یاللی (رقص)

آذربایجان میلي رقصی یاللی، پوست مارکاسیندا

یاللی — آذربایجان میلّی رقصی. ان قدیم رقص نؤوعلریندن بیریدیر. 2018-جی ایلین 26 نویامبر– 1 دسامبر تاریخلرینده ماوریتیوس جومهوریتی‌نین پایتاختی پورت لویس شهرینده یونسکو-نون غئیری-مادّی مدنی ایرثین قورونماسی اوزره حؤکومتلرآراسی کومیته‌سی‌‌نین نؤوبتی 13-جو اوتوروموندا قبول ائدیلمیش قرارلا "یاللی (کؤچری، تنزره)، ناخچیوا‌‌نین عنعنه‌وی قروپ رقصلری" یونئسکو-نون تجیلی قورونما لیستینه داخیل ائدیلمیشدیر.

سؤز آچیمی

آذربایجا‌‌نین گونئی بؤلگه‌لرینده "یاللی"یا "هالای" دا دئییلیر. (آل/هال) کؤکوندن تؤره‌میشدیر. بیرلیک و آتش معنالاری احتیوا ائدیر. موغول "حالاه" فعلی سربست بوراخماق، راحاتلاشدیرماق معنالارینا گلیر. مانچورجا "هله" فعلی ده عئینی آنلاما گلیر.

تاریخچه

یاللی رقصی‌نین نوت یازیسی

یاللی (هالای)، تورک و آلتای خالق مدنیتینده مراسیم رقصیدیر. کؤکلری میلاددان اوّلکی دؤورلره گیدن بیر اویوندور. حیاتین ائنئرژیسینی، دؤورونو، همرأی‌لیگی، حرکتی، دایانیب داوام ائتمگی و ریتمی احتیوا ائدر. آل هال سؤزجوگونون اودلا یعنی حیاتی ائنئرژییله باغلی اولماسی بو اویونا وئریلن اهمیتی گؤستریر. پریمیتیو فورماسی‌‌نین آدی آللی اولاراق بیلینر. قوبوستان آدلی بؤلگه‌ده قایالارا چکیلن کؤهنه چاغلارا عایید شکیللرده بو اویونون تصویر ائدیلدیگی گؤرولمکده‌دیر. ائللئی (آللای) آدلی ایلک آتا ایله ده علاقه‌لی گؤرونمکده‌دیر. یاکوتلار بو رقصه اوهوکای(Ohokay) دئیرلر.

"یاللی" سؤزونون آرخایک سینونیملریندن بیری چؤپپودور. "چؤپو" سؤزونه آذربایجان شاعیری قطران تبریزی‌‌نین (1012-1088) "دیوان"اینداکی بئیتلرین بیرینده راست گلینیر. بئیتین ایضاحیندا "چؤپپو" سؤزونون یاللی‌یا بنزر، کوللئکتیو اویون اولدوغو بیلدیریلیر. دئمه‌لی، ق.تبریزی‌‌نین 11. عصرده یاشادیغینی نظره آلساق، اوندان اوّلکی عصرلرده ده قوبوستان قایا اوستو رسملرینده تصویر ائدیلن رقصلره بنزر "چؤپپو" آدلی کوتلوی اویونون ایجرا ائدیلدیگی احتیمالی اؤزونو دوغرولدور.

یاللی - رقص صنعتی‌‌نین ایلکین فورماسیدیر.

آذربایجان خالق موسیقیسی‌نین ، موسیقی فولکلوروموزون چوخ گئنیش یاییلمیش و قدیم تاریخه مالیک اولان ژانرلاریندان بیری ده رقصلردیر. رقص صنعتی‌‌نین چوخ عصرلیک تاریخه مالیک اولماسی فاکتی خالق رقصلریمیزین اساس قوللاریندان بیری ساییلان "یاللی"‌‌نین یارانماسی ایله باغلیدیر. آذربایجاندا "یاللی"‌‌نین درین کؤکلری حاقیندا بیر چوخ منبعلر، آرخئولوژی قازینتیلار، تاریخی اراضیلر بیزه موهوم و ماراقلی معلوماتلار آچیقلاییر. بئله کی، قوبوستان اراضیسینده‌کی قایا اوستو تصویرلر، اوردوباد اراضیسینده گمی‌قایا داغینداکی ال-اله وئریب دؤوره اطرافیندا رقص ائدن اینسان شکیللری، آرخئولوژی قازینتیلار زامانی تاپیلمیش موختلیف اشیالارین اوزرینده‌کی یاللی اوینایان اینسان رسملری، تاریخچیلرین، عالیملریمیزین ایللرله آپاردیقلاری علمی آراشدیرمالار آذربایجاندا مراسیم رقصی ساییلان "یاللی"‌‌نین تاریخینی ائرامیزدان اوّل 5.مین‌ایللیگه عایید اولدوغونو ثوبوتا یئتیرمیشدیر.

