شوشا تاریخی
شوشا تاریخی — شوشا شهرینین تاریخینه ایشاره ائدیر. شوشا آذربایجان جومهوریتی‌نین تاریخی شهرلریندن دیر کی آذربایجانین قاراباغ منطقه‌سینده یئرلشیب.
تاریخ
[دَییشدیر]شوشا آذربایجانین تاریخی شهرلریندن دیر. شهرین تیکیلمیش تاریخی ۱۷۵۲–جی میلادی ایلینه یئتیشیر اما شهر تاریخی بیر بؤلگه‌ده یئرلشیب و بؤلگه‌نین تاریخی اسکی زامان‌لارا چاتیر. شهر ۱۷۵۲-جی ايلده قاراباغ ویلایتینین خانى پناه‌علی خان ساریجالى-جاوانشير طرفيندن سالینیب. ايلك چاغلاردا قوروجوسونون شرفينه پناه‌آباد آدلانديريلمیش‌دیر.[۱] مین‌دوقوز یوز دوخسان‌ایکینجی ایلده ارمنیلر طرفیندن ایشغال ائدیلن شوشا شهری، ایکی مین ایگیرمینجی ایلده، آبان آینین اون سکیزینجی گونونده (نوامبر آیینین سکگیزینده) آذربایجان سیلاحلی قوّه‌لری طرفیندن ایشغالدان آزاد ائدیلمیشدیر. شوشادا اون یئددی محله وار ایدی، سیدلی، جلفالار، قویولوق، چوخور محله، دؤرد چینار، دؤردلر قوردو، حاجی یوسفلی، چؤل قلعه، قوردلار، ساعتلی، کؤچرلی، مامایی، خوجا مرجانلی، دمیرچیلر، حامام قاباغی، مردینلی و تازا محله. هر محله‌ده حامام، مسجید و بولاق وار ایدی.
اون سکگیزینجی عصرده شوشا شهری آذربایجانین ان مهم شهرلریندن بیرینه چئوریلیب و اونون دؤوره‌سینده بؤیوک و گوجلو سد چکیلیب، چوخ سایلی صنعتکار محله‌لری یارانمیشدی. شوشالی تاجیرلر ایران شهرلری و مسکو ایله تجارت علاقه‌لری ساخلاییردی و بورادا پناه‌آباد آدلانان گوموش سکّه ضرب ائدیلیردی.[۱]
اون دوققوزونجو عصرین سونو و ایگیرمینجی عصرین اوّللرینده شوشا قافقازین موسیقی مرکزینه چئوریلمیشدی. شوشانین «کیچیک پاریس»، «قافقازین صنعت معبدی»، آذربایجان موسیقیسینین بئشیگی» و «قافقازین موسیقی معهدی» آدلاندیریردیلار. ایگیرمینجی عصرین اوّللرینه دک آذربایجاندا او جمله‌دن شوشادا موسیقی صنعتی، ایلک نؤوبه‌ده اوخویان و چالانلار استاد-شاگیرد شکلینده انکشاف ائدیردیسه، آرتیق ایگیرمینجی عصردن باشلایاراق پئشه‌کار موسیقی تحصیلی داها گئنیش ساحه‌لری احاطه ائده‌ره‌ک، سیستملشدیریلمه‌یه و کوتله‌ویلشمه‌یه دوغرو ایستقامت گؤتورموشدو. او دؤورده آذربایجاندا بسته‌کار عزیر حاجی‌بَیوف بؤیوک امگی سایه‌سینده پئشه‌کار موسیقی تحصیلینین بینؤوره‌سی قویولور.[۲]
