توخوما
توخوما — منشأ و قورولوش اوْخشارلیغینا مالیک اوْلان، بللی خۆصوصیت یرینه یتیره‌ن سلول و هوجیراراسی ماده‌لر قروپو. خاریجی موحیطله وحدت تشکیل اد‌ن تام اوْرقانیزم ترکیبین‌ده، عمومی قورولوشا و اعصاب سیستمینین بیلاواسیته تأثیری آلتیندا داوام اد‌ن وظیفه‌یه و اینکیشافا مالیک اوْلان تاریخ بویو میدانا چیخمیش هیستولوژی المنتلر سیستمی حاضیردا اینسانلاردا و حئیوانلاردا دؤرد قروپ توْخوما آییرد ائدیلیر: اپیت‌لی، بیرلشدیریجی، عضله، اعصاب.
اپیت‌لی و یاخود اؤرتوک توْخوماسی اوْرقانیزمی هم خاریج‌دن، هم ده داخیلی سطح‌دن اؤرتور. سلول‌لری ایسه سیتوپلازماتیک آتمالارلا بیر-بیرینه سیخ بیرلشمیش وضعیت‌ده اوْلور.
اپیت‌لی توْخوماسی تکقات‌لی و چوخقات‌لی اوْلماقلا ایکی قروپا بؤلونور. تکقات‌لی اپیت‌لی توْخوماسی بیرسیرالی و چوخسیرالی اوْلور. تکسیرالیلاردان یاستی (مزوت‌لی) اپیت‌لی سلول‌لرینین هامی‌سی بیر فوْرمالی‌دیر. تکسیرالی اپیت‌لی توْخومالاردان بیری ده کوبشکیل‌لی‌دیر. تکسیرالی اپیت‌لی توْخوماسینین اۆچونجو فوْرماسی سیلیندر شکیل‌لی‌دیر.
چوخقات‌لی اپیت‌لی توْخوماسینا اۆچ فوْرمادا راست گلینیر: یاستی قرنیلشمیش (بوینوزلاشمیش)، یاستی قرنیلشمیش و کچیجی (آرالیق فوْرما).
یاستی قرنیلشمیش چوخقات‌لی اپیت‌لی توْخوماسینین سلول‌لری قرنی پولجوغا چوریلیر، درینین اۆست سطحین‌ده اوْلور. یاستی قرنیلشمیش چوخقات‌لی اپیت‌لی توْخوماسی سلول‌لری قرنیلشیر و گؤزون بوینوز قاتین‌دا، آغیز بوشلوغونون داخیلی سطحین‌ده و ییئجئک بوروسون‌دا راست گلینیر.
توْخوما وظیفه‌لری
[دَییشدیر]اپیت‌لی توْخوماسی آشاغی‌داکی وظیفه‌لری یرینه یتیریر:
- قورویوجو - اوْرقانیزمی بوتؤولوک‌ده و عئینی زامان‌دا اوْرقانلارین اکثریتینی (اؤرتویو اوْلانی نظرده توتولور) خاریجی تسیرلردن قورویور.
- سوروجو - بدنین بللی ناهییه‌لرینه سورتولموش درمان ماده‌لری اپیت‌لی توْخوماسی واسطه‌سی ایله سورولور.
- ایفرازات - تر و پی وزیلری اوْرقانیزم‌ده‌کی سویون آرتیغینی، دۇزلاری، یاغلاری بدن‌دن ایفراز(ترشّح) ادیر.
- تنففوس - اپیت‌لی توْخوماسین‌داکی آغیزجیقلارا تنففوس پروسسی حیاتا کچیریلیر.
- اوْرقانیزمین ایستی‌لیک تنظیمله‌نمه‌سین‌ده ایشتیراک ادیر.
- سکرتور - وزی سلول‌لری بیولوژی فعّال ماده‌لر-هورمونلار سینتز ائدیرلر (حاضیرلاییرلار).
