بیرینجی شاه عباس صفوی

{

بو مقاله‌نی ویکی‌لشدیرمک لازیمدیر. لۆطفاً مقاله‌نی ویکی‌پدیا قایدالارینا اویغون دۆزنله‌یین. گرکلی دۆزنله‌مه ائدیلمه‌دن بۇ شابلون قالدیریلمامالی‌دیر.

برینجی شاه عباس یا بؤیوک شاه عباس (شاهلیغی: ۹۹۶-۱۰۳۸ه‍.ق/ ۱۵۸۷-۱۶۲۹م) صفویهنین بئشینجی شاهی کی اوروجلوقون اولینده 978 اینجی قمری ایلینده دنیایه گلدی و آناسی فخرالنساء بیگم و آتاسی شاه محمد صفوی کورشاه خدابنده .و 42 ایل شاهلیق ائتدی و صفوی لرین بویوک شاهی دی.

14 یاشیندا شاه اولدی

علی‌قولو خان شاللو قیزیلباشلارین بویوگی خوراساندا شاهلیق ادعاسی ائتدی امما مرشد قولو خان استاجلو خراسانی آلدی و قیزیلباشلاری اوز دؤوره‌سینه ییغدی و سوندا قزوینی آلیب و شاه عباس شاه اولدی شاه محمد کورشاه ایشدن قیراغا قویولدی. آمما شاه عباس قیزیلباشلارین بویوکلریندن 18 نفرین و مرشد قولو خانی اؤلدوردو کی اوزون اولارین الیندن قوتاریب ویرین محکم ائتسین.

شاه محمد خۇدابنده حاکیمییتینین سوْن دؤورۆ و ایشاه عباسیٛن حاکیمییته گتیریلمسی

16 عصرین سوْن رۆبۆنده شاه ایسماعیلیٛن یاراتدیٛغیٛ و عوثمانلیٛ ایمپئرییاسیٛنیٛن سرحدلریندن هیندوستانا قدر اۇزانان بؤیۆک صفوی دؤولتی آغیٛر بؤحران ایچینده ایدی. تاخت-تاج کوْر، ایرادسیز و زیف خاراکتئرلی شاه محمد خۇدابندنین علینده ایدی. خزینه تالانمیٛش، خالق سوْیۇلمۇشدۇ. اؤلکده وضیعتین آغیٛرلیٛغیٛندان ایستیفاده ائدن عوثمانلیٛ ایمپئرییاسیٛ و کریٛم تاتارلاریٛ تئز-تئز شیروان و آذربایجان اۆزرینه یۆرۆشلر ائدیرلر. آپاریٛجیٛ قیٛزیٛلباش امیرلری ایله محدی اۆلیا آراسیٛنداکیٛ مۆناسیبتلرین گرگینلشمسی ده قۆوولری مۆداخیلچیلره قارشیٛ سفربر ائتمیه مانئچیلیک تؤردیردی. شاهیٛن خانیٛمیٛنیٛ تۆرک امیرلرینین حۆقۇقلاریٛنیٛ تاپداماقدا و رهبر وظیفلره فارس ایانلاریٛنیٛ ایرلی چکمکده ایتتیحام ائدیرلرنحایت، زارا گلن امیرلر سۇی-قسد تشکیل ائدرک، محدی اۆلیا و اوْنۇن آناسیٛنیٛ ائله حرمخانادا قتله یئتیریر و یئنیدن اؤلکنین تامحۆقۇقلۇ صاحیبلرینه چئوریلیرلر.

بۇ زامان خوْراساندا دا سابیتلیک پوْزۇلۇر. شاه محمد خۇدابند اوْغلۇ عباس میرزانین تربیتچیسی و خوْراسان حاکیمی علیقۇلۇ خان شاملیٛنیٛ هئرات حاکیمی تیین ائتمیشدی. صفوی دؤولتیندکی قاریٛشیٛقلیٛقدان ایستیفاده ائدن علیقۇلۇ خان قزوینده یئرلشن مرکزی حاکیمییته تابئ اوْلماقدان ایمتینا ائدیر عصیانچیٛلار علیقۇلۇ خان شاملیٛنیٛ اؤزلرینین باشچیٛسیٛ – "خانلار خانیٛ" اعلان ائدیرلر. بۇندان سوْنرا 1581-جی ایلده خوْراسان امیرلری شاهزاده عباسیٛ شاه اعلان ائدیرلر . اوْنۇن مۆتتفیقلری مۆرشۆدقۇلۇ خان اۇستاجلیٛ و قۇباد خان قاجار ایدیسوْنرادان اولر مۆتتفیق اوْلان شاملیٛ و ۇستاجلیٛ تایفالاریٛ آراسیٛندا مۆباریزه کسکینلشیر و مۆرشۆدقۇلۇ خان اۇستاجلیٛ بۇ مۆباریزدن قالیب چیٛخیٛر

بۇ واخت قزوین فاکتیکی حؤکمرانلیٛق همزه میرزانین علینده ایدی. اوْ، عوثمانلیٛ تۆرکلرینین و کریٛم تاتارلاریٛنیٛن دا بیر نئچه هجومۇنۇ دف ائتمیشدی. 1585-جی ایلده عوثمانلیٛلار تبریزی اله کئچیریرلر. شهردکی بینالاریٛ، مسجیدلری، سارایلاریٛ یئرل-یئکسان ائدیر، اهالینی سۆنگۆدن کئچیریرلر. چیچکلنن تبریز یاخیٛن شرقده اؤزۆنه تای-برابر تانیٛمایان بیر ایجتیمای-مدنی مرکزدن اؤلۆ شهره چئوریلیر.

همزه میرزانین سییاستیندن ناراضیٛ قالان قیٛزیٛلباش سرکردلری اوْنا سۇی-قسد حازیٛرلاییٛب، خوْیدان اوْلان بیر ائرمنینین علی ایله همزنی آرادان گؤتۆرۆرلر. بۇ حادیسه 10 دئکابر 1586-جیٛ ایلد، گنج یاخیٛنلیٛغیٛندا، بؤیۆک آذربایجان شایری نیزامینین ایندیکی مقبرسی یئرلشن اراضیده عوثمانلیٛلارلا آپاریٛلان صۆلح دانیٛشیٛقلاریٛ زامانیٛ باش وئریر. شاهزادنین اؤلۆمۆندن و سارایداکیٛ باشیٛپوْزۇقلۇقدان ایستیفاده ائلین عوثمانلیٛلار هجوملاریٛنیٛ گئنیشلندیررک، آز قالا بۆتۆن آذربایجانیٛ ایشغال ائدیرلر. عئینی زاماندا اؤزبکلر ده خوْراسان اۆزرینه یئرییرلر

1587-جی ایلده قزوینه داخیل اوْلان عباس میرزا اوْکتیابر آییٛنیٛن 3-ده شاه اعلان اوْلۇنۇر

بؤیوک شاه عباس .

ایشاه عباسیٛن مرکزی حاکیمییتی مؤحکملتمسی

تاختدا مؤحکملنممیش تزه شاه 12.000 نفر مۆسلمانلیٛغیٛ قبۇل ائتمیش گۆرجۆنۆ سارایدا ایشه گؤتۆرۆر و حربی و مۆلکی اینزیباتی ایدارچیلیین ایصلاحاتیٛنا باشلاییٛر.