۱۹۰۵، ۱۹۰۲۰ و ۱۹۹۲-جی ایللرده شوشا اوچ دفعه تمامییله یاندیریلمیش دیر. بیرینجی دفعه اونو هر ایکی اجماع، ایکینجی دفعه آذربایجانلیلار، اوچونجو دفعه ایسه ارمنیلر یاندیرمیشدی. قومیّت غرضییله باخمایاراق، هر ایکی اجماعین گؤستریچیلری آراسیندا قاریشیق نکاحلار یئر آلمیشدی. تجارت و روسیه‌نین حاکمیّتی هر ایکی اجماعی بیر-بیرییله باغلایان تئللر ایدی. بو تئللردن بیرینجیسی طبیعی، ایکینجیسی ایسه صنعی ایدی.[۳]
شوشا شهری ۱۹۹۲-جی ایل می آیینین سکگیزینده ارمنی بیرلشمه‌لری طرفیندن ایشغال ائدیلمیش دیر. [۴] شوشانین ایشغالی نتیجه‌سینده شهرده ۱۹۵ نفر آذربایجان وطنداشی، خصوصی آمانسیزلیق ایله قتله یئتیریلمیش، ۱۶۵ نفر یارالانمیش، اونلاردان ۱۵۰ نفر علیل اولموش، ۵۵۲ کؤرپه والدینلرینی ایتیرمیش، ایگیرمی میندن آرتیق اهالی ایسه دوغما یوردونو ترک ائده‌ره‌ک مجبوری کؤچکون وضعیّتینه دوشموش دور. اسیر گؤتورولموش ۵۸ آذربایجانلینین طالعینه گؤره بو گونه قدر معلومات یوخ دور.[۵]
شوشانین ایشغالی نتیجه‌سینده آذربایجانلیلارین تاریخی ایزلرینی سیلمک مقصدییله وانداللار آلتی یوزه یاخین تاریخی معمارلیق اثرینی، او جمله‌دن پناه‌علی خانین سارایینی، یوخاری گؤوهر آغا مسجیدینی، آشاغی گؤوهر آغا مسجیدینی، خورشیدبانو ناتوانین ائوینی و ملّا پناه واقفین مقبره‌سینی یئرله بیر ائتمیشلر، یئتدی مکتبه قدر اوشاق مؤسسه‌سینی، ایگیرمی ایکی عموم تحصیل مکتبینی، مدنی معارف، کند تصرّفاتی و اکینجیلیک بیلیم مرکزلرینی، اختصاصی موسیقی اورتا مکتبینی، سکگیز مدنیّت ائوینی، اوتوز بیر کیتابخانانی، ایکی سینمانی، سکگیز موزه‌نی، او جمله‌دن شوشا تاریخ موزه‌سی، آذربایجان خالچا موزه‌سینین خلق تطبیقی صنعت بوتاغی و موزه‌سی، قاراباغ دؤولت تاریخ موزه‌سی، توریسم مرکزینی و قافقازدا یالنیز اولان موسیقی آلتلر دوزلتمه مرکزینی داغیتمیشلار و بوراداکی نادر صنعت اینجیلرینی تالامیش و محو ائتمیشلر. شهرین تاریخی موزه‌سینین بئش مینه دک اشیاسی، آذربایجان خالچاسی و خلق تطبیقی صنعت موزه‌سینین شوشا بوتاغی، دؤولت قاراباغ تاریخی موزه‌سینین مینه دک اشیاسی، پئشه‌کار و آذربایجان موسیقیسینین بانیسی بسته‌کار عزیر حاجی‌بیوفون اوچ یوزدن چوخ اشیاسی، مغنّی بولبولون دؤرد یوزه دک اشیاسی، موسیقیچی و رسّام میر محسن نوّابین یوزدن چوخ اشیاسی خاطره موزه‌لرینین اساسلاری غارت ائدیلیب.[۵]
اون سکگیزینجی و اون دوققوزونجو عصرلر
[دَییشدیر]فئودال آرا محاربه‌لر دؤورونده شوشا بیر نئچه دفعه مؤحکملیک سیناغیندان اوغورلا چیخاراق غالیب گلیب. بو قلعه‌یه هجوم ائدن محمدحسن خان قاجار، فتحعلی خان قاجار و آغامحمدشاه قاجار اونو آلابیلمه‌میشلر.