- دایاق - ایستیناد- داخیلی اوْرقانلار و دری آلتی پی طبقه‌سی اۆچون دایاق-ایستیناد رولونو داشیییرلار.
بیرلشدیریجی توْخوما روشیمین مزودرما آدلانان اوْرتا روشیم ورقین‌دن عمله گلیر و دمک اوْلار کی، بدن‌ده اوْلان بۆتون اوْرقانلارین ترکیبین‌ده وار. بیرلشدیریجی توْخومانین اۆچ نؤعونون آییرد ائدیرلر: خصوصی بیرلشدیریجی توْخوما –بونا بوش بیرلشدیریجی توْخوما دا دییرلر؛ قیغیرداق و سۆموک توْخوماسی-بونلارا ایسه برک بیرلشدیریجی توْخوما دییرلر.
هوجیراراسی ماده‌یه لیفلر و هلمشیک اؤزلویو مالیک اوْلان و سلول آراسینی دول‌دوران ماده‌لر عاییددیر. لیفلر ایسه کوللاگن، الاستیکی و رتیکولیار لیفلر اوْلماقلا اۆچ قروپا بؤلونور. اوْنلار ساپشکیل‌لی قورولوش‌لو فیبریللردن، فیبریللر ایسه کوللاگن و الاستیک پروتئینلردان عبارت پروتوفیبریللردن عمله گلیر. لیفلر بیر-بیرین‌دن اؤز خصوصیتلرینه گؤره فرق‌لنیر.
بیرلشدیریجی توْخومانین دیگر تۆره لری ده سلول و هوجیراراسی ماده‌لردن تشکیل اوْلونوب. مثلاً، رتیکولیار توْخومانین سلول‌سی رتیکولیار سلول و یاخود قیغیرداق توْخوماسینین سلول‌سی ایسه قیغیرداق سلول‌سی آدلانیر.
عضله توْخوماسی. اوْرقانیزمین عمومی کۆتله‌سینین تخمیناً ۴۰-۴۵ فایزینی عضله توْخوماسی تشکیل ادیر. حرکت اوْرقانلاری محض عضله توْخوماسین‌دان تشکیل اوْلونوب. اوْ دا بیرلشدیریجی توْخوما کیمی مزودرما منشأ‌لی‌دیر و ایکی بؤیوک قروپا بؤلونور.
توْخوما قروپلری
[دَییشدیر]- انینه زولاق‌لی عضله توْخوماسی.
- سایا عضله توْخوماسی.
انینه زولاق‌لی عضله توْخوماسی اؤزو ده ایکی قروپا آیریلیر:
- آ) انینه زولاق‌لی ایسکلت عضله‌سی؛ بونا سوماتیک عضله ده دییرلر؛
- ب) انینه زولاق‌لی اۆرک عضله‌سی.
انینه زولاق‌لی سوماتیک عضله توْخوماسی قورولوشجا اۆرک عضله‌سین‌دن فرق‌لنیر. اۆرک عضله‌سی لیفلری آراسیندا خصوصی آتمالار وار. اوْنا گؤره ده هانسی ناهییه‌سینه توخونماسین‌دان وابسته اوْلمایاراق اوْ. تام شکیل‌ده قیجیغا جواب وریر.
