خریستیانلیغین یارانماسی

یارانما اؤنجه‌سی

مسیحیتین تاریخی کؤکلرینه و یارانماسینا دقت یتیردیک‌ده، اوْنون بیر طرف‌دن قدیم یهودی دینینه، باشقا بیر طرف‌دن ایسه آنتیک دؤور دونیاگؤروشو و فلسفه‌سی ایله سیخ علاقه‌ده اوْلدوغو معلوم اوْلور. بونونلا یاناشی باشقا دینی عنعنه‌لرین (مس. میترایزمین) ده کریستیان تعلیمینین فورمالاشماسین‌دا تأثیری اوْلموش‌دور.

تاریخ‌دن معلوم اوْلدوغو کیمی، ۱-جی یوزیل‌لیک‌ده یهودییه چارلیغی روم ایمپیراتورلوغو طرفیندن ایشغال ادیلمیش‌دی. بۇندان سوْنرا یهودی توْپ‌لومو پارچالانمیش‌دی و درین بحران ایچین‌ده ایدی. یهودیلر ده روم ایمپیراتورلوغو طرفیندن ایشغالا معروض قالمیش بۆتون خالقلار کیمی آزادلیغا جان آتیردیلار. چونکی ایمپراتورلوغودا هر آددیمباشی عدالت‌سیزلیک و ایستیبداد حؤکم سورمک‌ده ایدی. سوْن اوْلاراق ایسه، ایمپراتورلوغوی‌چی چکیشمه‌لرین سایی آرتیر، جمعیتین طبقلشمهمه‌سی و پارچالانماسی گتدیکجه داها دا درینلشیردی. بۆتون بۇ پروسسلر یهودی جمعیتین‌ده اؤزونو داها دا قاباریق شکیل‌ده گؤستریردی.

بۇ جور آجیناجاق‌لی وضعیت‌دن چیخماق اۆچون ایمپراتورلوغودا یاشایان خالق کۆتله‌لری اؤز اۆمیدلرینی داها چوْخ دینلره باغلاییردیلار. بۇ سبب‌دن ده یهودی خالقی آراسیندا ایسراییلی خلاص اد‌ن مسیحین گلیشینین یاخین اوْلدوغو ایده سی گئنیش یاییلمیش‌دی. حتی اوْ زامانلار بیر نئچه شخص اؤزلرینی مسیح اعلان اد‌رک عصیان اتمه‌یه جهد اتسه‌لر بئله، سوْن‌دا فعالیّتلری مغلوبیت ایله نتیجلنمیش‌دی.

عیسینین پیغمبرلیگی

بۇ جور گرگین اجتماعی-سیاسی دوروم‌دا، یهودیلر آراسیندا عیسی آدلی بیر آدام پیغمبرلیک اد‌رک، بیر سیرا ینی دینی و اتیک پرینسیپلری ایفاده اتمیش‌دیر. اوْ، قدیم یهودی دینینین بعضی موددهالارینا ینی باخیشلارلا چیخیش اتمیش‌دیر. روایتلره گؤره عیسی اؤزونو بیر مسیح کیمی تقدیم اتمیش‌دی. عیسی پیغمبرین بیزیم زمانه‌میزه گلیب چاتمایان، اینجیل آدلی ایلاهی کیتاب گتیردیی حاقیندا روایتلر اوْلسا دا، اصلینده بۇ کیتاب یالنیز شیفاهی اوْلاراق اوْنون طلبه‌لرینه (هواریلره) معلوم ایدی. چونکی بۇ گون مؤوجود اوْلان مۆختلیف اینجیل آدلی کیتابلارین عیسیدان سوْنرا یونان دیلینده یازیلمیش‌دیر. هالبوکی عیسینین یونان دیلینده دانیشا بیلمه‌سی حاقیندا هچ بیر معلومات یوخ‌دور.

