عبدالله آولانی
 | بۇ یازی بیر یتیم مقالهدیر؛ یعنی هئچ صفحهنین بۇ مقالهیه باغلانتیسی یوْخدور.
|
| عبدالله آولانی | |
|---|---|
| فایل:Abdulla Avlani.jpg | |
| آد | عبدالله آولانی |
| قیسا بیلگی | شاعیر، یازیچی |
| دوْغوم تاریخ | ۱۸۷۸ داشکند |
| اؤلوم تاریخ | ۱۹۳۴ |
| آیری آدلار | عبدالله میرآولان اوغلو آولانی |
عبدالله آولانی - شاعیر، دارامتورق، پئداقوق، موعاصیر اؤزبک مکتبینین یارادیجیلاریندان، پروفسور، اؤزبکیستانین خالق موعاریف ضربه‌چیسی.
حیاتی[دَییشدیر]
عبدالله میراولان اوغلو آولانی 1878-جی ایل جولایون 12-ده داشکند شهرینده‌کی مئرقانچا محلله‌سینده توخوجو عاییله‌سینده آنادان اولوب. بعضی منبعلرده ایسه اونون دوغولدوغو تاریخ 12 جولای 1874-جو ایل یازیلیب.
عبدالله‌نین عاییله‌سی توخوجولوقلا مشغول اولسا دا، ائلم، تحصیله ده یوکسک قییمت وئریب. اؤولادلارینا آتا-بابا صنعتلرینی اؤیرتمکله یاناشی، تحصیل آلمالارینا دا شرایط یارادیبلار.
13 یاشیندا اوکچی مدرسه‌سینه داخیل اولان عبدالله ایلک شئعرینی 15 یاشیندا یازیر. مدرسه‌نین نومونوی شاگیردلریندن اولدوغوندان اونا اؤزوندن کیچیکلرین درسلرینه نزارت ائتمگی ده تاپشیریرلار. لاکین مدرسه‌ده‌کیتحصیل پروقرامی اونو قانعئتمیر.
موعاریفچیلیک[دَییشدیر]
اوکچی مدرسه‌سینی بیتیردیکدن سونرا اؤزو یئنی تیپلی مکتب آچیر. ایسماعیل بی قاسپیرالینین یولونو داوام ائتدیرن، او دؤورده جدیدچیلر، ینی یئنیلیکچیلر آدلاندیریلان حرکاتا قوشولور.
1904-جو ایلده آچدیغی مکتبده مدرسه‌لرده اولدوغو کیمی شرعیت، فیقه، ایسلام تاریخی، بلاغت فنلری ایله یاناشی، آوروپا تیپلی مکتبلرده‌کیکیمی کیمیا، فیزیکا، ریاضیات، نوجوم، جوغرافیا درسلری ده کئچیر، اوشاقلارین دوغو و آوروپا دیللرینی منیمسمه‌لری اۆچون الیندن گله‌نی اسیرگمیر.
تورکوستاندا ایلک دفعهموعینلشدیریلمیش پروقرامی منیمسه‌دیگینه گؤره شاگیردلرین ایمتاحان وئره‌رک سینیفدن سینفه کئچمه‌سینی تشکیل ائدنلردن اولور.[۱].
1900-جو ایلده آتاسینی ایتیرن عبدالله آولانی عاییله یوکونو چکمکله یاناشی، موعاریفچیلیک ساحه سینده ده اوغورلو آددیملار آتیر.
1905-جی ایل اینقیلابینین وئردیگی ایمکانلاردان یارارلاناراق 1907-جی ایلده اؤزبک دیلینده "شؤهرت" آدلی قزئتینی نشره باشلاییر. قزئتین آدی عبدالله آولانی‌نین لقبلریندن بیری ایدی. لاکین "شؤهرت" قزئتینین عؤمرو او قدر ده اوزون اولمور. 10-جو ساییندان سونرا چار مأمورلاری قزئتی باغلادیرلار.
شئیرلرینده و مقاله‌لرینده "شؤهرت" لقبی ایله یاناشی، "قبول" ،"هیجران" ،"آولینی" ،"سورایه" ،"ابولفز" ،"اینداماس" لقبلریندن ده ایستیفاده ائتمیشدیر.
تشکیلاتچیلیق قابیلیتیله سویداشلارینین دیقتینی جلب ائدن عبدالله آولانی‌نین اطرافینا ضیالیلار، ایش آداملاری، صنعتکارلار توپلاشیر. اونلار تورکوستانین روسیه اسارتیندن خیلاصی، اهالینین گوزارانینین یاخشیلاشدیریلماسی، جهالتدن قورتارماسی یوللارینی آختاریردیلار. گلدیکلری نتیجه بۇ اولور کی، گنج نسلی ساوادلاندیرمادان میلتین خیلاص یولو مۆمکون اولمایاجاق.