حادیسلرین ایشتیراکچیٛلاریٛندان بیری وْرۇج بی بایاتیٛن یازدیٛغیٛنا گؤر، ائله بیرینجی گۆن، یئنی حؤکمدارا سداقت آندیچمسی مراسیمی بیتن کیمی ایشاه عباس امر ائتدی کی، ائرتسی گۆن بۆتۆن خانلار و قوْشۇن باشچیٛلاریٛ سیلاحسیٛز، مۆلکی گئییمده سارایا گلسینلر. شاه اوْنلارلا دیوان، یاخۇد دؤولت شۇراسیٛ تشکیل ائتمک بارده مسلحتلشملر آپارماق ایستییر. سحری گۆن حامیٛ امره مۆنتزیر اوْلارکن شاه عباس اؤزۆنۆن گۆرجۆلردن ایبارت قواردییاسیٛنا تاپشیٛریٛر کی، ساراییٛن و اوْنۇن قارشیٛسیٛنداکیٛ مئیدانیٛن بۆتۆن گیریش و چیٛخیٛش قاپیٛلاریٛنیٛ باغلاسیٛنلار. سوْنرا شاه ییٛغیٛشانلارا بئله بیر سۇاللا مۆراجیت ائدیر: "ؤز شاهزادسینی قتله یئتیرن آدام حانسیٛ جزایا لاییقدیر?" حامیٛ بیر آغیٛزدان بئله ری سؤیلییر کی، شاهزادسینی قتله یئتیرمیش تبه اؤلدۆرۆلملیدیر. بۇ حؤکم چیٛخاریٛلان کیمی، شاه عباسیٛن ایشارسی ایله گۆرجۆلر بیر گؤز قیٛرپیٛمیٛندا ایچریده اوْلان قسدچیلرین بوْغازیٛنا چؤکۆر و نیزلره کئچیریلمیش 22 باش ساراییٛن پنجرلریندن چؤله چیٛخاریٛلیٛر کی، خالقا گؤرک اوْلسۇن . === سیاسی وضیعت ===

آذربایجان عوثمانلیٛلاریٛن ایشغالیٛ آلتیٛندا ایدی. خوْراسان، مرو، هئرات، مشهد و نیشابور شهرلری ایسه اؤزبکلر طرفیندن تۇتۇلمۇشدۇ. اؤلکنین داخیلی ویلایتلری مرکزی حاکیمییتین تابئچیلییندن چیٛخیٛب. بۆتۆن بۇنلاریٛن قارشیٛسیٛنیٛ آلماقدان اؤترۆ شاه عباس ایلک نؤوبده امر وئریر کی، قیٛزیٛلباش امیرلرینین ایمتییازلاریٛ آزالدیٛلسیٛن و فارس منشلی مۆلکی بۆروْکراتلاریٛن مؤوقئلری ایسه مؤحکملندیریلسین. سوْنرا اوْ، بیر سیٛرا حربی و مۆلکی ایصلاحاتلار کئچیریر. وْرۇج بی بایات یازیٛردیٛ: "ایندی بیزیم اؤلکده فارس اوستانلرینین حامیٛسیٛندا تانیٛنان و ساییٛلان و بیزده ده بؤیۆک نۆفۇزا مالیک اوْلان 32 نجابتلی سۆلاله وار". حربچیلرین و سارایا یاخیٛن ایانلاریٛن دا رۆتبلرینی بیلدیرن سؤزلر بۇنلار ایدی - خان، بیلربیی، قیٛزیٛلباش، قۇللار، ائشیک آغاسیٛباشیٛ، قوْرچۇ، قوْرچۇباشیٛ، یاساوۇل، کانۇقیباشیٛ، چالچیٛباشیٛ و باشقالاریٛ. آذربایجان حله ده اؤلکنین آپاریٛجیٛ اینزیباتی واحیدی ساییٛلیٛر و آذربایجان حاکیمی تاخت-تاجیٛن واریسی، عئینی زاماندا اوْردۇنۇن باش کوْماندانیٛ حئساب اوْلۇنۇردۇ. 

قزوینده مؤحکملندیکدن سوْنرا شاه عباس اؤزۆنۆن چوْخسایلیٛ یۆرۆشلریندن بیرینجیسینه چیٛخیٛر. قیٛسا بیر مۆددتده خوْراسانیٛ اؤزبکلردن تمیزلدیکدن سوْنرا اوْ، دوْغما آذربایجانیٛ آزاد ائتمیه جان آتیٛر. آنجاق بۇنۇن اۆچۆن واخت لازیٛم ایدی. 1590-جیٛ ایلده همین مقسدله شاه عباس عوثمانلیٛلارلا صۆلح مۆقاویلسی ایمزالاییٛر. بۇ واختا قدر اوْنۇن سیلری ایله ایشغال آلتیٛندا اوْلان توْرپاقلاردا عصیانکار حرکتلرین قارشیٛسیٛ مۆوققتی اوْلاراق آلیٛنیٛر. میسال اۆچۆن، عوثمانلیٛلارلا مۆقاویله باغلانان ارفده محمد خان زییادوْغلۇ قاجاریٛن باشچیٛلیٛغیٛ آلتیٛندا قیٛزیٛلباش قاجارلار قاراباغیٛ تۇتۇر و گنجنی مۆحاسیریه آلیٛرلار. عوثمانلیٛلاریٛن خاحیشی ایله شاه عباس اوْنلاریٛ دیله تۇتاراق، گنجنی مۆحاسیردن چیٛخاریٛر.

صۆلح مۆقاویلسینه اساساً، اؤلکنین بؤیۆک بیر هیسسی، اوْ جۆملدن، شیروان، قاراباغ، تبریز و اوْنا یاخیٛن اراضیلر عوثمانلیٛلاردا قالیٛردیٛشاه عباس اؤز تابئچیلیینده قالمیٛش توْرپاقلاریٛ واحید بیر اینزیباتی اراضی کیمی عمومیلیکده "آذربایجان" آدلاندیٛریٛردیٛ.16 عصرین تانیٛنمیٛش تاریخچیسی ایسکندر بی مۆنشینین یازدیٛغیٛ کیمی، شاه عباس صفویلرین ایرسی مالیکانلری اوْلان توْرپاقلاریٛنیٛ قوْرۇیۇب ساخلامیٛشدیٛر. آذربایجانیٛن باشکندیٛ اردبیل اعلان اوْلۇنۇر. آذربایجانیٛن بیرینجی بیلربییسی ایسه 1592-جی ایلده زۆلفۆقار خان قارامانلیٛ تیین اوْلۇنۇر. نحایت، بۇندان سوْنرا شاه عباس اؤزۆ تنتنلی شکیلده اردبیله گیریر. 1598-جی ایلده شاه عباس اؤلکنین باشکندیٛنیٛ نیسبتن مرکزده یئرلشن ایصفاهانا کؤچۆرۆر

دؤولتین اراضی بۆتؤولۆیۆنۆن برپاسیٛ

اؤزبکلرله مۆباریزه

شاه عباسیٛن تاختا کئچمسیندن چوْخ کئچممیش ؤزبک خانیٛ آبدۇللاح اوْنسۇزدا چوْخدان مۆحاسیره آلتیٛندا اوْلان هئراتیٛ 1588-جی ایلده ایشغال ائدرک خوْراسانیٛن ان بؤیۆک شهری اوْلان مشهده دوْغرۇ حرکته ائدیردی. آبدۇللاح خانیٛن مشهده دوْغرۇ حرکت ائتتیینی خبر آلان گنج صفوی شاهیٛ عباس ایسه اوْنا مانئ اوْلماق اۆچۆن 1588-جی ایلین آپرئلینده خوْراسانا دوْغرۇ حرکت ائدیر.

