خیدیر نبی بایرامی
| Hıdırellez | |
|---|---|
 Hıdırellez in Crimea, 2019 | |
| قۇران | تورکیه |
| نوع | International |
| شوعار | Prophets Hızır and Ilyas |
| چاغ | May 5 night and May 6 |
| Frequency | annual |
خیدیر نبی و یا خیدیر ایلیاس قدیم تاریخه مالیک اولان و ائل آراسیندا گئنیش یاییلمیش بایراملاردان بیری‌دیر. بو بایرام بیر-بیریندن جوزی فرق‌لرله دئمک اولار کی، آذربایجانین بوتون بؤلگه‌لرینده کئچیریلیر. خیدیر ایلیاس عادتاً طبیعتین اویانماسی، اوتلارین جوجرمه‌سی، آخار سویون تمیزلنمه‌سی و س. طبیعی پروسه‌لرله موشاییعت ائدیلیر. تدقیقات‌لاردا خیدیر نبی بیر شخصیت اولاراق "سویون، کولک و هاوانین حیمایه‌چیسی" کیمی تقدیم اولونور[۱]، خیزیر پئیغمبرله عئینی‌لشدیریلیر.
دده بابادان قایدادیر کی، هر ایل قیش یاری اولاندا بؤیوک چیلله ایله کیچیک چیلله آراسیندا خیدیر بایرامی کئچیریلردی. بعضی یئرلرده خیزیر نبی، بعضی یئرلرده ایسه خیدیر ایلیاس آدی ایله تانینان بو ائل بایرامی اؤتن اَیام‌لاردا بؤیوک طمطراقلا قئید اولوناردی. کؤهنه کیشی‌لرین حسابینا گؤره کیچیک چیلله‌نین اوّلینده، ایندیکی واختلا گؤتوردوکده تقریباً فوریه‌نین 1-جی اون‌گونلوگو عرضینده آخشام شر قاریشاندان سونرا اوشاق‌لار، جاوان‌لار بیر یئره توپلاشار، دستله‌نیب خیدیر نغمه‌سی اوخویا-اوخویا قاپی‌لاری دؤیر، خیدیر آدینا پای ییغاردیلار.[۲]
باشقا منبع‌لرده ایسه همین گئجه‌نین ایکینجی چیلله‌نین قورتارماسینا 2-5 گون قالمیش کئچیریلدیگی بیلدیریلیر. و همین بو مراسیم "خیدیر نبی" بایرامی آدلاندیریلیر.
کیچیک چیلله‌نین چیخماسی موناسیبتیله کئچیریلن خیدیر نبی بایرامی هم ده قدیم اکینچی‌لیک گؤروش‌لری ایله علاقه‌داردیر. اوچ گوندن عیبارت اولان خیدیر نبی بایرامی‌نین بیرینجی گونو تورپاق تعریف اولوناردی. تورپاغین اوستونده اود قالاناردی کی، تورپاغین نفسی قیزینسین. باغلار تمیزلنر، چؤر-چؤپ، خزل ییغیلیب یاندیریلاردی. بایرامین ایکینجی گونو ائوده کی هر اؤکوزون آدینا اوچ دوزسوز کؤمبه بیشیریلیب اؤکوزلرین قارنی‌نین آلتیندان دیگیرله‌یر و اوخویاردیلار:
خیدیر نبی، خیدیر ایلیاس یتدی چیچک، اولدو یاز!