گنج نسلی ساوادلاندیرماق، آوروپا یاشام طرزینی تبلیغ ائتمک مقصدیله 1909-جو ایلده عبدالله آولانی‌نین رهبرلیگی ایله "جمعیتی خئیریییه" تشکیلاتینی قورورلار. پروقرام و نیزاعمنامه‌سینده یالنیز خئیریییه‌چیلیک مقصدیله قورولدوغو گؤستتریلن بۇ تشکیلات گئتدیکجه داها چوخ ایجتیماعی فعالیتله مشغول اولور، سونرا دا سیاسیلشیر.
"جمعیتی خئیریییه" اطرافیندا توپلاشانلارین اکثریتی اهالینین ساوادسیز اولدوغونو، اوخوماق-یازماق بیلمه‌دیگینی نظره آلاراق خالقا فیکیرلرینی جاتدیرماق اۆچون تئاتردان ایستیفاده ائتمگی قرارا آلیرلار.
تئاتر تروپباسینین یاراتماسی[دَییشدیر]
آذربایجان ضیالیلارینین تجروبه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رک 1909-جو ایلده عبدالله آولانی و ماهمودخوجا بئهبودی "توران"آدلی تئاتر توروپپاسینی یارادیرلار. عبدالله قدیری، همزه حکیمزاده نییازی و باشقالاری دا اونلارا قوشولور.
تروپپانین عوضولرینین تاماشایا قویدوقلاری ایلک اثر ماهمودخوجا بئهبودینین "پادارکوش" فاجیعه سی اولور. تاماشا داشکندده بؤیوک ماراقلا قارشیلانیر. تاماشایا باخماغا یالنیز اؤزبکلر دئییل، داشکندده و یاخین کند و قصبه لرده یاشایان قازاخلار، قیرغیزلار، تورکمنلر، تاجیکلر، افقانلار، حتّی روس ضیالیلاری دا گلیرلر.[۲]
موختلیف مطبوعاتدا شئیرلرینی، مقاله‌لرینی چاپ ائتدیرمک، تئاتر تاماشالاری گؤسترمک، اؤزو ده پیئسلر یازماقلا خالقینی جهالت یوخوسوندان اویاتماغا چالیشان عبدالله آولانی دوستلاری ایله بیرلیکده "نشریات" آدلی مطبعه قورور، بورادا درسلیکلر، دینی و علمی کیتابلار چاپ ائتمه‌یه باشلاییرلار. چاپ تئدیکلری کیتابلارین یاییلماسی و تبلیغی اۆچون ده "مکتب کیتابخاناسی" آدلی ماغازا آچیرلار.
چوخساهه‌لی فعالییی[دَییشدیر]
موعاریفچی دئموکراتلارین بیر یئره توپلانماسیندا، بیر-بیرینه یاردیم ائتمه‌سینده عبدالله آولانی‌نین رولو بؤیوک اولور. ماهمودخوجا بئهبودی، آبدوراوف فیطرت، ابدولهمید چولپان و باشقالاری ایله بیرلیکده خالقینین موعاریفلنمه‌سی و آزادلیغا قوووشماسی یولوندا یورولمادان موباریزه آپاران جدیدچی پئداقوق یئنی تیپلی مکتبلر اۆچون 1909-جو ایلده "بیرینجی موعلیم" ،1912-جی ایلده "ایکینجی موعلیم" ،1913-جو ایلده "تورکو گولوستان، یاخود اخلاق" ،1916-جی ایلده "مکتب گولوستانی" ،1913-جو ایلده "موختصر تاریخی امبییا و تاریخی ایسلام" ،1909-1916-جی ایللرده آلتی جیلدلیک "ادبیات، یاخود میلّی شاعیرلر" کیتابلارینی یازاراق نشر ائتدیریر.
عبدالله آولانی‌نین یازمیش اولدوغو "توی" ،"لئیلی و مجنون" ،"ایکی محبت" ،"آدووکاتلیق آسانمی؟" ،"بیز و سیز" ،"توفان" ،"پورتوقالییا اینقیلابی" و باشقا پیئسلر اوزون مودت رئپئرتواردان دوشمور. خالقین گونده‌لیک یاشامینی، آغری و آجیلارینی گوندمه گتیردیگینه گؤره تاماشا گؤستریلنده سالون همیشه دولو اولور.
چوخساهه‌لی فعالیتی ایله خالقینین محبتینی قازانان عبدالله آولانی مکتبده درس دئمک، یئنی پروقراملار حاضیرلاماق، درسلیکلر یازماق، تئاتر تاماشالاری گؤسترمک، تاماشالارا قورلوش وئرمک و آکتیورلوق ائتمکله کیفایرلنمیر، اونون یازمیش اولدوغو "وطن" ،"مکتب" ،"بوخچا" ،"میلته خطاب" ،"کوکلام گلدی" ،"توخلاردان بیر منظره" و باشقا پوئمالاری، "هسد بلاسی" هئکایه‌سی، "تولکو ایله قارغا" تمثیلی بؤلگه‌ده ان چوخ اوخونان اثرلر اولور. "مقصد و مسلک" ،"حالیمیزا دایر" مقاله‌لری ایسه مطبوعاتدا گئنیش موزاکیره‌نین آچیلماسینا تکان وئریر.