قاراباغ حؤکمداری پناه‌علی خان اراضینی دوشمنلردن قوروماق مقصدییله خانلیغین ان استراتژیک مؤوقعلرینده مدافعه قورغولارینین تیکینتیسینه باشلامیشدیر. ۱۷۴۸-جی ایلده بایات قلعه‌سی، ۱۷۵۲-جی ایلده ایسه شاه‌بولاق قلعه‌سی إنشاء ائدیلمیشدیر. لکن، پناه‌علی خان محاربه‌لر دؤورونده اهالینین سیغینماسی اوچون داها اعتبارلی، اوچ طرفی کئچیلمز سیلدیریم قایالارلا احاطه اولونموش الچاتماز داغ یایلاسیندا یئنی بیر قلعه اوجالتماغی قرار آلدی. یئنی قلعه ایلک ایللرده اؤز بانیسینین آدی ایله «پناه‌آباد»، سونرالار ایسه «شوشا» آدلاندیریلماغا باشلاندی. شوشا قلعه‌سینین تملی پناه‌علی خان طرفیندن قویولموشدور. ۱۷۴۷-جی ایلده آوشار حؤکمداری نادر شاهین اؤلوموندن سونرا پناه‌علی خان اؤزونو بو توپراقلارین خانی اعلان ائدیر و خانلیق اراضیسینی دوشمن هجوملاریندان قوروماق مقصدییله مکمّل قلعه تیکدیرمه‌نی قرارا آلیر.[قایناق گؤسترین]
پناه‌علی خانین وفاتیندان سونرا اونون اوغلو، قاراباغین ایکینجی حاکیمی ابراهیم خلیل خان (۱۷۲۱-۱۸۰۶) دؤورونون باشاریلی و سیاستجیل دؤولت خادملریندن اولموشدور. اونون حاکمیّتی ایللرینده خانلیق داها دا گوجلنمیش و انکشاف ائتمیشدیر. آذربایجان شاعری و سیاسی خادمی ملّا پناه واقف ۱۷۵۰-جی ایلده بورا کؤچوب سارای شاعری و ابراهیم خلیل خانین باش وزیری اولدو. واقف ۱۷۹۵-۱۷۹۷-جی ایللرده قاجار دؤولتی ایله آپاریلان محاربه‌نین سونوندا اؤلدورولموشدور. قاجار شاهی آغا محمد خان قاجار دا بو محاربه زمانی شوشادا قتله یئتیریلمیشدی. ۱۸۰۵-جی ایلین می آییندا ابراهیم خلیل خان روسیه ایله کاپیتولیاسیانین شرطلرینه گؤره دانیشیقلارا باشلادی. او، اؤز حاکمیّتینی ساخلادی، لکن دیگر دؤولتلرله مناسبتلره سون قویماغی و هر ایل روسیه‌یه سکگیز مین قیزیل سکّه خراج وئرمه‌نی عهده‌سینه گؤتوردو. ۱۸۱۳ و ۱۸۲۸-جی ایللرده باغلانمیش گولوستان و تورکمنچای صلح مقاوله‌لری روسیه‌نین قاراباغ خانلیغی اوزرینده‌کی نظارتینی گوجلندیردی. سونونجو خان — مهدی‌قولو خان جوانشیر ۱۸۲۲-جی ایلده قاجار دؤولتینه قاچماغا مجبور اولدو.[قایناق گؤسترین]
شوشادا ۱۷ محلّه واریدی. هر محلّه‌ده حامام، مسجید و بولاق واریدی. شوشا محلّه‌لرینین دوققوزو آشاغی محلّه، قالان سکگیز محلّه ایسه یوخاری محلّه‌لر ساییلیردی:
- یوخاری محلّه
- ساعاتلی محلّه‌سی
- کؤچرلی محلّه‌سی
- مامایی محلّه‌سی
- خوجا مرجانلی محلّه‌سی
- دمیرچیلر محلّه‌سی
- حامام قاباغی محله‌سی
- مردینلی محلّه‌سی
- تازا محلّه محلّه‌سی
- آشاغی محلّه
- سیّدلی محلّه‌سی
- جولفالار محلّه‌سی
- قویولوق محلّه‌سی
- چوخور محلّه محلّه‌سی
- دؤردلر قوردو محلّه‌سی
- حاجی یوسفلی محلّه‌سی
- دؤرد چینار محلّه‌سی
- چؤل قلعه محلّه‌سی
- قوردلار محلّه‌سی