عضله توْخومالارین‌دا فرقلندیریجی علامت کیمی اوْنلارین اوْرقانیزم‌ده یرلشمه یرینی ده قئید ائتمک اوْلار. انینه زولاق‌لی عضله توْخوماسی باش‌لیجا اوْلاراق ( اۆرک عضله‌سی استثنالیق تشکیل ادیر) سۆموکلرین اۆزرینده یئرلشیر، لاکین سایا عضله توْخوماسی ایسه داخیلی اوْرقانلارین ترکیبین‌ده (معده، باغیرساق، قان دامارلاری و س.) داها چوْخ اوْلور. انینه زولاق‌لی عضله توْخوماسی اؤزلرینین تروفیک واحیدلرینه گؤره ده فرق‌لنیرلر. بئله کی. انینه زولاق‌لی عضله لیفین‌ده چوْخ‌لو میقداردا نۆوه‌یه راست گلدیینی حال‌دا، سایا عضله سلول‌لرین‌ده آنجاق بیر نۆوه اوْلور. ایستر انینه زولاق‌لی عضله توْخوماسی لیفی و ایسترسه ده سایا توْخوماسی سلول‌سی اوْلسون، هر ایکی‌سینین فونکسیونال واحیدی عضله میوفیبریللری‌دیر. عضله توْخومالارینا عمومی بیر علامت خاص‌دیر. اوْ دا ییغیلیب-آچیلماق، قیجیغا قارشی جواب ورمک قابیلیتی‌دیر.
بۆتون توْخومالاردا اوْلدوغو کیمی عضله توْخوماسی دا سلول و هوجیراراسی ماده‌دن تشکیل اوْلونوب. لاکین بوردا اوْنلارین کونکرت میقدارینی سؤیله‌مک اوْ قدر ده آسان دییل.
اعصاب توْخوماسی اعصاب سلول‌لرین‌دن، نیرونلاردان و خاص خۆصوصیت یرینه یتیره‌ن پیک سلول‌لرین‌دن-نیروق‌لییادان تشکیل اوْلونوب. پیک سلول‌لری دیگر توْخومالاردا اوْلدوغو کیمی هوجیراراسی ماده‌لرین وظیفه‌سینی داشیییر.
نیرونلار یرینه یتیردیی خۆصوصیتیا گؤره آشاغی‌داکی قروپلارا بؤلونور:
- حیسی نیرونلار-اوْرقانیزمین خاریجی قیجیقلارینی نقل ادیر، رسپتور و یاخود آففرنت آدلانیرلار.
- افکتور نیرونلار-قیجیغی ایشچی اوْرقانا اؤتورمکله اوْنو فعالیّته گتیریر (هرکی نیرونلار).
- آسسوسیاتیو نیرونلار-مۆختلیف نیرونلار آراسیندا علاقه یارادان نیرونلار آدلانیر.
ایکینجی قروپ چیخینتیلار قیسا اوْلماقلا دنتریت آدلانیر. دنتریتلر دیففرن‌ساسییا زامانی نیریتلردن سوْنرا عمله گلیر، میقداری و فوْرماسی چوْخ مۆختلیف دیر. قیجیغی قبول اد‌رک نیرونون جیسمینه اؤتورور. چیخینتیلار سایینا گؤره اعصاب سلول‌لری دؤرد قروپا بؤلونور.
- آ) اۇنیپولیار نیرونلار-بیر چیخینتی‌سی اوْلانلار
- ب) بیپولیار نیرونلار-ایکی چیخینتی‌سی اوْلانلار؛
- v) یالان‌چی بیپولیار نیرونلار-چیخینتیلاری عئینی یردن باشلایانلار؛
- ق) مولتیپولیار نیرونلار-اۆچ و داها چوْخ چیخینتی‌سی اوْلانلار.
اینسان‌دا داها چوْخ راست گلینه‌ن مولتیپولیار نیرونلاردیر. بۆتون اعصاب لیفلری اعصاب اۇجلاری آدلانان خصوصی آپاراتلا قورتاریر. بۇ اعصاب اۇجلاری دا نیرونلارا اۇیغون اوْلاراق اۆچ قروپا بؤلونور و اوْخشار آدلارلا دا آدلانیر: اففکتور اعصاب اۇجلاری، حیسی اۇجلاری (رسپتور) و نیرونلار آراسی سیناپسلار اعصاب اۇجلاری.
قالری
[دَییشدیر]
قایناق
[دَییشدیر]ایستینادلار
[دَییشدیر]