قوبوستانداکی قایا اوستو تصویرلرین یارانما تاریخی اوست پالئولیت دؤورونون اورتا داش (مئزولیت) دؤورونه عایید اولونور. بوراداکی قایا اوستو تصویرلر ایلک دفعه 1939-جو ایلده آشکار ائدیلمیش و ایلک تدقیقات ایشی امکدار علم خادیمی اسحاق جعفرزاده طرفیندن آپاریلمیشدیر. قوبوستا‌‌نین قایا اوستو تصویرلر کوللئکسیاسی بؤیوکداش، کیچیکداش، جینگیرداغ، یازیلی‌تپه، شونقار و شیخ‌قایا داغلاری ساحه‌سینده آشکار ائدیلمیشدیر. اوزونلوغو 15-20 ک‌م، ائنی ایسه 2 ک‌م اولان بو اراضیده "پئتروقلیف" اوصولو ایله چکیلمیش (معناسی؛ "داش اوزرینده ناخیش آچما") 6 میندن چوخ تصویر الده اولونموشدور کی، بو تصویرلرین بعضیلرینده ال-اله توتوب یاللی گئدن اینسان جیزگیلرینه راست گلیریک. اوردوبادین تیوی و نصیروازلی کندلری‌‌نین قوزئی دوغوسوندا یئرلشن، دنیز سویه‌سیندن 3907م یوکسکلیکده قرارلاشان گمی‌قایا داغینداکی قایا اوستو تصویرلر ایسه ایلک دفعه 1960-جی ایللرده قئیده آلینمیشدیر. بورادان چوخلو سایدا "قازما" ،"جیزما" ،"دؤیمه" اوصولو ایله ایجرا ائدیلمیش (چکیلمیش) رسملر و پیکتوقرافیک یازی نومونه‌لری تاپیلمیشدیر. گمی‌قایادا اوزون مودّت آرخئولوژی تدقیقاتلار آپارمیش ایستعدادلی عالیم-آرخئولوق ولی علی‌یئو طرفیندن اؤیره‌نیلمیش قایا تصویرلری آراسیندا بعضی رسملر "یاللی" رقصی‌‌نین تاریخیندن خبر وئریر. تصویرلرین بیرینده قایا‌‌نین مرکزی حیصه‌سینده اود و گونش رمزی ساییلان کیچیک دایره، اونون اطرافیندا ایسه قوللارینی یوخاری قالدیریب رقص ائدن اینسان رسملری حک اولونموشدور.

قدیم میدیا اراضیسینده آشکار ائدیلن، بویالی قابلار اوزرینده کیشیلرله یاناشی قادینلارین دا رقص ائتدیکلری تصویرلر، تک و کوللئکتیو صورتده اوینانیلان رقص شکیللری چکیلمیشدیر.