شوشانین شهر کیمی اینکیشافینی شرطی اولاراق اوچ مرحله‌یه بؤلمک اولار: بیرینجی مرحله غیری-ثابیت شرایطده ۱۷۶۳-جو ایله قدر دوام ائتمیش، تیکینتی ایشلری بیر قدر تَلَسیک آپاریلمیشدیر. بو دؤورده شهرین شرق حصّه‌سینده دوققوز محله سالینمیشدی. پناه‌علی خانین حاکیمیت دؤورونو احاطه ائدن بیرینجی مرحلده شهرین ان قدیم محله‌سی سونرالار شهرین رئلیئفینه اویغون اولاراق «آشاغی محله» آدلاندیریلمیشدی. شوشانین بو ایلک محله‌سی آشاغیدا آدلاری چکیلن کوچه‌لردن عبارت ایدی: چوخور، قوردلار، جولفا، سیّدلی، قویولار، حاجی یوسفلی، دؤردلر قوردو، دؤردچینار و چؤل قالا. ابراهیم خلیل خان جوانشیرین حاکیمیتی ایللرینه (۱۷۶۳—۱۸۰۶) تصادوف ائدن ایکینجی مرحله‌ده شوشادا آپاریلان تیکینتی ایشلری داها کیفیّتلی و مؤحتشم اولموشدور. بو مرحله‌ده «یوخاری محله» آدلانان ایکینجی محله فورمالاشمیشدی. شهر سالما اوچون ال وئریشلی اولان «آشاغی محله‌نین» یئریندن فرقلی اولاراق، بورانین اراضیسی نسبتا داغلیق اولوب سیخ مئشه ایله اؤرتولموشدو. ائله بونا گؤره ده طلبات یاراندیقجا اراضی مئشه‌لردن تمیزلنیر و یئرینده کوچه‌لر سالینیردی. تخمینا ۴۰ ایل عرضینده فورمالاشان «یوخاری محلّه»ده ۸ یئنی کوچه سالینمیشدی. همین کوچه‌لر آشاغیداکیلار ایدی: خانلیق، ساعاتلی، کؤچرلی، مامای، خوجا مرجانلی، دمیرچی، حامام قاباغی، تزه. اون دوققوزونجو عصرده شوشا اؤلچوسو و ثروتینه گؤره باکی و ایرواندان اؤنده گئدن، قافقازین ان ایری شهرلریندن بیری ایدی. چوخلو کاروان یوللارینین کسیشدیگی بو یئرده اون کاروانسارا وار ایدی. شوشا اؤز ایپگی، دؤشنمیش کوچه‌لری، ایری داش ائولری، پارلاق نقشلی خالیلاری و جینس آتلاری ایله تانینیردی. ۱۸۲۴-جو ایلده هیندیستاندان اینگیلیستانا قاییدان آلبمارل گرافی جورج کپل یول اوستو ایراندان بورا گلمیش، و شوشا اوندا بؤیوک تأثّرات یاراتمیشدی:
«شهر هوندور قایالی داغلارین یاماجیندا تیکیلیب. یاماج او قدر دیکدیر کی، سانکی ائولر اورادان قوش قفسلری کیمی آسیلیب. من زیروه‌یه چاتانا کیمی ایکی ساعات یوخاری قالخمیشام.»[قایناق گؤسترین]
کپله گؤره، شهرده ایکی مین ائو وار ایدی. شهر اهالیسینین دؤرددن اوچونو آذربایجانلیلار، دؤرددن بیرینی ارمنیلر تشکیل ائدیرمیش:
«دیللری تورک دیلینین لهجه‌سی دیر، لکن ارمنیلردن باشقا، یئرلی ساکینلر اساسا فارس دیلینده اوخویوب یازیرلار. تجارتله اساسا ارمنیلر مشغول اولورلار، اونلار شکی، نخجیوان، خوی و تبریز شهرلری ایله تجارت ائدیرلر.»[قایناق گؤسترین]
اون دوققوزونجو عصر احاطه ائدن اوچونجو مرحله‌ده شهرین داغلیق – غرب حصّه‌سینده یئنی محله‌لر سالینمیش و اصلینده، بونونلا شوشانین بیر شهر کیمی فورمالاشماسی دؤورو باشا چاتمیشدیر. شهرین داغلیق اراضیده سالینمیش «قازانچالی» آدلانان اوچونجو محله‌سینین تیکینتیسی ۱۸۰۵-جی ایلده قاراباغ خانلیغی روسیه طرفیندن ایشغال ائدیلدیکدن سونرا سالینماغا باشلامیش و بوتون اون دوققوزونجو عصر عرضینده دوام ائتمیشدی. اون ایکی کوچه‌دن عبارت اولان بو محله شوشانین ان چوخ اهالی یاشایان محله‌سی اولموشدو. میرزا آدی‌گؤزل بی بو محله‌نین کوچه‌لری کیمی مئهریلی، قازانچالی، جیلبؤرد، دره، باغلار و باشقالارینین آدلارینی چکیر. شوشا روسیه ایمپراطورو بیرینجی نیکولای طرفیندن ۱۰ آوریل ۱۸۴۰-جی ایلده تصدیق اولونموش اینضیباطی ایصلاحات حقّینده «زاقافقازیا اؤلکه‌سینین اداره‌چیلیگی اوچون تأسیسات» آدلی قانون اساسیندا یارادیلان کاسپی ویلایتینین ترکیبینه داخیل اولموشدور. اون دوققوزونجو عصرین بیرینجی یاریسیندا شوشایا شهر وضعیّتی وئریلمیش و روسیه ایمپراطورلوغونون «شهر اساسنامه‌سی»نین (۱۷۸۵) ۲۸-۲۹ ماده‌سینه اساسا، ۱۸۴۳-جو ایل مئیین ۲۱-ده شوشا شهرینین میلّی نیشانی تصدیق اولونموشدور. ۱۸۸۷-جی ایلده تیکیلمیش کازانچئتسوتس کیلسه‌سی اولدو، بو کیلسه دونیادا ان بؤیوک ارمنی کیلسه‌لریندن بیری ایدی و ارمنی بورژوازییاسینین شوشادا چیچکلنمه‌سینین رمزی ایدی.[قایناق گؤسترین]