عیسینین فعالیّتین‌دن ناراضی‌ اوْلان یهودی کاهینلری چوْخ چکمه‌دی کی، عیسینی اؤلدورمک فیکرینه دۆشدولر و بۇ ایشی حیاتا کچیرمک اۆچون روم ایمپراتورلوغونون فیلیسطین‌ده اوْلان جانیشینینه مراجعت ائتدیلر. مقصد ایسه عیسینین ایسرای‌لی خلاص اد‌ن مسیح اوْلمادیغینی ثبوت ائتمک ایدی. چونکی، مغلوب اوْلان آدام مسیح اوْلا بیلمزدی. مسیح یالنیز خالقی خلاص اد‌ن آدام اوْلمالی ایدی. بۇ مقصدلرینه نایل اوْلماق‌دان اؤترو ایسه، اوْنلار آز سوْنرا اعلان ائتدیلر کی، عیسینی توتوب موهاکیمه اتدیک‌دن سوْنرا چارمیخا چکه‌رک اعدام ائتمیشدیرلر. بئله بیر حادثه‌نین باش وردیینین، حتی شاهیدلرینین بئله اوْلدوقلاری باره‌ده معلوماتلار کریستیان عنعنه‌سین‌ده ده اؤز تصدیقینی تاپ‌دی.

آنجاق، عئینی زامان‌دا، عیسینین اؤلومو خبرینین حقیقته اۇیغون اوْلماماسی دا ادعا ائدیلیردی. بئله کی، عیسینین آردیجیللارین‌دان بعضیلری اوْنون اؤلومونه اینانمیردیلار. اوْنلاردان بعضیلری دییردیلر کی، عیسینین چارمیخ‌دا اوْلماسی یالنیز بللی آداملارین گؤزونه گؤرسنمیش‌دیر و خیال‌دان باشقا بیر شی دییل‌دیر. اصلینده ایسه اوْ اعدام ادیلممیش‌دیر. بونا اینانان باشقا تریقتلرین آردیجیللاری ایسه حساب ادیردیلر کی، عیسی اعدام‌دان قاباق قیب اوْلدوغون‌دان (گؤیلره چکیلدیین‌دن) اوْنون یرینه باشقا بیر آدام اعدام اوْلونموش‌دور. قئید ادک کی، بۇ جور فیکیرین عکس اوْلوندوغو ۲-جی یوز ایللیه عایید اوْلان "بؤیوک سیفین ایکینجی ریساله‌سی" آدلی آپوکریفیک اینجیل میصرده تاپیلمیش‌دیر روسجا: Второй трактат Великого Сифа // Перевод Егоренкова И.С. (СПб، Филиал ИВ РАН). بیر چوْخ آپوکریفیک (رسمی کلیسا طرفیندن تانینمایان) اینجیللرده ایسه عیسی عادی اینسانی حیات طرزی آپاران بیر پیغمبر کیمی تصویر اوْلونور. اوْنون حتی بیر قادینلا اوله‌نمه‌سی حاقیندا ایشاره‌لاره ده راست گلمک اوْلار.

بئله‌لیکله، عیسینین آردیجیللاری آراسیندا اوْنون اؤلومو، و یا قیبه چکیلمه‌سی حاقیندا هامی اۆچون بیر اوْلان اینانجی اوْلمامیش‌دیر. داها سوْنرالار عیسینی آرتیق پیغمبر کیمی قبول اتمیش بعضی یهودیلر، اؤز عقیده‌لرینی روم ایمپراتورلوغونون چشیدلی یرلرین‌ده یایماغا باشلادیلار. اوْ زامان چوْخ‌لو سایدا دینی تبلیغات‌چیلار بۇ ایشی حیاتا کچیرمه‌یه باشلادی. نتیجه‌ده ایسه، درین معنوی بحران کچیره‌ن روم ایمپراتورلوغونون مۆختلیف سوسیال طبقه‌لری آراسیندا یئنی‌لشمیش یهودی دینینه مییللر گونو-گون‌دن آرتماغا باشلامیش‌دی.