ابدۇللاح خان مشهد قالاسیٛنیٛ ایکی آیلیٛق مۆحاسیریه آلسا دا، موْغوْل حؤکمداریٛنیٛن هجومۇ شاییسینین یاییٛلماسیٛ، شاهیٛن یئنی قۆوولرله بۇرایا یاخیٛنلاشماسیٛ و ارزاغیٛن تۆکنمسی ایله علاقه دار مۆحاسیرنی دایاندیٛراراق گئری چکیلیر. شاه عباس شهره چاتاندا آرتیٛق آبدۇللاح خان گئری چکیلمیشدی.>شاه هئراتا هجوم ائتمک اۆچۆن ایسفرایینده آلتیٛ حفته دایانیٛر و اوْردۇنۇن ییٛغیٛلماسیٛنیٛ باشا چاتماسیٛنیٛ گؤزلییر. صفوی اوْردۇسۇنۇن ییٛغیٛلماسیٛندان سوْنرا هئرات قالاسیٛ مۆحاسیریه آلیٛنیٛر لاکین، صفوی قوْشۇنۇ اۇغۇر الده ائده بیلمیر و گئری چکیلیر.

شاهیٛن خوْراسانیٛ ترک ائتمسینی فۆرصت بیلن اؤزبکلر تکرار خوْراسانا دوْغرۇ حرکته باشلاییٛرلار. اؤزبکلرین نییتی ایلک اؤنجه نیشابورۇ اله کئچیرمک ایدی. بۇنا گؤره ده اؤزبکلر نیشابورۇ مۆحاسیریه آلدیٛلار. لاکین، نیشابورۇ حاکیمی سوْفۇوْغلۇ ماحمۇد خان، گؤندردیی ائلچی واسیتسیله اؤزبکلره بیلدیردی کی، نیشابور مشهده باغلیٛدیٛر. اگر مشهدین حاکیمی کیم اوْلاجاقسا قالانیٛ دا اوْنلارا تحویل وئرمیه حازیٛردیٛر. بۇ سببدن اؤزبکلر نیشابورۇن مۆحاسیرسیندن ال چکرک مشهده دوْغرۇ یؤنلدیلر. آپرئلین 18-ده مشهد قالاسیٛ مۆحاسیریه آلیٛندیٛ. مشهد حاکیمی اۆممت خان اۇستاجلیٛ اؤزبکلره قارشیٛ مۆقاویمت گؤستردی . همچینین اؤزبکلرین هجومۇ حاققیٛندا شاها خبر وئردی. قزویندن مشهده دوْغرۇ حرکت ائدن شاه تهران یاخیٛنلیٛغیٛندا خستلنیر و اۇزۇن مۆددت ریده قالمالیٛ اوْلۇر. اۆممت خان 5 آی اؤزبکلره مۆقاویمت گؤستریر. لاکین، ارزاق چاتیٛشمازلیٛغیٛ اۆزۆندن و قۆوولرین قئیری-برابر اوْلماسیٛ سببیندن قالا تسلیم اوْلۇر8 فئورال 1598 ایلده اؤزبک خانیٛ آبدۇللاح خانیٛن سمرقندده خستلنرک اؤلمسی و اؤزبکلر آراسیٛندا آرا مۆحاریبلریندن فایدالاناراق ایتیردیی توْرپاقلاریٛ گئری آلماق ایستین شاه عباس،9 آپرئل 1598-جی ایلده باشکند ایصفاهاندان اؤزبکلرله وۇرۇشماق اۆچۆن یوْلا دۆشدۆ. نیشابورۇ اله کئچیرن شاه مشهده دوْغرۇ ایرلیلیرک، 1598-جی ایلین اییۇنۇندا شهره داخیل اوْلمۇشدۇ

عوثمانلیٛلارلا مۆباریزه

1603-جۆ ایلده 14 سئنتیابریٛندا شاه عباس تبریزین آزاد ائدیلمسی اۆچۆن حربی کوْمپانییایا باشلاییٛر. اوْن دؤردجه گۆنۆن ایچریسینده بۇ گنج سرکرده عوثمانلیٛلاریٛن گؤزلمدیی بیر واختدا اؤز قوْشۇنلاریٛنیٛ ایصفاهاندان تبریزه یئریدیر. یوْل بوْیۇنجا میرگۇنه خان آغجاقوْیۇنلۇ-قاجار و زۆلفۆقار خان قارامانلیٛنیٛن قوْشۇنلاریٛ دا اوْنا قوْشۇلۇر. اوْنلار تبریزه یاخیٛنلاشاندا شهرین اهالیسی عصیان ائدیر کی، بۇ دا شاه عباسیٛن شهری، بیر آی سوْنرا ایسه قالانیٛ تۇتماسیٛنا شرایط یارادیٛر. عوثمانلیٛ قوْشۇنلاریٛنیٛ تبریزین غربینه قوْوان شاه عباس اؤز اوْردۇسۇنۇ اراز چاییٛنا دوْغرۇ یؤنلدیر ناخچیٛوان و جلفا دؤیۆشسۆز تسلیم اوْلۇر. آز سوْنرا عصیانا قالخان وْردۇباد دا اوْنلارا قوْشۇلۇر.1604-جۆ ایلده قارس قالاسیٛ اله کئچیریلیرشاه عباسیٛن بیرینجی وزیری اوْردۇبادلیٛ حتم بیین تؤوسییسی ایله اوْردۇباد بۇنۇن مۆقابیلینده بۆتۆن وئرگیلردن آزاد ائدیلیر. گۆجلۆ سۇرتده مؤحکملندیریلمیش ایروانیٛ تۇتماق ایسه حئچ ده آسان اوْلمۇر. شهرین مۆحاسیرسی 1603-جۆ ایلین 16 نوْیابریٛندا باشلانیٛر. شاه عباس مشهۇر آذربایجان توْپچۇسۇ باحادۇر خان توْپچۇباشیٛنیٛن تؤکدۆیۆ ایری چاپلیٛ توْپلاردان ایلک دفه بۇرادا ایستیفاده ائدیر. سوْن یۆز ایل عرضینده ایلک دفه صفوی اوْردۇسۇ هجوم ائدیر، عوثمانلیٛلارسا مۆدافیه اوْلۇنماغا باشلاییٛر. آذربایجان اوْردۇسۇنۇن باشیٛندا اؤز قارشیٛسیٛنا شاه ایسماعیل ختاینین یاراتدیٛغیٛ نحنگ صفوی دؤولتینی برپا ائتمک وظیفسی قوْیمۇش اوْن آلتیٛ یاشلیٛ گنج، آغیٛللیٛ، چئویک، جسۇر و شرفلی بیر سرکرده دۇرۇردۇ. ایروان قالاسیٛ یالنیٛز بیر ایلدن سوْنرا آلیٛنیٛر. بۇ ویلایتین ایدارسی میرگۇنه خان آغجاقوْیۇنلۇ-قاجارا، ناخچیٛوان ایسه ماقسۇد سۇلطان کنگرلییه تاپشیٛریٛلیٛر. بۇندان سوْنرا گۆرجۆستان دا ایشاه عباسدان واسسال آسیٛلیٛلیٛغیٛنیٛ قبۇل ائدیر.

