باشلی‌بئل فاجیعه‌سی
باشلی‌بئل فاجیعه‌سی و یا باشلی‌بئل قیرغینی — کلبجر رایونونون ایشغالی زامانی ارمنی‌لر طرفیندن آذربایجانلی‌لارا قارشی تؤره‌دیلمیش قیرغین.[۱][۲]
فون
[دَییشدیر]۱۹۹۳-جو ایلین آوریل آیی‌نین اوّل‌لرینده کلبجر رایونو ارمنی‌لر طرفیندن ایشغال اولوندو. بو زامان ۲ مینه یاخین اهالیسی اولان باشلی‌بئل کندی‌نین ۷۳ نفر ساکینی ائولرینی واختیندا ترک ائده بیلمه‌دیلر. آوریلین ۲-ده کند ساکین‌لری‌نین بیر قروپو موحاحصیره‌دن چیخماغا چالیشسالار دا، بونا نایل اولا بیلمه‌ییبلر. بو زامان ساکین‌لردن ۹ نفر یولدا قتله یئتیریلیب، ۵ نفر گیروو گؤتورولوب. دیگر ۶۲ نفر ایسه داغلارا چکیله‌رک کاهالارا سیغینماقلا اؤزلرینی قوروماغا چالیشیبلار.[۱]
قیرغین
[دَییشدیر]آما اونلار جمعی ۱۸ گون گیزلی یاشایا بیلدیلر. آوریلین ۱۸-ده ارمنی سیلاحلی بیرلشمه‌لری دینج ساکین‌لرین سیغیندیغی کاهالارین یئرینی آشکارلادیقدان سونرا اونلارین اوزرینه سیلاحلی هوجوما کئچدیلر. همین گئجه کنددن بیر قدر یوخاریدا یئرلشن "پوْرتدا" کاهالارینا سیغینمیش ساکین‌لرین اوزرینه آمان‌سیز هوجوم زامانی دینج ساکین‌لردن ۱۴ نفر گیروو گؤتورولوب، ۱۸ نفر قتله یئتیریلیب.[۱] ساغ قالان ۳۰ نفر ایسه سیغیناجاق یئرلرینی کندین اراضی‌سینده کی دیگر کاهالارا دییشه‌رک موحاصیره حیاتینی داوام ائتدیریب. اونلار ۱۱۳ گوندن سونرا – ژوئن‌ین ۱۷-ده سیغیناجاغی ترک ائده‌رک یالنیز گئجه‌لر حرکت ائتمکله گیزلی داغ یوللاری واسیطه‌سیله ارمنیستان اوردوسونون موحاصیره‌سیندن چیخا بیلیبلر. ۹۳ یاشلی علعسگر کاظموف ایسه دوغما کندینی ترک ائتمه‌یه‌رک سیغیناجاقدا موحاصیره حیاتینی داوام ائتدیریب.[۲]
شاهید ایفاده‌لری
[دَییشدیر]باشلی‌بئل فاجیعه‌سی‌نین شاهیدلریندن اولان عصمت عزیزوف ۱۱۳ گونلوک موحاصیره حیاتی باره‌ده خاطیره‌لرینی بؤلوشوب: [۱]
"آوریلین ۴-ده ساعات ۱۵-۱۶ راده لرینده ارمنی‌لرین کشفیات قروپو "اوُاز" مارکالی ماشینلا باشلی‌بئل کندینی یوخلاییب گئری قاییتدیلار. ائرته‌سی گون ارمنی‌لر داها بؤیوک قووّه ایله باشلی‌بئله سوخولموشدولار. دوربینله باخیب ارمنی‌لرین کنده گلن ماشین‌لارین بیر-بیر نظردن کئچیریردیک - ۱ عدد زیل-۱۳۱، ۱ عدد قاز-۶۶، ۱ عدد اوُاز واردی. کنددن توستو قالخاندا امین اولدوق کی، ائولری یاندیریرلار. بیر آز یوخاری قالخاندا گؤردوک کی، کندی توستو بورودو. قرارا گلدیک کی، گئدیب جاماعاتلا مصلحت‌لشک، ارمنی‌لر کنددن چیخاندان سونرا آخشام قارانلیق واختی هامیمیز "پوْرتدا" کاهالارینا ییغیشاق. اصلینده هله آوریلین ۳-ده کندده اولارکن " پوْرتدا " کاهالارینا سیغینماق باره ده قرار وئریلمیشدی. آغ‌ساققال‌لار اوزاق اولدوغونا گؤره "نبی‌نین کاهاسی"نا گئتمک تشبّوثوموزو بینمه‌میشدیلر، دئمیشدیلر کی، " پوْرتدا "یا گئتمک لازیمدیر. آوریلین ۵-ده سیلاحلی ارمنی قولدورلاری ۳ ماشینلا کنده داخیل اولارکن اوّلجه کمال عظیموفون ائوینی غارت ائدیب یاندیردیلار، بیر قدر سونرا موختاروف قوجانین ائوینه اود ووردولار. بوندان سونرا اونلار ائولره گیره‌رک خالچالاری ییغیشدیرماغا باشلادیلار."