هواری پاولوسون فعالیّتی

بۇ کیمی تبلیغات‌چیلاردان بیری، تعلیمین یاییلماسی ایشین‌ده بؤیوک رولو اوْلان شاول (پاولوس) آدین‌دا بیر یهودی اوْلموش‌دور. اوْ، اؤنجه آنتی‌وخییادا، سوْنرا ایسه بوتؤولوک‌ده کیچیک آسیا یاریماداسین‌دا تبلیغات آپارسا دا، بۇ تعلیمی هچ ده اؤز ایلکین شکلین‌ده ساخلاماییب، اوْنو اؤزون مخصوص بیر شکیل‌ده یوزاراق، ینی بیر کیفیت‌ده تقدیم اتمیش‌دیر. بئله کی، پاولوس آنلاییردی کی، یهودی خالقینین دینی و یهودی پیغمبری اوْلان عیسینین تعلیمی رومنین باشقا خالقلاری آراسیندا اؤزونون ایلکین فوْرماسین‌دا یاییلا بیلمز. مسئله بون‌دادیر کی، اوْ خالقلار قدیم مدنیته مالیک ایدیلر و یهودی عنعنه‌سی و دۆشونجه طرزی اوْنلار طرفیندن قبول ادیله بیلمزدی. اوْنا گؤره ده پاولوس، بۇ تعلیم‌ده اوْلمایان بیر چوْخ ینی ایدیالارلا چیخیش اتمه‌یه باشلادی. فاکتیکی اوْلاراق، اوْ عیسینین تعلیمینی یونان و روم دۆشونجه طرزینه و تاریخی عنعنه‌سینه اۇیغونلاش‌دیریردی. اوْ عیسینین ایلاهیلشدیریلمیش اوْبرازینی تبلیغ ادیردی. بئله‌لیکله ده پاولوسون تبلیغاتین‌دا عیسی اؤلومون‌دن سوْنرا یئنی‌دن دیریله‌ن، گوناهلاری سیله‌ن بیر تانرینین اوْغلو کیمی تقدیم ادیل‌دی.

پاولوسون فعالیّتین‌ده دقتی چکه‌ن باشقا بیر ماراقلی مقام ایسه، اوْنون یهودی قانونونا عمل ادیلمه‌سینی واجیب حساب اتمه‌مه‌سی ایدی. محض بۇ جور یئنی‌لیکلرین دینه گتیریلمه‌سینه گؤره پاولوسلا یهودی ایساویلر (عیسینین یهودی آردیجیللاری) آراسیندا ایختیلافلار باش ورمیش‌دی. اما، باشقا طرف‌دن، بوتپرست روملیلار ایلاهیلشدیریلمیش و اؤلومون‌دن سوْنرا دیریلمیش عیسی ایدیاسینی داها یاخشی منیم‌سه‌دیلر. چونکی، روملیلار آراسیندا بونا اوْخشار اینانجلار گئنیش یاییلمیش‌دی. اوْنلار قدیم زامانلاردان اؤل‌ن و دیریله‌ن، اوْغول‌لو-قیزلی تانریلارا اینانیردیلار.

== ایلک مسیحی ایجماع لاری ==طریقت

روم ایمپراتورلوغونون چشیدلی بؤلگه‌لرین‌ده عیسینین ایلک آردیجیللاری ییغین‌جاقلارینی کچیریردیلر و اؤزلری بوتپرست‌لییه قارشی اعتراض سسلرینی اۇجالدیردیلار. عیسینی اوْنلار خریستوس آدلان‌دیریردیلار. بۇ سؤز ایسه یهودیلرین «ماشیاخ» (مسیح) سؤزونون یونانجایا ترجومه‌سی‌دیر.

سوْنرالار ایلک یهودی خریستیانلار بیر نئچه طریقته پارچالان‌دیلار. ایسرایل‌ده قدیم یهودی قانونونا ریایت اد‌ن و عئینی زامان‌دا عیسینی پیغمبر کیمی قبول اد‌نلر نصرانیلر (نازوری) کیمی تانینیردیلار. بئله کی، اوْنلار عیسینین تانری کیمی دییل، پیغمبر کیمی قبول ادیر، پاولوسو ایسه عیسی تعلیمینی تحریف اد‌ن بیر آدام کیمی تقدیم ادیردیلر. سؤزو گئدن ایلک ایساوی قروپلاری بیر طرف‌دن یهودی قانون و عنعنه‌سینه صادق ایدیلر، دیگر طرف‌دن ایسه، عیسینی مسیح کیمی قبول اتمیش‌دیلر. بونا گؤره علمی ادبیات‌دا اوْنلارا یهودی خریستیانلاری دییرلر.

باشقا بیر طریقت آردیجیللارینی ایسه ابیونیتلر آدلان‌دیریردیلار. اوْنلاردان بعضیلری عیسینی آتا و آنادان دوغولموش بیر اینسان کیمی قبول ادیردیلر. باشقالاری ایسه حساب ادیردیلر کی، عیسی مقدس روحون مریم (عیسینین آناسی) ایله بیرلشمه‌سین‌دن آنادان اوْلموش‌دور. بئله کی، اوْنلار دا عیسینین ازل‌دن مؤوجود اوْلماسینی قبول اتمه‌ییب، پاولوسون عیسی حاقیندا اوْلان باخیشلارینی قبول اتمیردیردیلر.