بایرامین اوچونجو گونو جوتجو و اکینچی‌نین شخصینده تورپاغی بئجرن، شوم شوملایان، اکین اکن امکچی‌لر تعریف اولوناردی. بوز آت اوزرینده گله‌جک خیدیر نبی‌نین الینده اود اولاجاغی گومان ائدیلردی. اونون تورپاغی ایسیدن، اودلا یاناشی گونش و سو، آدام‌لارا ساغلام‌لیق گتیره‌جگی دوشونولردی. مراسیمده اکینچی، جوتچو و سایاچی نغمه‌لری اوخونار، "خیدیر نبی"یه نغمه‌لر، شعیرلر قوشولاردی. بایرامین هر اوچ گونونده جاوان‌لار اکین یئرلریندن کئچیب خیدیر نبینی آختارماغا گئدردی. اونلارا "خیدیرچی" دئیرمیشلر. خیدیرچی‌لار هاوا ایشیقلانمازدان اول ال‌لرینده شام خیزیرین دالینجا گئدر و نغمه‌لر اوخویاردیلار.
بو بایرام دئمک اولار کی، بوتون تورک خالق‌لاریندا کئچیریلیر. داها چوخ خیدیره‌للز، هیدیره‌للز بایرامی آدی ایله تانینیر. هیدیره‌للز بؤیوک چوخلوقلا آنادولو و بالکان تورکلری آراسیندا قئید ائدیلمکده‌دیر. قدیمدن روزی-هیزیر (خیزیر گونو)، یعنی خیدیره‌للز خالق آراسینداکی ایناما گؤره خیزیرلا ایلیاسین بیر آرایا گلمه‌سی خاطیرینه کئچیریلیر. بو بایرام یئنی تقویمه گؤره هر ایل 6 مئی‌ده قئید اولونور. ژولینی تقویمینه گؤره ایسه 23 آوریله دوشور. تورکیه‌ده قدیم تقویمه گؤره ایل ایکی‌یه بؤلونور. 23 آوریلدن (6 مئی) 28 اوکتوبرا (8 نوامبر) قدر 186 گون هیزیر گونلری آدییلا یاز مراسیمی، بو تاریخدن تکرار 23 آوریله (6 مئی) قدر داوام ائدن 179 گون ده نووامبر گونلری آدییلا قیش مؤوسومو مئیدانا گیریر. باشقا بیر فیکره گؤره خیزیر نبی بایرامی ایرانلی‌لارین نوروزوندان بئش هفته اوّل، ینی شوبات آیی نین اورتالارینا تصادوف ائدیر. بونون قدیم اون ایکی حئیوانلی تورک تقویمینده کی ایل‌باشی ایله عئینی اولدوغونو، دولاییسی ایله بو بایرامین اصلینده قدیم تورکلرین یئنی ایل بایرامی حساب ائدیلدیگینی گؤسترن منبع‌لر وار[۳].
بو بایرام آذربایجاندا خیزیر نبی بایرامی، ایراندا اهلی-حاق زومره‌لری آراسیندا ذاتی موطلق ( عالی) شرفینه علی-حئیدر آدییلا، تبریز اطرافینداکی قیزیلباش‌لار زومره‌سینده ایسه یئنه ده خیزیر نبی بایرامی آدی ایله تانینیر[۴].
یوخاریدا دئییلن‌لردن ده گؤروندوگو کیمی همین بایرامین کئچیریلمه‌سی، قئید اولونما تاریخی سبب‌لرینده موختلیف‌لیک اولسا دا نتیجه ده کئچیریلن مراسیم‌لر، ایجرا اولونان عادت‌لر سوندا بیرلشیر.
خیزیر نبی بایرامی نین نه واختدان بری کئچیریلدیگی تام معلوم اولماسا دا اونون تورک خالق‌لاری آراسیندا گئنیش یاییلدیغینا شوبهه یوخدور. خیزیر نبی بایرامی یوخاریدا دئدیگیمیز کیمی نوروز بایرامیندان اول کئچیریلیر. اصلینده ایسه بوتون نوروز بایرامی عرفه‌سی چرشنبه‌لرله بیرلیکده خیزیر پئیغمبرین آدی ایله باغلی‌دیر. خیزیرین یازین گلیشی - 4 عونصور: سو، اود، تورپاق، هاوا ایله باغلی‌لیغینا اینانان خالق اونو او قدر ایلاهی‌لشدیرمیشدیر کی، حیاتین باشلانغیجی کیمی گؤتورولن عونصورلری محض اونون آدی ایله باغلاییر.