عوثمانلیٛلاریٛن اساس قۆوولری ایله دؤیۆش حله قاباقدا ایدی. قارشیٛداکیٛ همین دؤیۆشۆن اؤلکنین تالئیی اۆچۆن اؤنملی اهمییت داشیٛدیٛغیٛنیٛ باشا دۆشن شاه عباس صفویلرین اننوی تاکتیکاسیٛنیٛ – "یاندیٛریٛلمیٛش توْرپاق" تاکتیکاسیٛنیٛ سئچیر. آنجاق بۇ دفکی اؤز میقیاسیٛ و قددارلیٛغیٛ ایله ایندییه قدر ائدیلنلرین حامیٛسیٛنیٛ گئریده قوْیۇر. عوثمانلیٛلارلا شیروانیٛ آییٛران نحنگ بیر اراضی بوْشالدیٛلیٛر، شهرلر تمیزلنیر، اهالی ایسه ایرانیٛن مرکزی رایوْنلاریٛنا کؤچۆرۆلۆر. داغیٛدیٛلان شهرلر آراسیٛندا جلفا، ناخچیٛوان و ایروان دا واردیٛ. جلالوْغلۇ سنان پاشانیٛن باشچیٛلیٛق ائتدیی عوثمانلیٛ اوْردۇلاریٛ ایروانا گیرندن سوْنرا ارزاقسیٛز و یاتاجاقسیٛز قالیٛب، یئنیدن وانا دؤنۆرلر. و ائله بۇ زامان شاه عباسیٛن قوْشۇنلاریٛ وان اۆزرینه یۆرۆش ائدرک، جلالوْغلۇنۇن دستلرینی پرن-پرن سالیٛرلار. ایندی ده بۇرادا یاندیٛریٛلمیٛش توْرپاق سییاستی یئریدیلیر.سالماسدان تبریزجن 250 کیلوْمئترلیک بیر اراضی بوْش بیر دۆزنگاحا چئوریلیر. بۇنا باخمایاراق، جلالوْغلۇ یئنیدن 100 مینلیک نحنگ بیر اوْردۇ توْپلاییٛب، تبریز اۆزرینه یئرییر. 1605-جی ایلین 7 نوْیابریٛندا سۇفییان کندی یاخیٛنلیٛغیٛندا (سۇفییان دؤیۆشۆ) شاه عباسیٛن آپاردیٛغیٛ ان ایری دؤیۆشلردن بیری باش وئریر. اوْنۇن حربی ایستئدادیٛ دا بۇرادا اؤزۆنۆ پارلاق بیر شکیلده بۆرۇزه وئریر. بۆتۆن املییاتلارا شخصن رهبرلیک ائدن شاه اساس و ائحتییات قۆوولری ائله بؤلۆشدۆرۆر کی، رقیبین اۆستۆن سایلیٛ اوْردۇسۇنۇن اؤحدسیندن گله بیلسین. بۇندان باشقا اوْ، گؤزلنیلمز حربی فندلر ایشلدیر. بۆتۆن بۇنلاریٛن سایسینده حددن آرتیٛق قنیمت، اوْ جۆملدن 100-ه قدر آغیٛر توْپ اله کئچیریلیر ئدرکن چئحئل سۆتۇن ساراییٛنداکیٛ تصویر]] همین قلبدن درحال سوْنرا قاراباغا یئریین شاه عباس گنجه قالاسیٛنیٛ مۆحاسیریه آلیٛر. قالانیٛن مۆحاسیرسی 1606-جیٛ ایلین یاییٛنا قدر، دۆز دؤرد آی داوام ائدیر. حۆسئین خان مۆحاسیب قاجاریٛن یئرینه محمد خان زییادوْغلۇ قاجار قاراباغ حاکیمی تیین اوْلۇنۇر. بۇندان سوْنرا شاه عباس قوْشۇنلاریٛنیٛ لوْری، دمانیسی (سگی آدیٛ دۇمانلیٛ) و گۆرجۆستانیٛ اله کئچیریر شیروانا دوْغرۇ حرکت ائدیر. شاماخیٛ یاریٛم ایل مۆحاسیرده ساخلانیٛر. بۇ واخت باکی و دربند احلی عصیانا قالخاراق، عوثمانلیٛ قارنیزوْنلاریٛنیٛ داغیٛدیٛر، بئللیکل، 1607-جی ایلین اوْرتالاریٛندا شاه عباس چوْخدانکیٛ آرزۇسۇنۇ حیاتا کئچیریب، بۆتۆن آذربایجانیٛ آزاد ائدیر. بۇندان باشقا شرقی کۆردۆستان، ائرمنیستان و دا ایشاه عباسیٛن علینه کئچیر.

عوثمانلیٛ تاریخچیسی ابراهیم پچوی یازیٛردیٛ: "بئللیکل، ایسلام دؤیۆشچۆلرینین 10-12 ایلده الده ائتدیکلری حر شئی ایتیریلدی. بۇ آللاحسیٛز شاه ایکیجه ایلده حر شئیی دؤیۆشله علیمیزدن آلدیٛ." عوثمانلیٛلار ایتیردیکلری اراضیلرین الدن چیٛخماسیٛ ایله باریٛشماق ایستمیر و 1590-جیٛ ایل مۆقاویلسینه قاییٛتماق تلبی قوْیۇردۇلار. بۇ ایسه 1612-جی ایلده باغلانمیٛش یئنی صۆلح سازیشی ایمزالانانا قدر فاسیلسیز مۆحاریبلره گتیریب چیٛخاریٛر. 1612-جی ایل سازیشینه اساساً، مؤوجۇد سرحدلر تانیٛنیٛر. فاکتیکی اوْلاراق، عوثمانلیٛلار شاه عباسیٛن تۇتدۇغۇ توْرپاقلاردان ال چکیرلر بۇندان سوْنرا شاه عباس گۆرجۆستانا هجوم چکیب، اوْنۇن شرقینی تالان ائدیر، 30 مین نفر دینج ساکینی ایسه اسیر گؤتۆرۆر. بۇنۇن جاوابیٛندا 100 مینلیک عوثمانلیٛ اوْردۇسۇ قافقازا یوْللانیٛر. اؤزۆنۆن اننوی تاکتیکاسیٛنا اۇیغۇن اوْلاراق، شاه عباس قاراباغ بیلربییسی محمد خان زییادوْغلۇ قاجارا امر گؤندریر کی، گنجه قالاسیٛ داغیٛدیٛلسیٛن و اوْنۇن ایقامتکاحیٛ تیفلیس قالاسیٛنا کؤچۆرۆلسۆن. شاه عباس آچیٛق دؤیۆشدن یاییٛناراق عوثمانلیٛ اوْردۇسۇنۇن آرخا جبحه ایله علاقه لرینی قیٛرماقلا کیفایتلنیر. آجلیٛغا و باش آلیٛب گئدن ائپیدئمییایا دؤزه بیلمین عوثمانلیٛلار 1616-1617-جی ایلین قیٛشیٛندا بؤیۆک ایتکیلر وئررک، گئری چکیلیرلر.

اوْ بیری ایل خلیل پاشا عوثمانلیٛلار و کریٛم تاتارلاریٛندان ایبارت چوْخسایلیٛ اوْردۇسۇ ایله تبریز، سوْنرا ایسه اردبیله هجوم چکیر. شاه عباس اهالیسینی ایرلیجدن کؤچۆردۆیۆ حر ایکی شهری دؤیۆشسۆز ترک ائدیر. 