دوکتلر آدلان‌دیریلان داها بیر طریقتین آردیجیللاری ایسه حساب ادیردیلر کی، عیسی، اصلینده، بیر جیسمانی شکیل‌ده بۇ دونیادا مؤوجود اوْلمامیش‌دیر. بونا گؤره ده اوْ اؤلوب سوْنرا ایسه دیریله بیلمزدی.

بۆتون بۇ طریقتلر مسیحیتین تاریخین‌ده اۇزون مدت یاشایا بیلمه‌ییب، تدریجاً آرادان چیخمیشدیرلار. سوْنرالار اوْنلاری حتی قانون‌دان کنار حساب ادیردیلر. بونلاردان فرق‌لی اوْلاراق، پاولوس طرفیندن اساسی قۇیولموش دینی دونیاگؤروشو ایسه، رومدا تدریجه‌ن یاییل‌دی و بۇ گون ده مۆعاصیر کریستیان تعلیمینین اساسینی تشکیل ادیر.

مسیحیتین رومدا یاییلماسی

روم ایمپراتورلوغوسین‌دا خریستیانلیغ اوّلجه کؤله‌لر، یوخسوللار آراسیندا یاییلیردی. دؤزولمز دوروم‌دا یاشایان بۇ آداملار خریستیانلیغ‌دا نجات یولونو تاپیردی، بۇ ایدیا اوْنلارا معنوی ییئجئک وریردی.

سوْنرا کریستیان‌لیغی تدریجه‌ن وارلی زومره‌لرین نماینده‌لری ده قبول اتمه‌یه باشلادیلار. مسئله بون‌دادیر کی، روم ایمپراتورلوغوسین‌دا قدیمی یاییلمیش بوتپرست اینانجلار آرتیق جمعیت‌ده تأثیر گۆجونو ایتیرمیش‌دی. اوْنلار روم ایمپراتورلوغوسین‌دا حؤکم سۆرنادالتسیزلیین و ایستیبدادین رمزینه چوریلمیش‌دی. بونا گؤره ده ایمپراتورلوغودا چشیدلی غیری-قدیمی دینلر یاییلمیش‌دی. اوْنلارین آراسیندا میصر تانریلاری ایسیس و اوْسیریس، ایران تانری‌سی میترانین کولتلارینی خصوصیله قئید ائتمک لازیم‌دیر. بئله کی، بیر واختلار اوْنلار خریستیانلیغلا جدی رقابت آپاریر، حتی بعضی آراشدیرما‌چیلارا گؤره، مثلاً میترایزمین بعضی اینانجلاری سوْنرالار خریستیانلیغا داخیل اوْلموش‌دور. بئله کی، مثلاً، اؤل‌ن و دیریله‌ن تانری ایده سی میترایزمین اساسلارینلان بیری ایدی. لاکین سوْن‌دا خریستیانلیغ بۇ رقابت‌دن غالیب چیخا بیل‌دی.

مسیحیتین دؤولت دینینه چویریلمه‌سی

رومدا گئنیش خالق کۆتله‌لری طرفیندن مسیحیتین قبول ادیلمه‌سی پروسسی کلیسا‌نین و کشیش زومره‌سی اوْلان کلروسون (یپیسکوپلار، آرخیپیسکوپلار و س.) یارانماسی ایله نتیجه‌له‌ن‌دی. گتدیکجه بۇ دین‌ده تشکیلاتلانما پروسسی گۆجلندی و اوْنون یاپیسال(ساختار)لاری ایمپراتورلوغونین اجتماعی-سیاسی حیاتین‌دا آپاریجی رول اوْیناماغا باشلادی. ایمپراتور کونستانتین (جونستانتینوس) (۳۰۶-۳۳۷) حاکمیّتی زامانی ایسه، کلیسا‌لرین دؤولت ماراقلارینا قوللوق اتمه‌سی آماچ ایله، خریستیانلیغ رسمی دؤولت دینی اعلان ادیل‌دی. بۇندان سوْنرا بۆتون بوتپرست مبدلرینین باغلاماسی پروسسی باشلان‌دی. سوْن‌دا ۴۵۱-جی ایلده کالکدون اکومنیک کلیسا مجلیسی سوْن اوْلاراق رومنین هم غربین‌ده، هم ده شرقین‌ده کریستیان‌لیغی رسمی دؤولت دینی کیمی تصدیق اتدی.