تاریخدن بیزه معلومدور کی، اوزون عصرلر بویو آذربایجاندا آتشپرستلیک حؤکم سورموشدور. عومومیتله، آذربایجان هر زامان عرضین اود مکانی، یانار اودلار یوردو ساییلمیشدیر. هئچ بیر بیلیگه مالیک اولمایان، اودون گوجونه اینانان ایبتیدایی اینسانلار اوو زامانی هانسیسا بیر وحشی حئیوا‌‌نین اوولانماسی سئوینجینی و یا موختلیف تاپینتیلارینی، الده ائتدیکلری یئنی نایلیتلرینی قئید ائتمک اۆچون تونقاللار قالایار، ال-اله وئریب جرگه-جرگه، قروپ حالیندا اودون اطرافیندا دؤوره ووراراق موختلیف رقصلر اوینایاردیلار. قدیم دؤورون بو عادت-عنعنه‌لرینده‌کی بعضی ائلئمئنتلر عصرلرین سوزگجیندن کئچه-کئچه بو گونوموزه‌دک گلیب چاتمیش و ایندی ده "یاللی"لاریمیزین ایفاسی زامانی ایستیفاده اولونماقدادیر. بئله کی، کئچمیشده گونشی، آیی، کولگی، اودو و سویو موقدس سایان اینسانلار ایندی ده باهارین (نووروزون) گلیشینی طنطنه ایله قئید ائده‌رک، بایرام گونونه کیمی دؤرد چرشنبه‌‌‌نین (سو، اود، تورپاق، کولک) هر بیرینده تونقاللار یاندیریر، اودون اوستوندن توللانیر، ال-اله وئره‌رک تونقال اطرافیندا یاللی گئدیرلر.

یاللیلار قدیم دؤورلردن بری آذربایجان اراضیسی‌‌نین ایندیکی شرور، اوردوباد، شاهبوز، شکی، کلبجر، لاچین، قازاخ و غربی آذربایجان اراضیسی اولان ایروان بؤلگه‌سینده چوخ گئنیش یاییلمیشدیر. بو بؤلگه‌لرده، اساساً تویلاردا و ائل شنلیکلرینده یاشلی اینسانلاردان باشلایاراق اوشاقلارا کیمی هر کس دسته توتوب یاللی گئدیبلر. عومومیتله، "یاللی" مفهومو آذربایجان خالقی‌‌نین دیلینده چوخ قدیم زامانلاردان مؤوجوددور. بئله کی، "یال" سؤزو – داغین یوکسکلیگینده یئرلشن دوزنگاه دئمکدیر. آذربایجاندا بئله اراضیلر سایسیزدیر. مثلا، گنجه‌‌‌نین 30 ک‌م جنوبوندا داغلیق یئرده سیرا ایله دوزولموش ساری قایالیقدا یئرلشن دوزنگاه "ساری یال" آدلانیر. کلبجر و لاچین اراضیسینده قیرخ‌قیز یایلاغی ایله چیلگز داغی‌‌نین آراسینداکی دوزنگاها "گؤدک یال" دئییرلر. عومومیتله، آذربایجاندا بو جور یئر آدلاری چوخلوق تشکیل ائدیر. "اوزون یال" ،"جیدیر یالی" ،"اویوقلو یال" و باشقالاری بئله اراضیلردندیر.

خالق رقصلریمیزین آراشدیریجیلاریندان کمال حسنوو "یاللی" سؤزونون معناسینی آچیقلایاراق یازیر کی؛ "یال – جرگه‌دیر، زنجیر خطیدیر. "یاللی"نی اوینایانلار بیر و یا ایکی جرگه‌ده، بعضاً ده بیر نئچه جرگه‌ده دورورلار".

"یاللی" – همرأی‌لیک رمزیدیر. آذربایجا‌‌نین گؤرکملی بسته‌کاری افراسیاب بدلبیلی "یاللی" اویونونا یوکسک قیمت وئره‌رک یازیردی کی؛ "بورادا چوخ اینتیشار ائدن "یاللی" فورماسی بوتون بیر ائلین، بیر اوبا‌‌نین کوللئکتیو صورتده اؤز سئوینج دویغولارینی، باجاریق و ایستعدادینی تمثیل ائدن عظمتلی بیر یارادیجیلیغین پارلاق تظاهورودور".

یارانیشیندان تا بو گونه کیمی یاللیلار خالقیمیزین یاشام طرزینی، عادت-عنعنه‌سینی، موباریزلیگینی، قورخمازلیغینی و بیرلیگینی اؤزونده عکس ائتدیرمیشدیر. دونیا‌‌نین بیر چوخ خالقلاریندا دا بو جور کئیفیتلری اؤزونده جملشدیرن یاللی‌یا بنزر رقصلر مؤوجوددور. رومانیالاردا "آرکان/Arkan" ،بولغارلاردا "ترئسکوْخوْروْ/Treskoxoro" ،مولداویالاردا "تاباکاریاسکا/Tabakaryaska" ،اؤزبکلرده "لاپار/Lapar" ،گورجولرده "پئرخوُلی/Perxuli" ،فرانسیزلاردا "برانل/Branl" ،یونانلاردا "سئرتاکی/Sertaki" و س. بئله رقصلردندیر.