خالقین خیزیر پئیغمبره اولان اینامی او حدده مالیکدیر کی، بو آد اینسان‌لارین آند یئرینه چئوریلمیشدیر. "خیزیر ایلیاس حاقی" ، "خیزیرا آند اولسون" ، "خیدیر زیندی بابایا آند اولسون" و بو سپکیلی دیگر آندلار خالقین محبت و اینامیندان دوغموشدور. بعضی آلقیشلار دا محض خیزیر پئیغمبرین آدی ایله باغلی‌دیر. مثلا، "خیدیرین دیلگی اوستونده اولسون" ، "خیدیر نبی کؤمگین اولسون" ، "خیدیر نبی هایینا یئتسین" ، "خیدیر نبی کؤمک الینی اوستوندن اسکیک ائلمه‌سین" ، "خیزیر کؤمگینه یئتسین" ، "خیزیر سنی داردان قورتارسین" ، "خیزیر سنی یولدا قویماسین" ، "خیزیرا راست گله‌سن" ، "خیزیر پایینی وئرسین" ، "خیدیرزینده دیلگینی قبول ائتسین" ، "خیدیرزینده دیلگینی خئییره یازسین" ، "خیدیرزینده یه آپاردیغین قوربان سنین آرزونو وئرسین" [۵].
آذربایجان فولکلوروندا خیزیرلا باغلی اینام‌لار دا سایجا اوستون‌لوک تشکیل ائدیر. عئینی زاماندا همین اینام‌لاری چوخ‌شاخه‌لی ده آدلاندیرماق اولار. مثلا، "توت آغاجینی قورومامیش کسمک گوناهدیر" . دئییلنه گؤره بو آغاجی خیزیر پئیغمبر احسان‌لیق اوچون اکیب[۶]. یاخود "خیزیر گئجه‌سی" پئیغمبر هانسی قاپیدان اؤز بوغدا پایینی آپارارسا، همین ایل او ائوین روزیسی آرتار، بین-برکتی اولار.[۷]
تورکیه‌نین برقاما، بالیق‌اسیر و تکیرداغی بؤلگه‌لرینده خیدیره‌للز گونو تارلادان توپلانان چیچک‌لری قایناداراق سویوندان ایچمک خسته‌لره شفا ساییلیر. بو سودان 40 گون بویونجا گونش چیخمامیشدان اول گؤزه سورتمه‌نین گنجلیک، گؤزل‌لیک و اوزون‌عؤمورلولوک وئره‌جگینه اینانیرلار [۸]. بوندان باشقا چمن‌لیکدن توپلانان یئییله بیلن اوتلارلا چؤرک و بازلامالارین بیشیریلمه‌سی‌نین ده درده دوا اولدوغونا، خیدیره‌للز گئجه‌سینده بوتون سولارا نور یاییلدیغی اوچون بو گئجه سویا گیرن‌لرین خسته‌لیگی‌نین آرادان قالخاجاغینا اینانیلیر[۹].
اتک یازی‌لار
[دَییشدیر]- ^ Kitabi – Dədə Qorqud. Yazıçı. 1988.s.137
- ^ AzərTAc. "Bu gün Naxçıvanda Xıdır Nəbi bayramı qeyd olunur" (az.).Youtube.com. 09.02.2017. İstifadə tarixi: 2017-02-09.
- ^ Ahundov, 1978: 433
- ^ Meltkof, 1971: 60-61
- ^ Mərasimlər, adətlər, alqışlar, 1993: 160.
- ^ El düzgüləri, elat söyləmələri,1993: 176
- ^ Lider TV. "Bu gün Xıdır Nəbi bayramıdır" (az.). Youtube.com. 09.02.2017.İstifadə tarixi: 2017-02-11.
- ^ Rumi, 1612: 181; Nevevi, 1283: 8314
- ^ Ögel, 1989: 52