ایگیرمینجی عصر
[دَییشدیر]ایگیرمی بیرینجی عصر
[دَییشدیر]اتیمولوژی
[دَییشدیر]شوشا آدینین کؤکو حقّینده مختلف فیکرلر وار دیر. ایکینجی عصرده یاشایان قدیم روم تاریخچیسی تاسیت کورنئلی قافقاز اراضیسینده دوندار تورک طایفاسینا مخصوص، سوسو (لاتین دیلینده ش سسی یوخ دور) شهرینین اولماسی حقّینده معلومات وئرمیش دیر. خلق افسانه‌سینه گؤره بو یئرلرین هاواسی بولور کیمی صاف و شفالی اولدوغو اوچون اونو شوشا (شوشه) آدلاندیرمیشلار.
بعضی قایناق‌لارا گؤره شوشا سؤزو آذربایجاندا اسکیفلره مخصوص اولدوغو احتمال اولونور. سؤزده بیرینجی «ش» سسی سونراکی «س» سسینی اؤز مخرجینه سالمیشدیر و شوشا دئییمی آلینمیشدیر. بعضی منبعلرده شوشا شهرینین آدی تورک طایفالاری و تورک سؤزلری ایله ایضاح اولونور. بعضا شیشه (شیش قایالارلا احاطه اولدوغونا گؤره) شکلینده ده ایشله‌دیلیر. بعضی تدقیقاتچیلار شوشا سؤزونون تورک دیلینده معناسی اوج و یوکسک اولان شیش عنصری ایله ایضاح ائدیرلر. بعضی منبعلرده ایسه شوشا آدینین قدیم تورک باشچیسی «شو»نون یعنی مقدونیه‌لی ایسکندرله ووروشان شخصین، تیکدیردیگی «سو» قلعه‌سی ایله عینیلیگی، شومر (شو + ار) آدی ایله سسلشمه‌سی تدقیق اولونور.[قایناق گؤسترین]
میلّی نیشان
[دَییشدیر]شوشا شهرینین میلّی نیشانی ۱۸۴۳-جو ایلین می آیینین ایگیرمی بیرینده تصدیق اولونموشدور. میلّی نیشانین ایکییه بؤلونموش قالخانواری لؤوحه‌سینین یاریدان یوخاری حصّه‌سی کاسپی ولایتینین میلّی نیشانینداکی تصویرلرین عینی دیر: بیرینجی حصّه‌ده قاپلان، ایکینجی حصّه‌ده یئردن چیخیب آلوولانان قاز دیلیملری تصویر اولنوب. میلّی نیشانین یاریدان آشاغی حصّه‌سینده‌کی یاشیل ساحه‌ده یَهَری قیزیل رنگلی آت تصویر اولونوب کی، بو دا همین اراضیده یئرلی جینس آت نوعلارینین اولماسیندان و آتچیلیغین انکشافیندان خبر وئریر.[قایناق گؤسترین]
قایناقلار
[دَییشدیر]- ^ ۱٫۰ ۱٫۱ Şuşanın ermənilər tərəfindən işğalından 25 il keçir. 1news.az. یوْخلانیلیب۲۰۱۷ اوکتوبر ۱۴.
- ^ Şuşa musiqi təhsili. www.musigi-dunya.az. یوْخلانیلیب۱۰ اوکتوبر ۲۰۱۷.
- ^ de Vaal, Tomas (2008). Qara bağ Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında. Bakı. p. 342. ISBN 978-9952-25-086-2.
{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link) - ^ Şuşa. www.virtualkarabakh.az. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2018-09-09. یوْخلانیلیب۱۴ اوکتوبر ۲۰۱۷.
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ Şuşa şəhərinin işğalı. shusha.az. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2019-05-17. یوْخلانیلیب۱۰ اوکتوبر ۲۰۱۷.