"یاللی" – جرگه‌یه دوزوله‌رک دسته ایله ایفا اولونان کوتلوی رقصدیر. اویون زامانی یاللی‌یا کوللئکتیوین اؤنونده گئدن ایشتیراکچی (رقاص) رهبرلیک ائدیر. اونا خالق آراسیندا "یاللی باشی" دئییرلر. یاللی‌باشی اوّلدن آخیرادک رقصین عومومی گئدیشینه، ایشتیراکچیلارین نیظاملی حرکتینه، هر بیر آیاق حرکتی‌‌نین بوتون ایشتیراکچیلار طرفیندن عئینی قایدادا یئرینه یئتیریلمه‌سینه، رقصین دوزگون باشلاماسینا و واختیندا سونا یئتمه‌سینه نظارت ائدیر. بو ایشده "یاللی‌باشی"یا اوندان سونرا گلن (ایکینجی رقاص) ایشتیراکچی "موعاوین" و دسته‌‌‌نین آخیریندا دوران سونونجو ایشتیراکچی "آیاقچی" کؤمک ائدیر. "یاللی"نی اوینایارکن یاللی‌باشی‌‌نین و آیاقچی‌‌نین الینده یایلیق اولمالیدیر. اونلار اللرینی یوخاری قالدیراراق یایلیغی یئلله‌مکله دسته‌‌‌نین اوّلی‌‌نین و آخیری‌‌نین هاردا اولدوغونو بیلدیریرلر.

"یاللی" دسته‌سینه دوزولن ایشتیراکچیلارین سایی دقیق موعین اولونمور. عادتاً یاللی دسته‌سینه 10-15 نفر دوزولور. لاکین بعضاً، اساساً ده، توی شنلیکلرینده بو ایشتیراکچیلارین سایی 20-30، حتّی 40-50 نفره چاتیر. یاللی کوللئکتیوی هم کیشیلردن، هم ده قادینلاردان عیبارت اولا بیلر. چوخ زامان بو رقص قاریشیق ایفا اولونور. اویون زامانی ایشتیراکچیلار ال-اله وئره‌رک و یا قوللارینی یانا گئنیش آچماقلا اللرینی دیگر ایشتیراکچی‌‌نین چیگنینه قویاراق رقص ائدیرلر. بو زامان هر بیر ایشتیراکچی "یاللی‌باشی"‌‌نین ائتدیگی بوتون حرکتلری اولدوغو کیمی، اونونلا برابر عئینی واختدا تکرار ائتمه‌لیدیرلر. هر هانسی بیر حرکتی دوزگون اوینامایان ایشتیراکچی یا جزالانیر، یا دا دسته‌دن کنارلاشدیریلیر.

ائله یاللیلار دا وار کی، اورادا ایکی دسته ایشتیراک ائدیر. اوز-اوزه دایانمیش ایکی یاللی دسته‌سی آردیجیللیقلا موختلیف حرکتلر نوماییش ائتدیریرلر. بیر دسته‌‌‌نین ائتدیگی حرکتی دیگر دسته تکرار ائتمگه چالیشیر. سوندا هر ایکی دسته‌‌‌نین باشچیسی گولشیرلر و غالیب گلن باشچی دسته‌لری بیرلشدیرمکله اونلارا رهبرلیک ائدیر.

یاللی رقصی اینجه‌صنعتین سینتئتیک فورماسی اولاراق اینسترومئنتال، ووکال موسیقی و ایفاچیلیق کیمی بیر نئچه صنعتی اؤزونده بیرلشدیریر.