بوتپرست‌لیکله موباریزه

قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، خریستیانلیغلا بوتپرستلیین موباریزه‌سی تکجه ایدولوژی موباریزه موستوی‌سین‌ده آپاریلمیردی. مثلاً، ایمپراتورلاردان نرون (۵۴-۶۸)، دومی‌سیان (۸۱-۹۶)، ترایان (۹۸-۱۱۷)، مارک آورلیوس (۱۶۱-۱۸۰)، سپتیمیوس سور (۱۹۳-۲۱۱)، ماکسیم (۲۳۵-۲۳۸)، والریان (۲۵۳-۲۶۰)، دیالکتیان (۲۸۴-۳۰۵) اؤز حاکمیّتلری زامانی خریستیانلارا قارشی تعقیبلر و زوراکی‌لیقلار حیاتا کچیرمکله یاددا قالمیشدیرلار. بونون اساس سببی ایسه، خریستیانلارین ایمپراتورلاری تانری کیمی تانینمامالاری ایدی.

خریستیانلیغا قارشی بیر چوْخ روم فیلوسوفلاری، مۆتفکّیرلری ده چیخیش ادیردیلر. اوْنلارین آراسیندا اپیکتت، سلس، مارک آورلیوس، پورفیریوس خصوصیله سچیلمیشدیرلر. بئله کی، اوْنلار داها چوْخ آنتیک ارثین اساسین‌دا خریستیانلیغلا رقابت اد‌جک بیر عقیده اوْرتایا چیخارتماق ایستییردیلر. آنجاق نوپلاتونیزم (ینی پلاتوچولوق) فلسفه‌سینین سیماسیز و رال حیات‌دان اۇزاق اوْلان واحید آنلاییشی و تانری پانتونلاری مونوتیزمین دیری و شخصیت اوْلان تانری‌سی ایله آیاقلاشا بیلمه‌دی. اوْنا گؤره ده اوْنلارین دینی-فلسفی تعلیملرینین عؤمرو قیسا اوْلدو.

اؤز نؤوبه‌سین‌ده خریستیانلیغ دا غالیب گلن‌دن سوْنرا بوتپرست‌لییه قارشی هوجوما کئچدی. بئله کی، بوتپرستلرین مبدلری محو ائدیلیر، کاهینلری اؤلدورولور، ادبیاتلاری ایسه یاندیریلیردی. مثلاً، ۲-جی فودوسیوسون و ۳-جو والنتینین امری ایله ۴۴۸-جی ایلده پورفیریوسون مشهور «خریستیانلارین علیهینه» کیتابی تونقاللاردا یاندیریلمیش‌دی.

۳۰ ایل اوْندان اؤنجه ایسه میصرین ایسکندرییه شهرین‌ده هیپاتییا آدلی تانینمیش ریاضیات‌چی عالیم قادین کریستیان یپیسکوپو کیریلین (جیریل) ایشتیراکی ایله تسسوبکش کۆتله طرفیندن وحشیجه‌سینه اؤلدورولموش‌دور. بۇ کیمی اوْلایلاردان سوْنرا آوروپادا آزادفیکیرلی‌لیک قاداغان اوْلونموش و هامی کریستیان‌لیغی قبول ائتمک مجبوریتین‌ده قالمیش‌دی.

مسیحیتین پارچالانماسی

آنجاق، یوخاری‌دا قئید ادیلدیی کیمی، بوتپرست‌لییه غالیب گلن مسیحیتین اؤزون‌ده ده مۆختلیف تریقتلرین یارانماسی پروسسی داها دا درینلشیر و بۇ پروسس خریستیانداخی‌لی ضدیتلرین درینلشدیریجی بیر فاکتورونا چوریلیر. بیر قایدا اوْلاراق بۇ موباریزه‌ده ایمپراتورلار و حاکمیّت طرفیندن دستک‌لنه‌ن جریان نماینده‌لری اوْرتودوکسال، باشقالاری ایسه هرتیک آدلاندیریلیردی و رسمی کلیسا آرتیق هرتیکلرین تعقیبینه باشلادی. ضدیتلرین اساس مؤوضوعسو ایسه عیسینین طبیعتینه موناسیبت‌ده فرق‌لی مؤقعلرین مؤوجود اوْلماسین‌دان ایر‌لی گلیردی. بۇ پروبلمه خریستیانلیغ‌دا خریستولوگییا دئییلیر.