ایندییجن حر دفه ایریمیقیاسلیٛ دؤیۆشدن یاییٛنان شاه عباس نحایت، سیٛنیٛق کؤرپۆ آدلانان یئرده (سیٛنیٛق کؤرپۆ دؤیۆشۆ) دۆشمنله اۆزلشمک قراریٛنا گلیر. اۇزۇن مۆددتلی یئردییشملردن یوْرۇلمۇش عوثمانلیٛلار و کریٛم تاتارلاریٛ دارماداغیٛن اوْلۇرلار عوثمانلیٛ اوْردۇسۇنۇن کوْماندانیٛ حسن پاشا دؤیۆشده اؤلدۆرۆلۆر. ایسکندر بی مۆنشی یازیٛر:

{{سیتات|خۆلاسه [قیٛزیٛلباشلارلا] صۆلح سازیشی باغلایان، احد-پئیمانیٛن مؤحکملنمسیندن سوْنرا اوْنۇ پوْزان رۇمیلر(عوثمانلیٛلار) اجم دییاریٛنا لشکر چکرک مقسده چاتمادان ایرواندان گئری قاییٛتدیٛلار. اوْنلار بۇنۇنلا کیفایتلنمییب قارا قریٛم تاتار قبیلسینین پادشاهیٛ جانیٛ بی گرای خانیٛ اؤزلرینه کؤمیه چاغیٛردیٛلار و مین اییرمی یئددینجی ایلده (میلادی 1618/19) یئنیدن رۇم، میصر، شام مملکتلریندن و سرحد کۆردلریندن توْپلادیٛقلاریٛ بؤیۆک اوْردۇنۇ، باش وزیر خلیل پاشانیٛن سردارلیٛغیٛ آلتیٛندا اییرمی مین تاتار دؤیۆشچۆلریٛ و آدیٛ چکیلن جانیٛ بی گرای ایله بیرلیکده قیٛزیٛلباشلار اۆزرینه هجوما گؤندردیلر. ازمتلی حۆمایۇن خوْسروْوۇن (شاه عباسیٛن) مییتی ده عیراقدان چیٛخیٛب قارشیٛلاشماق اۆچۆن اردبیل دارۆلیرشادیٛندا دایاندیٛلار، الاحزرت قۆووتلی دؤیۆشچۆ دستلرینی صفوی سیپحسالاریٛ قرچیقای خانیٛن سردارلیٛغیٛ آلتیٛندا اوْنلاریٛن قارشیٛسیٛنا گؤندردی. مغلۇبئدیلمز [قیٛزیٛلباش] اسکرلری همچینین ارزۇرۇم بیلربیی حسنپاشا و جانیٛ بی تاتاریٛن اللی مین نفردن ایبارت بیرلشمیش رۇم و تاتار قوْشۇنلاریٛ سراب ویلایتینه گلیب چیٛخدیٛلار، اقبه شئبلینین بۇ طرفینده دؤیۆش سفلری بزدیلر. بؤیۆک حرب باشلاندیٛ، قئیبدن گلن دؤیۆشچۆلرین کؤمیی نتیجسینده مۆخالیفلر مغلۇب ائدیلدیلر. حسن پاشا سردار مؤتبر پاشالارلا بیرلیکده اؤلدۆرۆلدۆ، همچینین چوْخلۇ تاتار میرزادلری و کۆرد دؤیۆشچۆلری قتله یئتیریلدی، جانیٛ بی گرای ایسه یارالانیٛب آرادان چیٛخدیٛ. بۇندان سوْنرا عوثمانلیٛلار 1618-جی ایلین سئنتیابریٛندا نؤوبتی دفه صۆلح سازیشی باغلاماغا مجبۇر اوْلۇرلار. بۇ صۆلح ده اۇزۇن چکمیر. بۇ دفه شرتی شاه عباس پوْزۇر. 1622-1623-چۆ ایللر عرضینده شاه عباس عیراقی-عربین بغداد، کربلا، نجف، موصل، کرکوک کیمی ایری شهرلرینی و گۆرجۆستاندا اهالسیٛخیٛ تۇتۇر. اۆستۆندن بیرجه ایل کئچممیش واختیله شاه عباسیٛن اؤز یانیٛندا یاخشیٛجا حربی حازیٛرلیٛق گؤرن گئوْرگی سااکادزئ صفویلرله مۆباریزیه قالخیٛر. سااکادزئنین قوْشۇنلاریٛ شرقی گۆرجۆستانیٛ آزاد ائدیر، سوْنرا ایسه گنجنی تۇتاراق، داغیٛدیٛرلار. شاه بۇ عصیانیٛ یاتیٛرماقدان اؤترۆ ایری بیر قوْشۇن گؤندریر و همین قوْشۇن 1625-جی ایلین 30 اییۇنۇندا گۆمۆشلۆ آدلانان یئرده (گۆمۆشلۆ دؤیۆشۆ) گۆرجۆلر اۆزرینده قلبه چالیٛر. شاه قاراباغ حاکیمی محمد قۇلۇ خان زییادوْغلۇ قاجاریٛ قوْرخاقلیٛق گؤستردیینه گؤره حاکیملیکدن کنارلاشدیٛریٛر.

شاه عباس 1629-جۇ ایلین 19 یانواریٛندا مازندران ویلایتینین شرف شهرینده 58 یاشیٛندا وفات ائدیر.

موْغوْللارلا مۆباریزه

ی شاه طهماسیبین حاکیمییتی دؤورۆنده 1558-جی  ایلده قندهار صفویلر دؤولتینین ترکیبینه قاتیٛلمیٛشدیٛ. شاه طهماسیبین اؤلۆمۆندن سوْنرا، صفوی دؤولتیندکی قاریٛشیٛقلیٛقدان ایستیفاده ائدن موْغوْللار 1595-جی ایلده شهری اله کئچیرمیشدیلر

عوثمانلیٛلار و اؤزبکلرله مۆباریزدن قالیب چیٛخدیٛقدان سوْنرا شاه عباس قنداهارلا باغلیٛ جیددی اوْلاراق مشغۇل اوْلماغا باشلادیٛ. 1620-جی ایلده اؤز ائلچیسی زئینال بی شاملیٛنیٛ موْغوْل شاهیٛ جاحانگیرین ساراییٛنا گؤندرن شاه قندهاریٛ گئری ایسدمیشدی جاحانگیر شاه بۇ تکلیفی قبۇل ائتمیرک صفوی ائلچیسینی سارایدان قوْومۇشدۇر. قنداهار مسلسینین صۆلح یوْلۇیلا مۆمکۆن اوْلمایاوجاغیٛنیٛ گؤرن شاه قنداهارا دوْگرۇ یۆرۆشه باشلاییٛر1622-جی ایلده شاه عباسیٛن اؤزۆنۆن باشجیٛلیٛق ائتدیی اوْردۇ ایصفاهاندان قندهارا یوْلا دۆشدۆ. بۇ یۆرۆشده شاه عباسیٛ علیقۇلۇ خان شاملیٛ و عیسی خان قوْرچۇباشیٛ کیمی تجرۆبلی سرکردلر مۆشایت ائدیردیلرشهری مۆحاسیریه آلان صفویلر تئزلیکله 1622-جی ایل اییۇنۇن 21-ده قالانیٛ اله کئچیردیلر.قنداهار قالاسیٛنیٛن اله کئچیریلمسی ایله زمینداور ده صفوی توْرپاقلاریٛنا داخیل ائدیلدی. گنجلی خان قنداهار حاکیمی تیین ائدیلدی

شاه عباس قنداهاریٛ آلدیٛقدان سوْنرا بابۆری دؤولتی ایله علاقه لری یئنیدن اولکی سویییه قالدیٛرماق ایستییردی. بۇ بیر طرفدن ده قندهار شهرینین تحلۆکسیزلیی اۆچۆن ایدی. شاه عباسیٛن جاحانگیر شاها قارداشلیٛق و دوْستلۇق مکتۇبۇنا اوْ جۆرده جاواب وئرن جاحانگیر شاه "ئلچینیزین گلیشینه قدر قندهار حاققیٛندا بر دیلیینیز اوْلدۇغۇنۇ حئچ بیلمیردیم" یازیٛر و مکتۇبۇن سوْنراکیٛ هیسسینده بۇنۇن قانۇنلارا زیدد اوْلدۇغۇنۇ بیلدیرن جاحانگیر شاه قنداهاریٛ گئری ایستییر. لاکین شاه عباسیٛن "تانریٛیا همد و شۆکۆرلر اوْلسۇن کی، آتالاریٛمیٛز و بابالاریٛمیٛز زامانیٛندا حئچ بیر سیٛخیٛنتیٛ اوْلمامیٛشدیٛر" مکتۇبۇندان سوْنرا علاقه قلر قیسمن برپا اوْلۇنمۇشدۇر. شاه عباسیٛن بغداددا اوْلدۇغۇنۇ خبر آلان جاحانگیر شاه قندهارا یۆرۆش تشکیل ائتمک ایسدسه ده آرا مۆحاریبلری سببیندن بۇنا نایل اوْلا بیلمدی. بۇنۇنلا دا قندهار شهری صفویلر دؤولتینین تابئلیینه کئچدی.