یاللیلار خورئوقرافیک مضمونونا گؤره ایکی یئره بؤلونور. بونلاردان بیرینجیسی "سوژئتلی یاللیلار"دیر. بو نؤوع یاللیلارین خورئوقرافیک قورولوشو و ایفا طرزی موعین بیر سوژئتی ترننوم ائدیر. بئله یاللیلار تئاترلاشمیش خالق اویونلاری اولدوغو اۆچون "اویون-یاللی" آدلانیر. "قازی-قازی" ،"چؤپ-چؤپو" ،"کؤچری" ،"دیرقوْیوُ" کیمی یاللیلار بونا گؤزل نومونه‌دیر. مثلا، "دیرقوْیوُ" یاللیسیندا قانادی قیریلمیش قوشون سوژئتی گؤستریلیر. قوش قانادی سیندیغیندان اوچا بیلمیر، لاکین بونا باخمایاراق تئز-تئز اونو قالدیراراق حرکته گتیرمک ایسته‌ییر. قوشون اوچماق ایستگی، یاشاماق هوهسی رقصین خورئوقرافیک قورولوشوندا چوخ دولغون شکیلده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. "دیرقوْیوُ"نون موسیقی مضمونو، تئمپی، خوصوصیله ده ریتمی رقصین سوژئتینی او قدر دوزگون آچیقلاییر کی، یاللینی ایزله‌ین هر کس ایستر-ایسته‌مز تاثیرلنه‌رک قوشون بو علاجسیز وضعیتینه آجیییر.

"قالئیی" کیمی ده آدلانان "دیرقوْیوُ" رقصی ایکی حیصه لی یاللیلارداندیر. رقص هم کوللئکتیو شکیلده "یاللی" کیمی، هم ده "سولو" ایفادا سوزئتلی اویون-تاماشا فورماسیندا ایفا ائدیلیر. "دیرقوْیوُ" یاللیسی‌‌نین بیرینجی حیصه سی‌‌نین مئلودیاسینی اونون نوت یازیسیندان آیدین ایزله‌یه بیلریک.

دیگر یاللیلار ایسه موعین احوال-روحیه‌نی، خوصوصاً قهرمانلیغی، گومراهلیغی، گنجلیگی و جلدلیگی عومومی شکیلده ترنّوم ائدن "رقص-یاللیلار"دیر. بو یاللیلارا "تنزره" ،"سییاقوُتوِ" ،"دؤنه" ،"عورفانی" و باشقالاری داخیلدیر.

یاللیلار موسیقی موشاییعتینه گؤره ده ایکی یئره بؤلونورلر.

• ماهنی (رئچیتاتیو) موشاییعتی ایله ایفا اولونان یاللیلار.
• موسیقی (اینسترومئنتال) موشاییعتی ایله ایفا اولونان یاللیلار.

ماهنی ایله موشاییعت اولونان یاللیلاردا اینسترومئنتال ایفا یوخدور. داها دوغروسو،

بئله یاللیلار اوّللر موسیقی چالغیسی اولمادان، یالنیز ماهنی کیمی اوخونوردو. بئله کی، رقصی اوینایان دسته‌‌‌نین بوتون ایشتیراکچیلاری هانسیسا بیر شعری، متنی کورلا، ماهنی کیمی ایفا ائتمکله یاللی گئدیردیلر. بو زامان اوینایانلار اوخودوقلاری ماهنی‌‌نین ریتمینی آیاق حرکتلرینه اساساً تعیین ائدیردیلر. چوخ ماراقلیدیر کی، هر بیر یاللی اؤز آیاق حرکتلرینه اویغون ریتمه و ریتمیک قورولوشلارا مالیکدیر. بو سببدندیر کی، بیر چوخ یاللیلار "ایکی‌آیاق" ،"اوچ آیاق" و "دؤردآیاق" آدلانیرلار. سونرالار یاللی اویونونا یالنیز بیر ضرب آلتی (چوبوقلا چالینان ناغارا) علاوه اولونموشدور. تکجه ضرب آلتی‌‌نین موشاییعتی ایله اوخوناراق اوینانیلان یاللیلار اؤز قورولوشو اعتیباریله "هالای"لارین قورولوشونا چوخ یاخیندیر.

