت، کیشیسل اولمايان بیر اوتوریته دیر. مامورلار بوروکراتیک اصوللارا گؤره ایشه آلینیر و گؤرولیلر، حکومتین ایدئولوژیک ایستکلرینه دويارسیز اولاجاق شکیلده سئچیلیر.
- دولت، اورتاق ایگیيی و گنل ایراده نی تمثیل ائتمیه چالیشیر. فقط حکومت ایسه بللی ایدئولوژیلری تمثیل ائدر
.jpg)
دولت شکیللری
[دَییشدیر]اونیتار (تکلی دولتلر)
[دَییشدیر]سیاسی اوتوریته نین تک مرکزده توپلاندیغی،مرکزی اوتوریته نین تک بیر آنا یاسا ایله ساغلاندیغی بیر دولتدیر یاسما اورقانینین یاپدیغی قانونلار بوتون اؤلکه ده اویقولانیر( اؤرنه یین:دانمارک، فرانسه اینگلیس، لیسرلئیل ،ایتالیا ایرلند نروژ یونان تورکیه)
کارما(بیلَشیک-compound) دولتلر
[دَییشدیر]بیردن چوخ دولتین اؤز آرالاریندا گرچکلشدیکلری بیر آنلاشما ایله بیرلشمله لری سونوجو اولوشان دولتلردیر. ایکی شکیلده اولابیلر:
- کونفئدراسیون :باغیمسیز دولتلر طرفیندن ائگمنلیکلرینی قوروما شرطی ایله اولوشتورولان و اویه دولتلره دیله دیکلری زامان آیریلما حقی تانییان کارما دولت بیچیمیدیر. (گونوموزده اؤنه یی یوخدور. اسکی سوئیس،آلمان و آمریکا)
- فدراسیون : اورتاق بیر آنایاسا آلتیندا بیرلشن دولتلرین اولوشتوردوغو دولت بیچیمیدیر. بو تیپ دولتلرده آیریجا هر فدره عنصورون اؤز آنایاساسی ،یئریتمه و یارقی اورقانلاری واردیر. (اؤرنه یی :آلمان،آمریکا،کانادا،اوتریش،سوئیس،اوستورالیا ،روسیا)
ائگمنلی یین قایناغینا گؤره دولتلر
[دَییشدیر]ائگمنلی یین تک کیشییه و اونون عایله سینه عایید اولدوغو دولت بیچیمی.
اولیقارشیک دولت
[دَییشدیر]ائگمنلی یین بللی بیر صنف ویا گروپا عایید اولدوغو دولت بیچیمی.
ائگمنلی یین قایناغینین دینه دایاندیغی دولت بیچیمی.دین آداملارینین سؤزو گئچر. هر شئیه دین آداملاری قرار وئرر.
دئموکراتیک دولت
[دَییشدیر]ائگمنلی یین خلقه عایید اولدوغو دولت بیچیمیدیر.
رقیب دولت تئوریلری
[دَییشدیر]پلورالیست (چوخولجو)دولت
[دَییشدیر]لیبئرال فلسفه دن دوغولموشدور. بونا گؤره بیرئی اؤن پلاندا،دولت ایکینجی پلاندادیر.
کاپیتالیست دولت
[دَییشدیر]مارکسیست باخیش آچیسیلا اورتایا چیخمیشدیر. بونا گؤره توپلومون،ائکونومیک یاپیسیلا بیرلیکده آنالیز ائدیلمسی گرهکیر. دولت ایسه سیستئمیندن دوغار و صینیف سیستئمینه دایانیر: سوسیال حیاتین گرچک دایاناغی اولان آلت یاپینین قوشوللاندبردبغی اوست یاپیینین وجودبولموس حالیدیر.