اینقیلابی احوال-روحیییه‌لی عبدالله آولانی 1913-جو ایلدن نشره باشلادیغی "توران" قزئتینه 1917-جی ایلدن "یاشاسین خالق جومهوریتی!"نی شوعار سئچیر. قزئتین 2-جی ساییندا میرمؤهسونون "تاریخده ایکی واقیه" مقاله‌سینه گؤره "اولامه" جمعیتی آولانینی و میرمؤهسونو کافیر ائلان ائدیر.
"سادوی تورکیستون" و "ایشتیراکییون" قزئتلری ایله سیخ امکداشلیق ائدن جدیدچی شاعیر-دراماتورق کؤهنه قورولوشون دییشمه‌سی اۆچون وار گوجو ایله چالیشیر. لاکین اونون آنلادیغی و اوغروندا موباریزه آپاردیغی جومهوریتله روس بولشئویکلرینین قورماق ایسته‌دیگی جومهوریت آراسیندا کسکین فرقلر اولدوغونو گؤره‌رک بیر آرا وطنیندن اوزاقلاشمالی اولور.
افقانیستانا گئده‌رک 1919-1920-جی ایللرده اورادا موعاریف نازیری و روسیه فئدئراتیو سووئت سوسیالیست جومهوریتی‌نین کونسولو ایشله‌ییر.
بولشئویکلر تورکوستاندا مؤحکملندیکدن سونرا عبدالله آولانینی داشکنده ایشله‌مه‌یه دعوت ائدیرلر. بولشئویکلرین خالقلارا آزادلیق وئره‌جکلری ودینه آلدانان بؤیوک موعاریفچی وطنه دؤنه‌رک سوسیالیزمین فعال قوروجولارینا چئوریلمک ایسته‌ییر. قادینلارین موعاریفلنمه‌سی اۆچون کادر حاضیرلیغینا خوصوصی اؤنم وئریر. موعلیم قیتلیغینی آرادان قالدیرماق اۆچون قادین موعلیملر حاضیرلایان تئخنیکومون آچیلماسینا نایل اولور و اورادا موعلیم ایشله‌ییر.
پئداقوق[دَییشدیر]
داشکندده‌کیاؤلکه اؤزبک مکتبیند، 1923-جو ایلدن داشکند خاتین-قیزلار مکتبیند، 1924-جو ایلده داشکند حربی مکتبینده درس دئین عبدالله آولانی 1925-1930-جو ایللرده اورتا عاصییا دؤولت اونیوئرسیتئتینده و اورتا عاصییا عالی کیشی پئدوقوژی اینستیتوتوندا ایشله‌ییر. اونیوئرسیتئتده درس دئیرکن فهله فاکولته‌سی آچیر، بورادا اؤزبک گنجلرینین عالی تحصیل آلماسی اۆچون 20 نفردن عیبارت بیر قروپ یارادیر و بۇ قروپدا درسلرین اؤزبک دیلینده کئچمه‌سینه نایل اولور.
عبدالله آولانی اولکی کیمی ایجتیماعی-سیاسی فعالیتله مشغو اولا بیلمیر. هر آددیمدا گودولدویونو، تقیب ائدیلدیگینی گؤرور. میلّی کادرلارین تقیب ائدیلدیگینی، تئررورون باش آلیب گئتدیگینی گؤرسه د، بولشئویکلره قارشی آچیق موباریزه‌یه قوشولمور.
1925-جی ایلده اونا "مؤحنت قهرمانی" موکافاتی، 1930-جو ایلده ایسه "اؤزبه‌کی ستانین خالق موعاریف ضربه‌چیسی" آدی وئریرلر.
1931-جی ایلدن عؤمرونون سونونادک اورتا عاصییا دؤولت اونیوئرسیتئتینده دیل و ادبیات کافئدراسینین مودیری ایشله‌ییر و اونو پروفسور سئچیرلر.
عؤمرون سونو[دَییشدیر]
1934-جو ایل آوقوستون 25-ده دونیاسینی دییشن عبدالله آولانی بونونلا دا سووئت ایرتیجاسینین 1937-جی ایل قیرغینیندان قورتولموش اولور.
لاکین اونون اثرلری رئپرئسسییادان قورتارا بیلمیر. عبدالله آولانی‌نین اثرلرینین بیر چوخونون چاپی، اوخونماسی، تبلیغی قاداغان ائدیلیر.
بو قاداغا 1956-جی ایل یومشالماسیندان سونرا دا آرادان قالدیریلمیر. سووئت حاکیمیتی دئوریلدیکدن سونرا عبدالله آولانی‌نین اثرلرینین نشرینه و تبلیغینه باشلانیر.
اتک‌یازیلار[دَییشدیر]
- آذربایجان تورکجه‌سی ویکیپدیاسی، Abdulla Avlani مقاله‌سی.