موسیقی مضمونونا متن (شعر) علاوه ائدیله‌رک ماهنی کیمی ایفا اولونان یاللیلاردان "قالادان-قالایا" ،"تیرمه-شال" ("آرزومانی" کیمی ده آدلانیر)، "تئللو" ،"لیلی خانی" ،"هوینارئ" ،"گولئینارئ" ،"مرجانلار" و باشقالاری‌‌نین آدلارینی چکمک اولار. بو یاللیلارداکی ماهنیلارین متنی، اساساً کندلیلرین امک فعالیتینی، اونلارین گونده‌لیک حیات طرزینی، جسارتینی، قهرمانلیغینی، سئوگیسینی ترنّوم ائدیر. بئله ماهنیلارین سؤزلری خالق طرفیندن یارانمیش و بو گون ده اؤزونون خوصوصی بدیعی-پوئتیک مزیتلری ایله سئچیله‌رک قوشما و بایاتیلاردان عیبارت اولموشدور. بو گون خالق آراسیندا آرتیق یاللی کیمی دئییل، ماهنی کیمی مشهورلاشان، یوخاریدا آدلارینی چکدیگیمیز رقصلر موختلیف منبعلرده، مجموعه‌لرده محض، خالق ماهنیسی کیمی گؤستریلمیشدیر. مثلا، "تئللو" یاللیسینی غفار نامازعلی‌یئو 1985-جی ایلده نشر ائتدیردیگی "آذربایجان خالق ماهنی و تصنیفلری" کیتابیندا خالق ماهنیسی کیمی تقدیم ائتمیشدیر. اونون موسیقیسی آشاغیداکی متنله اوخونور.

1. بند:

آراز اوسته، بوز اوسته، تئللو،

کاباب یانار کؤز اوسته، تئللو.

قوی منی اؤلدورسونله، تئللو،

بیر آلا گؤز قیز اوسته، تئللو.

نقارت

آمان تئللو،

تئللوجان، تئللو.

جانیم تئللو،

تئللوجان، تئللو.

2. بند:

آراز آخیر لیل ایله، تئللو،

دسته-دسته گول ایله، تئللو.

من یاریمی سئویرم، تئللو،

شیرین-شیرین دیل ایله، تئللو.

یاللی‌یا بو متن سونرادان علاوه اولونموشدور. "تئللو" – بیر حیصه‌لی یاللیدیر. اونون موسیقیسی آغیر تئمپده باشلایاراق آستا ریتملرله ایفا ائدیلیر. یاللینی اوینایان کوللئکتیوین رهبری (یاللی‌باشی) ایشاره ائتدیکدن سونرا موسیقیچیلر طرفیندن تئمپ آرتیریلاراق سورعتله‌نیر، ریتم تئزلشیر. "تئللو" یاللیسی‌‌نین مئلودیک دیلی اونون، اونون ماهنی کیمی اوخونان موسیقیسیندن ده نیسبتاً فرقلیدیر. نومونه اۆچون یاللی‌‌نین موسیقیسینی ایزله‌یک.

2.یاللی‌‌نین دیگر نؤوعو ایسه اینسترومئنتال موسیقی ایفاسی ایله موشاییعت اولونان رقص- یاللیلاردیر. اولا اونو قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، کوتلوی رقص اولان "یاللی"لاری آچیق هاوادا (داغ اتگی یاماجدا و یا دوزنگاه چمنلیکده) اویناییرلار. بو زامان اونلاری گوجلو تئمبره مالیک اولان آلتلر موشاییعت ائتمه‌لیدیر کی، یاللی گئدنلر حرکت زامانی و ماهنی اوخویارکن، رقصین موسیقیسینی و ریتمینی آیدین ائشیده بیلسینلر. بو سببدن ریتملری ایفا ائتمک اۆچون ناغارا آلتینه چوبوق و یا چوبوقلار دا علاوه اولونموشدور. عومومیتله، "یاللی"لاریمیزین ایفاسیندا هر زامان قدیم موسیقی آلتلریمیز اولان زورنا و ناغارادان ایستیفاده ائدیلیب. حال-حاضیردا "یاللی" رقصلرینی موشاییعت ائدن موختلیف ترکیبلی موسیقیچی دسته‌لری (آنسامبللار) مؤوجوددور. بو آنسامبللار اوچ، دؤرد و داها آرتیق موسیقیچیدن عیبارت اولور. مثلا، ناخچیوان بؤلگه‌سینده یاللیلاری اوچ نفردن عیبارت موسیقیچی دسته‌سی موشاییعت ائدیر. بورا 2 زورنا، 1 ناغارا ایفاچیسی داخیلدیر. زورنا ایفاچیلاریندان بیری رقصین اساس مئلودیاسینی ایفا ائدن سولیستدیر. او هم ده آنسامبلین رهبری ساییلیر. دمکئش آدلانان دیگر زورناچی ایسه بو مئلودیادا تونیکانی و دیگر ایستیناد پرده‌لرینی "دم" شکلینده اوزاداراق ایفا ائدیر. ریتملری ایفا ائدن ناغاراچی چوبوقدان ایستیفاده ائده‌رک ایری ناغارادا (داوول) یاللینی موشاییعت ائدیر.