۱۱۳ گون باشلی‌بئل کندینده ارمنیستان اوردوسونون موحاصیره‌سینده قالمیش ۶۲ نفردن عیبارت دسته‌نین داها بیر عوضوو ائلشاد عزیزوف ایسه دئییب کی، آوریلین ۱۸-دن ۱۹-نا کئچن گئجه ارمنی‌لر کاهالارا سیغینمیش آداملاردان ۱۴ نفری گیروو آپارمیش، ۱۸ نفری قتله یئتیرمیشدی:[۱]
"غفیل چووغون باشلایاندان سونرا، گئجه ساعات ۱-ین یاریسیندا سیلاحلی ارمنی قولدورلاری‌نین اساس حیصه‌سی " پوْرتدا " کاهالاری‌نین اطرافیندان گئری چکیلیب کنده طرف قاییتماغا باشلادیلار. آما کؤمک‌سیز وضعیتده کاهالارا سیغینمیش دینج ساکین‌لره قارشی تؤرتدیکلری وحشی‌لیک‌لردن دویمامیشدیلار. گیروو گؤتوردوکلرینی قاباق‌لارینا قاتیب آپاران قولدور دسته‌لری همین گئجه باشلی‌بئل کند اورتا مکتبی‌نین بیناسینی یاندیردیلار. " پوْرتدا " دا ایسه آتیشما داوام ائدیردی. هله ساغ قالان‌لارین کاهالاردا گیزلندیگیندن شوبهه‌لنن ۴ قولدور پ‌ک پولِمیوتو ایله آتش آچاراق ایره‌لی‌له ییردی. کاهادا ساغ قالان الی‌یالین ساکین‌لری قوروماغا چالیشان زردابلی وقار اصیل قهرمانلیق گؤستریردی. او، سون نفسینه قدر دؤیوشه‌رک ارمنی‌لرین کاهادا گیزلنن‌لرین یئرینی موعینلشدیرمگه ایمکان وئرمیردی. بیر آن ایچری‌سینده جسارتله کاهانین آغزینا چیخان وقار عبدالله‌یئف قولدورلارین دؤردونو ده یئره سردی. یئنیدن اوّلکی مؤوقعیینه دوغرو قاچارکن قولدورلاردان بیری‌نین آتدیغی قومبارا اونو کاهانین ۳-۴ ئترلیگینده حاقلادی. وقار دا همین گئجه شهید اولدو. "
قاراباغ دؤیوش‌لرینده تانکچی اولان آغدام ساکینی مظاهر عباسقولی‌یئف حادیثه‌نی بئله خاطیرلاییر:[۳]
"ایکی آیاغی اولمایان، ایکی چلیکله یئریین حسین کیشینی مدنیت ائوینده یاندیرمیشدیلار. کؤرپه اوشاق‌لارین و قادین‌لارین عذاب‌لاری گؤزوموزون قارشی‌سیندا اولوب. گؤرن اولماسین دئییه، گئجه یول گلیردیک. کؤرپولرین هامی‌سیندا ارمنی پوستلاری اولدوغو اوچون مجبوراً چایدان کئچمه‌لی ایدیک. ۴-۵ نفر قول-قولا توتاراق چایدان کئچدیک. اؤزوموزله کندیر گؤتورموشدوک. هر ایکی طرفدن آغاجا باغلادیق و قادین‌لاری، اوشاق‌لاری چیینیمیزده کئچیردیک."
مدنیتده
[دَییشدیر]۲۰۱۷-جی ایلین آوریلیندن باشلایاراق آذربایجان جومهوریتی‌‌نین پرزیدنتی یانیندا غئیری-حؤکومت تشکیلات‌لارینا دؤولت دستگی شوراسی‌نین دستگی ایله بؤلگه‌وی اینسان حوقوق‌لاری و مدیا مرکزی طرفیندن باشلی‌بئل فاجیعه‌سی: ارمنی وحشی‌لیک‌لری شاهیدلرین دیلی ایله لاییحه‌سی‌نین ایجراسینا باشلانیلمیشدیر.[۲] لاییحه چرچیوه‌سینده آذربایجان و اینگیلیس دیللرینده باشلی‌بئل فاجیعه‌سی: ارمنی وحشی‌لیک‌لری شاهیدلرین دیلی ایله کیتابی نشر ائدیلمیشدیر. کیتابدا ارمنی‌لرین خالقیمیزا قارشی تؤرتدیکلری وحشی‌لیک‌لردن بیری – باشلی‌بئل فاجیعه‌سی ایله باغلی معلومات‌لار عکسینی تاپمیشدیر. نشرده باشلی‌بئل کندینده تؤره‌دیلمیش قیرغینین جانلی شاهیدلری‌نین فیکیرلری یئر آلمیش، موحاصیره ده قالان اوشاق، قوجا قادین‌لارین حیاتینی خیلاص ائتمک اوچون بؤیوک فداکارلیق گؤسترمیش شخصلرین خاطیره‌لری قئید ائدیلمیشدیر.[۲]