بئله‌لیکله ده کریستیان کلیسا‌سینین دؤولت دینینه چویریلمه‌سی، احکاملارینین تثبیت اوْلونماسی و هرتیکلری دامغالایاراق یالنیز بیر رسمی خطین دوزگون اوْلماسی فیکرینی تصدیق ائتمک اۆچون کلیسا ییغین‌جاقلارینین چاغیریلماسی پروسسی باشلان‌دی.

قایناق

• آیدین علی‌زاده&#خ۲۰؛(۲۰۰۷). خریستیانلیغ: تاریخ و فلسفه.&#خ۲۰؛باکی: ابیلوو، زینالوو و قارداشلار،&#خ۲۰؛س. ۹-۱۵. ایٛسبن ۵-۸۷۴۵۹-۰۱۳-۷. ۲۰۱۶ تاریخین‌ده آرخیولشدیریلیب. ۲۰۱۶-۰۸-۱۶ تاریخین‌ده ایستیفاده اوْلونوب.

ادبیات

• آیدین علی‌زاده&#خ۲۰؛(۲۰۰۷). خریستیانلیغ: تاریخ و فلسفه.&#خ۲۰؛باکی: ابیلوو، زینالوو و قارداشلار،&#خ۲۰؛س. ۹-۱۵. ایٛسبن ۵-۸۷۴۵۹-۰۱۳-۷. ۲۰۱۶ تاریخین‌ده آرخیولشدیریلیب. ۲۰۱۶-۰۸-۱۶ تاریخین‌ده ایستیفاده اوْلونوب.
• دونن، ژامس د.گ. اۇنیتی و دیورسیتی ین تهئ New تستامنت: آن ایٛنقویری اینتو تهئ جهاراجتر اوْف اارلیست جهریستیانیتی. سجم پرسس (۲۰۰۶).
• فردمان، داوید نول (اد). اردمانس دیجتیوناری اوْف تهئ بیبلئ. Wm. ب. اردمانس پوبلیسهینگ (۲۰۰۰).
• کجک، لاندر ا. پاول و هیس لتترس. فورترسس پرسس (۱۹۸۸). ایٛسبن ۰-۸۰۰۶-۲۳۴۰-۱.
• میللس، Watson ا. آجتس و پاولینئ Writings. مرجر اۇنیورسیتی پرسس (۱۹۹۷).
• پلیکان، ژاروسلاو ژان. تهئ جهریستیان ترادیتیون: تهئ امرگنجئ اوْف تهئ جاتهولیج ترادیتیون (۱۰۰-۶۰۰). اۇنیورسیتی اوْف جهیجاگو پرسس (۱۹۷۵).
• تهیدئ، جارستن پتر. تهئ داد سا سجروللس و تهئ Jewish اوْریگینس اوْف جهریستیانیتی. پالگرابئ ماجمیللان (۲۰۰۳).
• S.Pines، تهئ Jewish جهریستیانس اوْف تهئ اارلی جنتوریس اوْف جهریستیانیتی آججوردینگ تو آ New سوورجئ، ایٛسرال آجادمی اوْف سجینجس و هومانیتیس II، ۱۳، ژروسالم، ۱۹۶۶.
• Булгаков С. В. Справочник по ересям، сектам и расколам. М.: Современник.، ۱۹۹۴.
• Поснов М. История христианской церкви (до разделения Церквей - ۱۰۵۴ г.). Брюссель: ۱۹۶۴. Репринт: Брюссель: ЖсБ، ۱۹۸۸.
• Протоиерей Александр Рудаков. История христианской православной Церкви. СПб.،
• Свенцицкая И. Раннее Христианство: страницы истории. م.: Политиздат، ۱۹۸۸.
• История христианской Церкви. - М.، ۱۹۹۱ (۲-е издание — М.: Св.-Тихоновский богословский ин-т، ۲۰۰۰. ۵۱۶ с.).