یاللی‌‌نین چوخ ایستیفاده اولوندوغو بؤلگه‌لردن بیری ده شکی‌دیر. بوراداکی "یاللی" آنسامبللاری‌‌نین ترکیبی ایسه دؤرد نفردن؛ یعنی 2 زورنا، 2 ناغارا ایفاچیلاریندان عیبارت اولور. کوللئکتیوده زورناچیلاری موشاییعت ائدن ایری ناغارا – "کوْس" آدلانیر. ایکی چوبوقلا چالینان دیگر کیچیک دیامئترلی ناغارا ایسه "بالا ناغارا" و یا "دومبک" آدلانیر. بو چوبوقلاردان بیری دوز فورمادا، ایکینجیسی ایسه اوجو گئرییه اَییلمیش شکیلده اولور.

1.بیرینجی زورنا – سولیست 2. ایکینجی زورنا – دمکئش 3. ا‌یری ناغارا – کوْس (تک چوبوقلا چالینیر) 4. کیچیک ناغارا – بالا ناغارا، دومبک (ایکی چوبوقلا)

یاللیلارین ایفاسی زامانی چوخ ضروری موشاییعت فورمالاریندان بیری ده "ریتملی کوی"لردیر. "ریتملی کوی" تئرمی‌نین ی ایلک دفعه آذربایجان خالق رقصلری‌‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده چوخ بؤیوک خیدمتلری اولان آراشدیریجیمیز بایرام حسینلی (1923-1992) ایشلتمیشدیر. "ریتملی کوی" – ریتمیک سسلر دئمکدیر. بو سسلری یاللینی اوینایان ایشتیراکچیلار موختلیف حرکتلرله الده ائدیرلر. چپیک چالماقلا، آیاقلارینی یئره دؤیمکله، اللرینی دیزلرینه وورماقلا، چیرتمالارلا اؤز اویونلارینی موشاییعت ائدن رقاصلار یاللیدا یئنی بیر ریتمیک آهنگ یارادیرلار. یاللیلار اؤزونون موسیقی مضمونونا گؤره 1، 2 و یا 3 حیصه دن عیبارت اولور. بیر حیصه‌لی یاللیلاردا موسیقی مضمونو دییشمه‌دن اوّلجه آغیر، سونرا ایسه گئت-گئده سورعتلنه‌رک تئز تئمپده ایفا اولونور. بئله یاللیلار اساساً، 6/8 اؤلچوده (بعضاً 3/8 اؤلچوده)، آردیجیل ریتمله ایفا اولونورلار. بیر حیصه‌لی یاللیلاردان "قازی-قازی" ،"زولفانی" ،"نارئ" ،"هوْینارئ" ،"سارئیی" ("قوْفئیی" کیمی ده آدلانیر)، "وئر-وئری" ،"قنیموْ" ،"چؤپ-چؤپو" ("نئهره‌می" کیمی ده آدلانیر)، "لاچین بالا" و باشقالارینی گؤستره بیلریک. ایکی حیصه‌لی یاللیلاردا بعضاً ایکینجی حیصه بیرینجیدن فرقلی موسیقی مضمونونا مالیک اولا بیلر. لاکین چوخ زامان ایکینجی‌‌نین موسیقی مضمونو بیرینجی‌‌نین واریاسیا اولونموش فورماسیندان عیبارت اولور. ایکی و اوچ حیصه‌لی یاللیلاردا هر بیر حیصه موختلیف ریتمله ایفا اولونور. مثلا، یاللی ایکی حیصه‌لیدیرسه، اونون 1-جی حیصه سی 2/4 و یا 4/4 اؤلچولرده، مارش‌سایاغی، "یاللی" ریتمینده ایفا ائدیلیر، 2-جی حیصه اصل رقص هاواسی کیمی، 6/8 اؤلچوسونده