قارمان
قارمان، متال دیلچکلی، کؤروکلو موسیقی آلتیدیر. ۱۹جی عصرین سونلاریندان اعتیباراً آذربایجان خالقی‌نین معیشتینه داخیل اولموش و میلّی موسیقی مدنیتی‌نین بیر حیصه‌سینه چئوریلمیشدیر. دیگر خالق چالغی آلتلری ایله بیر یئرده آنسامبللاردا، او جومله‌دن ائل شنلیکلرینده میلّی رقص موسیقی‌سی‌نین ایفاسی زامانی گئنیش ایستیفاده ائدیلیر. تصادوفی دئییلدیر کی، تکمیل‌لشدیریلمیش موعاصیر قارمان بیر چوخ حاللاردا خالق موسیقی آلتی کیمی قارشیلانیر. آذربایجاندا ایستیفاده اولونان کروماتیک نؤوعلو قارمانون تکنیکی ایفا خوصوصیتلری و سس قورولوشو روس قارمانلاریندان تامامیله فرقلیدیر.
تاریخچه
[دَییشدیر]قارمان تیپلی آلتلرین وطنی قدیم چین ساییلسا دا، چاغداش بیچیملی قارمانلاری آلمان موسیقی اوستاسی کریستیان بوشمان (1805—1864) 1822-جی ایلده ایجاد ائدیب. 1830-جو ایللرده دیاتونیک سس دوزوملو قارمانلار روسیه توُلا شهرینده ایستحصال اولونوب. تخمیناً 10-15 ایل سونرا، 19.عصرین 1. یاریسیندا بئله قارمانلار آذربایجانا گتیریلیب.
1870-جی ایلده توُلالی دیریژور و قارمان اوستاسی ن. ای. بئلوبورودوو کروماتیک سس دوزوملو قارمانلار دوزلدیب.[۱]
19.عصرین 1. یاریسیندا روسیه‌دن آذربایجانا دیاتونیک سس دوزوملو، یالنیز آغ دیللردن عیبارت اولان قارمانلار گتیریلمیشدیر. شوشالی چکمه‌چی حسین آذربایجاندا قارمانون ایلک ایفاچیلاریندان ساییلیر. سونرالار چکمه‌چی حسین اوغلو کربلایی لطیف (1876-1944) نینکی قاراباغدا، بوتون قافقازدا، او جومله‌دن ایراندا اوستاد قارمان‌چالان کیمی مشهورلاشیر.
میر محسن نواب قاراباغی (1833-1918) "وضوح الارقام" اثرینده قارمانین تاثیر قووّه‌سیندن، دینله‌ییجیده اویاتدیغی استتیک دویوموندان یازیر.
19.عصرین سونلاریندا آذربایجانلی قارمان‌چالانلارین سیفاریشی ایله بیر سیرا اوغورلو ایصلاحاتلاردان سونرا یئنی نؤوع قارمان یارادیلمیش و آلت آذربایجان قارمانی آدلاندیریلمیشدیر.
آذربایجان قارمانی اوزره ایلک تدریس وسایتینی پروفسور فراهیم صادقوو 1986-جی ایلده حاضیرلاییب. سون ایللر ناطق رسولوو (1952-2000) قارمان اۆچون بیر سیرا تدریس وسایتی ایشله‌ییب.
قورولوشو
[دَییشدیر]قارمانین یان طرفلری تاختادان، اورتا حیصه‌سی دری کؤروکلو دؤردکونج قوتودان عیبارتدیر. هوندورلوگو 360 م‌م، ائنی 268 م‌م، قالینلیغی 195 م‌م-دیر. قوتونون ایچریسینده آغاج لؤوحه‌لر اوزرینده خوصوصی قایدا ایله دوزولموش نازیک متال دیلچکلر (لؤوحه‌لر) یئرلشدیریلیر. آلت ساغ و سول الین کؤمگی ایله کؤروگو آچیب-باغلاماقلا سسلندیریلیر. بو زامان ساغ الین شهادت، اورتا، آدسیز، چئچله بارماقلاری ایله ملودی، سول الین بارماقلاری ایله ایسه ملودی‌نین آهنگینه اویغون دم (تونیکا) ساخلانیلیر. کؤروک آچیلیب-باغلاندیقدا بارماقلارین تضییقی ایله سیخیلمیش هاوا دیللرین آچدیغی بوشلوقدان کئچه‌رک همین متال لؤوحه‌لری اهتیزازا گتیریر. بو زامان، ویبراسیا اولونموش لؤوحه‌لرین اؤلچولریندن آسیلی اولاراق، موختلیف سس اوجالیقلاری آلینیر. دیاپازونو کیچیک اوکتاوانین "دوْ" سسیندن ایکینجی اوکتاوانین "فا" سسینه قدردیر. سولو و آنسامبل آلتی کیمی گئنیش ایستیفاده ائدیلیر.
نؤوعلری
[دَییشدیر]- آکاردئون – کروماتیک قارمان نؤوعو [۲].
- آذربایجان قارمانی - گؤرکمجه فرقلنمه‌سه‌ده، اؤلچولرین، کؤکونه (سی)، ساغ و سول اللرین ایفا زامانی ایشله‌وینه گؤره، تیرلرین (پلانکالارین) سایینا گؤره دیگر قارمانلاردان فرقله‌نیر.
- گورجو قارمانی
- بوْلوْقوْی قارمانی
- توُلا قارمانی
- ساراتوْو قارمانی
- وین قارمانی
- سیبیری قارمانی
- تاتار قارمانی [۳]
اونلو قارمان‌چالانلار
[دَییشدیر]- آفتاندیل اسرافیلوو
- آسلان ایلیاسوو
- ذاکر میرزه‌یئو
- انور صادقوو
اتک یازیلار
[دَییشدیر]- ^ عباسقولو نجف‌زاده. چالغی آلتلریمیز. باکی، 2004.
- ^ افراسیاب بدلبیلی. ایضاحلی مونوقرافیک موسیقی لوغتی - آکوردئون
- ^ عباسقولو نجف‌زاده. آذربایجان چالغی آلتلرین‌ین ایضاحلی لوغتی. باکی، 2004