بحرئینین و هؤرمۆزۆن فتحی

بحرئین،فارس خلیج کؤرفزینین غرب ساحیللرینده اوْلان آدالار قرۇپۇدۇر.بۇ آدالاریٛن ان بؤیۆیۆنه بحرئین دئییلیر. 1602-جی ایلده بحرئین حاکیمی رۆکۇنددین مسۇد، پورتاقاللاریٛن حیمایسینده اوْلان هؤرمۆز حاکیمی فیرۇزشاهیٛن قوْرخۇسۇندان فارس حاکیمی اللاحوئردی خاندان کؤمک ایستدی.اللاحوئردی خان فۆرستدن ایستیفاده ائدرک رۆکۇنددینی اؤلدۆرتدۆ و بحرئین صفویلرین علینه کئچدی. بۇندان سوْنرا پورتاقاللار و هؤرمۆز حاکیمینین قۆوولری بحرئینه هجوما کئچسلرده مغلۇب ائدیلرک گئری چکیلمیه مجبۇر اوْلدۇلار. پورتاقاللاریٛن بحرئینی صفویلردن آلماغا یئترینجه گۆجلری یوْخ ایدی. لاکین بحرئینی تحلۆکسیز ساخلاماق اۆچۆن صفویلر هؤرمۆزۆ ده اله کئچیرمیه مجبۇر ایدیلر.

هؤرمۆز صفویلرین ان بؤیۆک تیجارت لیمانلاریٛندان بیری ایدی و بسر کؤرفزینین گیریشینده یئرلشیر.بئلکی غربی آسییا و هیندوستان آراسیٛندا یئرلشن هؤرمۆز چوْخ بؤیۆک تیجارت اهمییتینه مالیکدیر شاه عباس 1602-جی ایلده بحرئین آداسیٛنیٛن فتحیندن سوْنرا اللاحوئردی خانا هؤرمۆزۆن ده اله کئچیریلمسینی امر ائتمیشدی. آمما آللاحوئردی خان هؤرمۆز مسلسییله یالنیٛز 1613-جۆ ایلده مشغۇل اوْلا بیلمیشدی. همین ایل آدایا هجوما کئچن قیٛزیٛلباشلار مغلۇب اوْلمۇشدۇلار و بیر ایل سوْنرا اللاحوئردی خان خستلنرک اؤلمۆشدۆ. آللاحوئردی خانیٛن اؤلۆمۆندن سوْنرا فارس بیلربییسی اوْغلۇ ایمامقۇلۇ خان تیین ائدیلمیشدی.

حاکیملیینین ایلک ایللرینده ایمامقۇلۇ خان پورتاقاللاریٛن هؤرمۆز آداسیٛنیٛ قوْرۇماق اۆچۆن تیکدیکلری گئمبرۇن لیمامیٛنیٛ اله کئچیررک قالانیٛ داغیٛتدیٛ و قالانیٛن یئرینده داها مؤحکمینی دۆزلتدیردی.

1620-جی ایلده 4 اینگیلیس گمیسی سۇرات لیمانیٛندان فارس کؤرفزینه دوْغرۇ حرکت ائتدیلر.دئکابر آییٛنیٛن 28-ده باش وئرن دؤیۆشده اینگیلیسلر قالیب گلسلرده کاپیتان شیلینق اؤلدۆرۆلدۆ.بۇ قالیبییت نتیجسینده اینگیسلیسلرین فارس کؤرزینه یوْللاریٛ آچیٛلمیٛشدیٛ

اینگیلیس-پورتاقال رقابتیندن شاه عباس ایستیفاده ائتمک ایسدییردی. بۇنۇنلا دا اوْ، هؤرمۆزۆ تامامیله گئری آلماق ایسدییردی. 1621-جی ایلده دئکابریٛن 26-دا اوْست-حیند شیرکتی و صفویلر آراسیٛندا مۆقاویله ایمزالاندیٛ. مۆقاویلنین شرتلرینه گؤر:

1. اله کئچیریلن بۆتۆن قنیمتلر عئینی میقداردا بؤلۆنجک.
2. هؤرمۆز آداسیٛنا هجوم عئینی آندا اوْلاجاق.
3. آدانیٛن گؤمرۆک حاققیٛ عئینی اوْلاراق بؤلۆدۆرۆلجک.
4. دؤیۆشدن سوْنرا خریستیان اسیرلر اینگیلیسلره ، مۆسلمان اسیرلر صفویلره وئریلجک.
5. دؤیۆش خرجلرینی حر ایکی طرف عئینی میقداردا قارشیٛلایاجاق

1622-جی ایلده ایمامقۇلۇ خان 3000 قیٛزیٛلباش ایله قۇرۇدان، اینگیلیسلر ایسه سۇدان هجوما باشلادیٛلار.مۆتتفیقلر پورتاقاللار اۆچۆن ارزاق و سۇ قایناغیٛ اوْلان کئشم آداسیٛنیٛ تۇتدۇلار.9 فئورال 1622-جی ایلده اینگیلیسلر هؤرمۆز آداسیٛنیٛن قارشیٛسیٛنا دمیر آتدیٛلار.بندر عباسدان(گئمبۇرۇندان) اینگیلیس گمیلرییله داشیٛنان صفوی عسگرلرین، ایمامقۇلۇ خان و شاهقۇلۇ بی باشجیٛلیٛق ائدیردیلر. قیٛزیٛلباشلار توْپ آتشینین دستیی ایله هؤرمۆز قالاسیٛنیٛ مۆحاسیریه آلدیٛلار 23-ده قالانیٛ ترک ائدیب قاچدیٛلار. ایمامقۇلۇ خان قالایا 200 نفرلیک قیٛزیٛلباش یئرلشدیردی.بۇنۇنلا دا 1 اسر ایشغال آلتیٛندا اوْلان هؤرمۆز یئنیدن صفوی دؤولتینین ترکیبینه قاتیٛلدیٛادانیٛن ایشغالیٛندان سوْنرا شاه عباس اینگیلیسلره وئرملی اوْلدۇغۇ ایمتییازلاریٛ اوْنلارا وئرمدی

شاه عباسیٛن شخصیتی

17 عصرین گؤرکملی آذربایجان تاریخچیسی، شایر و ایجتیمای خادیمی عباسقۇلۇ آغا باکیٛخانوْو آذربایجان تاریخینه حسر ائتدیی مشهۇر گۆلۆستانی-ایرم اثرینده شاه عباسیٛن حاکیمییت دؤورۆنه قییمت وئررکن یازیٛر:

{{سیتات|شاه عباس مملکتی آباد ائتمک و رییتین آساییشینه باخماق ایشلرینده بۆتۆن دۆنیادا مشهۇردۇر. قوْیمۇش اوْلدۇغۇ بیر چوْخ مۆلکی و عسگری قانۇنلار، ایران شاهلاریٛ اۆچۆن رهبر اوْلمۇشدۇر. سۇلطانلاریٛن لیاقتینی اوْنلاریٛن خۆصۇصی مزییتلرینه گؤره تیین ائدن آوروْپا تاریخچیلری بئل، بۇ علمی سئون پادیشاها “بؤیۆک” لقبی وئرمیشلر. اوْ، خالق آراسیٛندا ایندی ده آدیل سیفتله تانیٛنماقدادیٛر. ایجتیمای بینالار و خئیرییه مۆسسیسلری تیکدیرمکده ایسلام دؤورۆند، ایراندا بۇ پادیشاهیٛن میسلی و تاییٛ اوْلمامیٛشدیٛر. بۆتۆن ایراندا، اوْ جۆملدن، شیروان اؤلکسینده اوْلان مسجیدلر، مدرسلر، اۇزاق چؤللردکی کحریزلر و چوْخلۇ کاروانسارالار بۇ ایددیانیٛن دوْغرۇلۇغۇنا آیدیٛن بیر سۆبۇتدۇر. بیر چوْخ فازیل شخصلر، اوْنۇن تربیتسی سایسیند، علم و فننده اؤز دؤورۆنۆن باشچیٛلاریٛندان اوْلمۇش و بۆتۆن دۆنیادا بؤیۆک شؤحرت قازانمیٛشلار. ایشینین چوْخلۇغۇنا و بیر چوْخ مۆشکۆل ایشلری حلل ائتمکله مشغۇل اوْلماسیٛنا باخمایاراق اوْ، کامیل آداملارلا مۆصاحیب اوْلماغا مایل اوْلۇب، گؤزل تبی-شئره ده مالیک ایدی

شاه عباس آذربایجان تۆرکجسینه د، اؤنم وئریردی و سارایدا تۆرک (آذربایجان) دیلینده دانیٛشماق مجبۇری و زرۇری ایدی. پیئتروْ دئللا واللئ مای 1618-جی ایل تاریخلی مکتۇبۇندا یازیٛر:

“شاه منیم تۆرک دیلینی بیلیب بیلمدییمی سوْرۇشدۇ و سوْنرا من، "خوْش گلدی، سفا گلدی" دئدی. ایلشمک اۆچۆن شاهیٛن ایزنینی آلدیٛقدان سوْنرا تۆرک دیلینده سیاحتیمین سببلرینی و دیگر مسللر حاققیٛندا منی سوْرغۇ-سۇال ائتدی. من قیٛسا اوْلاراق وضیعتیمله باغلیٛ معلومات وئردیم

شاه عباسیٛن خالق آراسیٛندا پوْپۇلیارلیٛغیٛ اوْ قدر یۆکسک اوْلۇب کی، اوْ، آذربایجان ناغیٛل و داستانلاریٛنیٛن دایمی قحرمانیٛنا چئوریلمیشدیر اؤزۆ شعرلر یازماقلا یاناشیٛ عالیملر، حکیملر، شایرلره و رسساملارا حامیلیک ائدیردی. بیرجه فاکتیٛ خاتیٛرلاتماق یئتر کی، آذربایجان مدنییتینین شایرلردن مسیحی و سایب تبریزی، ختتات و رسساملاردان سادیٛق بی افشار، لیرزا تبریزی، "ایماد اۆل مۆلۇک" (دؤولتین دایاغیٛ) آدلاندیٛریٛلان میر محمد قزوینی کیمی نۆمایندلری اوْنۇن ساراییٛندا چالیٛشمیٛشلار. اوْنۇن ساراییٛندا "چالچیٛباشیٛ"نیٛن رهبرلیک ائتدیی سارای اوْرکئستری فالییت گؤستریردی. عباسیٛن "شاه کیتابخاناسیٛندا" دینی و دۆنیوی مزمۇنلۇ حدسیز-حئسابسیٛز کیتاب ساخلانیٛردیٛ. بۇرانیٛ "چیچکلنن کیتابخانا" آدلاندیٛریٛردیٛلار. کیتابخانانیٛن کلنتری-رهبری اولجه گؤرکملی آذربایجان رسسامیٛ، شایر و تاریخچیسی "کیتابدار" لقبلی سادیق بی افشار ایدی، اوْندان سوْنرا ایسه بۇ وظیفیه "عباسی" تیتۇلۇ وئریلمیش و "شاه نواز" آدلاندیٛریٛلان ختتات و شایر لیرزا تبریزی گتیریلدی. علیرزا تبریزی بیر مۆددتدن سوْنرا، گؤرۆنۆر، شاه عباسیٛن ایصفاهاندا اۇجالتدیٛغیٛ سارای و مسجیدلرین ایشلنمسینده یاخیٛندان ایشتیراکیٛ ایله علاقه دار اوْنۇن ان یاخیٛن آداملاریٛندان بیرینه چئوریلمیشدی. همین سارای و بینالار ایسه حاقلیٛ اوْلاراق، صفوی معمارلیٛق مکتبینین شئدئورلری ساییٛلیٛر.

شاه عباسیٛن واختیٛندا ایصفاهان شهری یئنیدن پلانلاشدیٛریٛلیٛر. دۆز و گئنیش کۆچلرده گؤزل سارایلار، مسجیدلر، کاروانسارالار، یاشاییٛش بینالاریٛ، پارکلار سالیٛنیٛر. شهرین مرکزینده اؤز احاتسینه سارای، پارک و شاه مسجیدینی آلان ایریمیقیاسلیٛ دۆزبۇجاقلیٛ فوْرماسیٛندا "شاه مئیدانیٛ" یارادیٛلمیٛشدیٛ. 1616-جیٛ ایلده تیکینتیسی باشا چاتدیٛریٛلمیٛش شاه مسجیدی دۆنیانیٛن ان یاخشیٛ معمارلیٛق آبیدلریندن حئساب اوْلۇنۇر. مسجیدین بۆتۆن بیناسیٛ مۆختلیف رنگلی مینالیٛ پلیتلرله اؤرتۆلمۆشدۆر. شاه صفی زامانیٛندا مسجیده گۆمۆشدن قاپیٛلار دۆزلدیلمیش و بینا مرمرله اۆزلنمیشدیر. مئیداندا حربی اوْیۇن و پارادلار کئچیریلیر، حابئله چوْوگن یاریٛشلاریٛ اوْلۇردۇ. اؤزۆنۆن پلانلاشماسیٛنا، بینالاریٛن یئرلشمسینه و حتتا اوْبیئکتلرین آدلاریٛنا گؤره ده همین مئیدان آذربایجانیٛن دیگر باشکند شهرلرینده تبریز و قزوینده سالیٛنمیٛش "شاه مئیدانلاریٛ"نیٛ تکرار ائدیر. همین شهرلردکی کیمی بۇرادا دا "شاه مسجیدی"، "الی قاپیٛ" ساراییٛ، "حشت بئحیشت" ساراییٛ، "چئحئل سۆتۇن" ساراییٛ سارایلاریٛ واردیٛر.

ایصفاهانیٛن یئنیدن قۇرۇلماسیٛندا اسلن آذربایجان تۆرکۆ اوْلان شمسددین محمد تبریزی، قاسیٛم تبریزی، بدۆللتیف تبریزی، لیرزا تبریزی، موْللا آبدۇللا تبریزی و باشقا معمارلار، ختتاتلار و اینشاات اۇستالاریٛ یاخیٛندان ایشتیراک ائتمیشلر. آذربایجاندان کؤچۆرۆلمۆش سنتکار و اۇستالاریٛن یاشاماسیٛندان اؤترۆ شاه عباسیٛن امری ایله خۆصۇصی محلله سالیٛنمیٛشدیٛ.