آردیجیل ریتمله چالینیر. اوچ حیصه‌لی یاللیلاردا ایسه 2-جی حیصه بعضاً 3/8 اؤلچوده (چوخ واخت 6/8 اؤلچوده) ایفا اولونسا دا، 3-جو حیصه ده یئنیدن 6/8 اؤلچوسونه کئچیر. بئله یاللیلاردان "عورفانی" ،"کؤچری" ،"تنزره" ،"چینقی-چینقی" ("خرَج" کیمی ده آدلانیر)، "دلیلوْ" ،"دئلاسوْروُ" ("بوغدا" کیمی ده آدلانیر)، "قارا پیر" ،"شرور" ،"چوْپوُدوم" ،"دهنه" ("ائل یاللیسی" کیمی ده آدلانیر) ایکی حیصه‌لی، "ایروان" ("دؤردآیاق" کیمی ده آدلانیر)، "گوْپوُ" ،"کوردون آغیری" و باشقالاری اوچ حیصه‌لیدیر. عومومیتله، "یاللی" رقصلری‌‌نین ایفاسیندا ان موهوم عامیللردن بیری تئمپدیر. چونکی، بیر، ایکی و یا اوچ حیصه‌دن عیبارت اولان یاللی‌‌نین هر بیر حیصه‌سی اؤز موسیقی مضمونونا اویغون موختلیف تئمپه مالیکدیر. یاللیلارین حیصه‌لری آراسیندا تئمپ بؤلگوسو ائله آپاریلمیشدیر کی، رقص چوخ آغیر، آستا حرکتلرله باشلاییر، 2-جی حیصه‌یه کئچرکن اورتا تئمپده، نیسبتاً جلد حرکتلرله داوام ائتدیریله‌رک، 3-جو حیصه ده ایسه تئز، ایتی صورتده اوینانیلیر. رقصی موشاییعت ائدن موسیقیچیلرین، خوصوصیله ده، ضرب آلتی ایفاچیلاری‌‌نین نظرلری هر زامان یاللی گئدنلرده اولمالیدیر. ناغاراچی ایستر رقصی باشلایارکن، ایسترسه ده اونون دیگر حیصه‌لرینه (2-جی و 3-جو حیصه ) کئچرکن ائله تئمپ سئچمه‌لیدیر کی، یاللینی اوینایان کوللئکتیو حرکتلری تلسمه‌دن، دوزگون قایدادا، نیظاملا یئرینه یئتیره بیلسینلر. "یاللی" آذربایجان خالقی‌‌نین میللی-مدنی ثروتیدیر. اونو دایم قوروماق، یاشاتماق و گله‌جک نسله اؤتورمک اۆچون بیزیم داهی بسته‌کارلاریمیز اؤز اثرلرینده ده بو ژانرا بؤیوک یئر آییرمیشلار. اوزئییر حاجی‌بیگلی "کوروغلو" اوپئراسیندا، مسلم ماقومایئو "نرگیز" اوپئراسیندا، سلطان حاجی‌بیگوو "گولشن" بالئتینده، جاهانگیر جاهانگیروو "آزاد" اوپئراسی و خالق چالغی آلتلری اۆچون "یاللی" اثرینده، رئوف حاج‌ییگئو "یاللی بالئت مینیاتورلری"نده یاللی‌‌نین ژانر خوصوصیتلریندن ایستیفاده ائتمیشلر. "یاللی" خالقی صولحه سسله‌ین موسیقیسی ایله، مؤحتشم ریتمیک آهنگی ایله چوخ بؤیوک ائموسیونال تاثیره مالیکدیر. بو موسیقی‌‌نین قودرتی اینسان معنویاتی‌‌نین صافلیغینی اؤن پلانا چکیر. یاللی تکجه موسیقی و رقص نؤوعو دئییل، او قدیم تورک تاریخی‌‌نین باشلیجا مؤهورو، آذربایجا‌‌نین معنوی ائمبلئمی و آذربایجان خالقی‌‌نین آذربایجانچیلیق سیموولودور.