ایستانبول باریشیقی

شاه عباس عوثمانلیلارینان باریشدی، چون مملکتده قیزیلباشلار هره‌سی بیر طرفده شورش ائتمیشدیلر و مملکت نئچه یئره بؤلونموشدو اونا گؤره قبول ائتدی کی تبریز و آذربایجانین باتی طرفی و شیروان و گورجستان و کوردستان عثمانی حکومتینین کی اولوسن و شیعه‌لر داهی عؤمره لعنت دئمه‌سینلر بو پیمان باغلاناندان سورا شاه عباس قیزیلباشلاری صاف چوروک ائتدی و مملکتی اؤز الینه کئچدی و قوشونون چوخ محکم ائتدی.

شاه ایشلری

1006 قمری ده ایصفهانی خانکندی ائتدی و مملکتین دوغی طرفین آرام ائله دی .1007 اینجی قمری ایلینده آنتونی شرلی ورابرت شرلی انگلیس نماینده لری صفوی لری عثمانی قاباغیندا مجهزائتماقا گوره گلدیلر شاه عباس اولاری قبول ائتدی واوز اردوسون تقویت ائتماقا باشلادی او قیزیل باشلارین ساین 60 میندن 30 مین نفره آزاتدی .شرلی قیزیل باشلاری 20 مین پیاده و10 مین آتلی قوشون ائتدی کی اولارین آدین شاه سونقویدی و اولار شاهدان سوز ائشیتدیلر و قیزیل باشلارین خانلارین ایشدن سالدی و شاه تکجه امرائدن اولدی.

شاه عباسین قوشونوندا 12 مین نفر توفنگچی واریدی کی چوخ نظمینن وروشمالاردا توفنگ آتاردیلار.البته اوزمان توپلارا و توفنگلره فقط توفنگ دیردیلر .ایشلیق آغاسی باشی و قوللارآغاسی باشی و توفنگچی باشی مین باشی یوزباشی اولارین اون باشی تریتبینن اوستدن اشاقیا درجه لریدی کی قوشوندا ایشلیق آغاسی اولیدی سوندا قوللارآغاسی وسوندا توفنگچی باشی و مین باشی یوز باشی وآخیرده اون باشی وقوللار.

اوزبکستان وروشماسی

شاه پیاده مشهده گئتدی امما اوزبکلرکی شاهین گلماقین بولدولر هراتدان قوشون چکدیلر امما صفویه قوشونی اولاری داغیتدی و شاه یوزمین قوشونونان اوزبکستانا اردوچکدی و ایته دی قندهاری آلسین امما اوزبکلر کی شاهلاری ئولموشدی و باشچیلاری یوخودی شاه عباسا تسلیم اولدولار و شاه عباس اولاری باغیشلادی امما شرط ائتدی کی داهی صفویه اولکه سینه قوشون چکمه سنلر بئله اولدی کی شاه اوزبکلری اوزیرینده اوتوددی.

عثمانی وروشماسی

1012 اینجی ایلین ربع الثانی آیندا صفویه اردوسی قزویندن حرکت ائتدی واردبیل اردوسوینان بیر اولدی وتبریزی آلدیلار و سوندا ایروان قلع سینه گتدیلر امما عثمانی قوشونی صفویه اردوسون توپاباغلادی و قوشون مئشه لرده وروشماقا باشلادیلار و اوردان توپ آتیب وقلعه نین دورارلارین داغیتدیلار .بوحالدا عثمانی شاهی اوچونجی سلطان محمد دنیادن گئتدی واونون 16 یاشیندااوغلی بیرینجی سولطان احمد شاه اولدی .

بئله لیقدا عثمانی اردوسی ضعیف اولدی وشاه ایروانی آلدی و تفلیس ده عثمانیلری جورجیلر یاردیمینان سیندیردی و گنجه نیده آلدی.

شاه عباس اردوسی جوادآوار کورپوسوندن سوروشا بولمه دی چون عثمانی لر کورپونو یخمیشدیلار امما شاه عباس کور چایندان سوروشدی وشماخی نی آلماقا گئتدیلر .شماخینین برج لاری محکمیدی ودوره سین خنداق قازمیشدیلار وشهرین یولی بیرکورپویدی کی اونی خنداق اوستوندن یغمیشدیلار شاه عاباس منجنیق لرینن 30 باتمان داشلار آتدی و توپارینان دوارلاری و برجلاری سوکدولر و خنداقی دولدوروب وشماخی نی آلدیلار 3مین عثمانی بو وروشمادا ئولدی و شهریده 600 تومن پول یغیشدی واونی عثمانی قوشونونا وئردیلر شاه عباس ایصفهانا گئیتدی. امما سولطان احمد دیاربکرده قوشون یغماقا باشلادی امما سولطان احمد دنیادان گئتدی و اونون قارداشی سولطان مصطفی شاه اولدی سولطان مصطفی صفویه دولتینن بارشماق ایسته دی امما عثمانیلر سولطان مصطفی نی تخدن سالیب وسلطان احمدین 12 یاشلی اوغلی سولطان عثمان خلیفه اولدی و وروشماقا قوشون یغیب وخلیل پاشا 300 مین قوشون تبریزه گتدیلر قورچغای خان تبریدن دالی چکیلدی و اردبیلده اردو ویردی خلیل پاشا ایسته دی کی 50 مین قوشون اردبیله یوللاسین کی اورانی آلسینلار امما قوشونون باشچی سی علی بیگ آدیندا کی علویدی بو خبری اردبیله یتیردی و قورچغای خان 30 مین قوشونچوینان اولارا گئجه یورودی و 200 نفر باشچیلاردان ئولدوروب وقوشونی داغیتدی وچوخلارین اسیر ائتدی و80 نفرعثمانلی وتاتارباشچیلارین توتوب ایصفهانا یوللادی بئله اولدی کی خلیل پاشا باریشماق ایته دی و شاه عباس باریشیب وقوشون ایستانبولا قایتدی.

ینی چرلر سولطان عثمانی خلیفه لیقدان سالیب وسولطان مصطفی گینه خلیفه اولدی و او باریشماق ایسته دی امما بکرسو باشی باغدادی عثمانیلر الیندن آلیب واوزون شاه بولدوردی .حافظ احمدپاشا عثمانی قوشونون بکرسوباشی وروشماسنا اپاردی امما بکرسوباشی صفویه دن یاردیم ایسته دی و صفی قولی خان همدان خانی اونا یاردیم ائتدی وقیزیل باشلار حافظ احمدی قایتاردیلارامما عثمانی شاهی بکرسو باشین مستقل بولوب وایسته دی قیزیل باشلاری اوزاولکه سندن قایتارسین ینی چری لر سولطان مصطفی نی عزل ائدیب وسولطان موراد خلیفه اولدی و باغداد دا بکرسوباشندان ایسته دی کی قیزیل باشلارین وروشماسینا گئتسین لر و بکرسوباشی صفویه اردوسونا یورودی امما شاه عباس باغدادی الدی و موصل ودیاربکره قوشون چکدی و بوشهرلری آلیب وحافظ احمد قوشونون سندیریب و جورجولرین توپراقینا جان آلدیلار امام قولی خان شیراز قوشونون بصره شهرینه گتدی واورانی آلدی امما خبر یتیشدی کی شاه عباس دنیادن گئدیب واو گیتدی .

باتی

جمعه جمادی‌الاول آین 24 دی ۱۰۳۸ هجری قمری ایلینده اشرف کاخیندا دونیادن گوزیومدی .او گئجه چوخ یه دی و گونوز یوخودان دورمادی یازاللار کی شاه عباس چوخ هیکللی وعاقیلیدی ودیردی کی من علی قاپوسونون کوپکی ام .

شطرنج

شاه عباس شطرنجی یاخچی اویناردی و بیرکیمسه شطرنجده اونی اوتابیلمزدی و دیردی من علیدن اورگشمیشم