پادارلار
پادارلار — آذربایجانلی‌لارین اتنوقرافیک قروپ‌لاریندان بیری.[۱] فضل‌الله رشیدالدین جامع التواریخ‌ده اون–اویغورلارین طایفا سیاهی‌سیندا آلتینجی طایفانین آدینی "بادار"کیمی یازمیشدیر.[۲] آلمان اصیللی شرق‌شوناس، تاریخچی و دیلچی جوزف ماکوارت فضل‌الله رشیدالدینه ایستیناداً پادارلاری اون–اویغورلارین بیر طایفاسی حساب ائتمیش[۳]، تورک تاریخچی، شرق‌شوناس–تورکولوق احمد ذکی ولیدی توغان دا بو فیکیرله راضی‌لاشمیشدی.[۴] محمدحسن بیگ ولی‌یئف-باهارلی حساب ائدیردی کی، صفویلر لزگی‌لری ایطاعته گتیرمک اوچون پادارلاری اونلارا یاخین رایون‌لارا کؤچوروبلر.[۵]
اتیمولوژی
[دَییشدیر]پادار ائلی‌نین آدآچیمی حاقیندا. پادار سؤزو باتیر، باهادیر، پهلوان، ایگید، سرکرده آنلامیندان یارانمیشدیر. بعضاً پادار آدینی موغول سرکرده‌سی بایدار نویونلا علاقه‌لندیریرلر. یعنی بایدار آدی ایشلنه-ایشلنه پادار بیچیمینه دوشوب. بادار سؤزو تورک دیل‌لرینده "کیچیک تارلا" ، "داغینیق ساحه" ، "کیچیک اراضی" آنلام‌لاریندا دا ایشله‌دیلیر. دیلیمیزین یادداشیندا پادار-بوجاق فرازالوژی ایفاده سی یاشاییر. "پادار-بوجاق" ایفاده‌سی خارابا، اوچوق-سؤکوک، غارت اولونموش یئر و باشقا آنلام‌لاردا ایشله‌نیر.
تاریخی
[دَییشدیر]پادار و بوجاق هر بیری آیری-آیری‌لیقدا سوی آدی‌دیر. گؤستردیگیمیز کیمی، محمدحسن بیگ ولیلی-باهارلی بئله حساب ائدیر کی، پادارلار صفویلر طرفیندن ایراندان کؤچورولوب، داغیستان سینیریندا یئرلشدیریلمیشدیر. بوجاق‌لار ایسه نوغای‌لارین بیر قولودور. باشقا بیر ورسیون گؤره پادار و بوجاق‌لار ایراندا و کیچیک آسیادا فوتوحات‌لارینی حیاتا کئچیرن موغول و تاتار اوردوسونون آوانقارد حیصه‌سی اولموشلار. معلوم فاکت‌دیر کی، آذربایجانین بئیلقان، وارسان وشمکیر شهرلرینی موغول‌لارین اؤنجول حیصه‌لری داغیدیب. پادار و بوجاق‌لارین ضربه‌لری آلتیندا داغیلان شهرلرین اهالیسی پرن-پرن دوشوبلر. هارادا یاشادیقلاری ایندی ده بیلینمیر. آما خالقین یادداشیندا او گونلرله سسلشن ایفاده‌لر یاشاییر. " پادار-بوجاق کیمی سوپورگه چکدیلر هر یئره…" " قاپی-باجا تایباتای، ائو-ائشیک اوچوق-سؤکوک، هر یان پادار-بوجاق..."
بیر سیرا عالیم‌لر پادار ائلینی موغول-تاتار بویلارینا باغلایانلار. شوبهه‌سیز بو پادارلارین موغول‌لارین یوروش‌لرینده ایشتیراکی ایله علاقه‌داردی. پادارلار دیگر تورک طایفالاری کیمی بو یوروش‌لرده یاخیندان ایشتیراک ائتمیشدیرلر. پادارلار مولار نویونون اوردوسونون آوانقاردینی تشکیل ائدیردیلر. تاریخچی احمد ذکی ولیدی توغان " آذربایجان" آدلی کیتاباندا پادارلار حاقیندا یازیر: "…موختلیف یئرلرده کی پادار طایفاسینا عایید مسکن‌لر دیقتی جلب ائدیر. هر ایکی قبیله (سولدوز و پادار-ه. چ.) بو اراضی‌یه گلدیکدن سونرا تورپاغا باغلانمیشدیر. پادار اون‌اویغور طایفاسی‌نین بیری‌دیر.[۶][۷] بؤیوک اتنوقراف عالیم محمدحسن ولیلی-باهارلی پادار ائلی‌نین آذربایجاندا یئرلشمه سیندن بحث ائتمیشدیر. اؤز اونلو اثرینده یازیر: "13-جو عصرین اورتالاریندا، ایراندا حاکیمیت موغول‌لاردان اولان هولاکولارا کئچدیکده، هولاکو ایراندا اؤز مؤوقعیینی برکیتمک اوچون 200 مین تورک عاییله‌سینی کؤچوروب، ایراندا اوتورتموشدو (مسکون‌لاشدیریلمیشدی). او عاییله‌لر بیر مودّتدن سونرا آذربایجانا کؤچدولر. بو تورکلر قایی آدلانان خوصوصی تورک طایفاسی‌دیر. آغ هونلارین اؤولادلاری حساب اولونورلار، اوّل‌لر غربی تورکوستاندا یاشاییردیلار. قایی تورکلری نین مشهور قبیله‌لری بونلار ایدی: قاچار، افشار، ذولقدر، چوبان، باهارلی، پادار، اوستاجالی، لک، خلیلی، سورسور، شفق، اوسسالی، زنگنه، آرمالی و غئیری‌لری." [۸]پادارلارین شیرواندا یئرلشمه‌سی حاقیندا دورلو، چئشیدلی فیکیرلر، مولاحیظه‌لر مؤوجوددور. بعضی مؤلیف‌لر یانلیش اولاراق بئله حساب ائدیرلر کی، پادارلار شیروانا صفوی‌‌لرین حاکیمیتی دؤنمینده، داها دقیقی 1. شاه عباسین دؤورونده کؤچورولموشدور. بیزجه مؤلیف‌لرین اکثریتی بو فیکری م. باهارلیدان اخذ ائدیبلر. پادارلار هله شیروانشاه‌لار دؤورونده شاهین خوصوصی موحافیظه‌لری-قورچولاری ایدیلر. بو میسیانی اونلار شیروان خانلیغی دؤورونده ده، داوام ائتدیرمیشدیلر. پادارلار عئینی زاماندا شیرواناه‌لار، سونرالار ایسه صفویلر دؤولتی دؤورونده آذربایجانین قوزئی سرحدلری نین تهلوکه‌سیزلیگینی قورویوردولار. آوارلار دایمی تماسدا اولدوقلاری پادارلارا گؤره آذربایجانلی‌لاری ایندی‌ده پادار آدلاندیریرلار. پادار حاقیندا ناشی بیر مؤلیفین یازی‌لاریندا اوخویوروق: "عومومی‌لیکده دئمک اولار کی، شیرواندا صفوی‌‌لرله-عثمانلی‌لار آراسیندا موختلیف دؤورلرده موحاریبه‌لر اولموش و بو اراضی گاه، صفوی‌لره گاه دا عثمانلی‌لارا تابع ائدیلمیشدیر. 17. عصرین اوّل‌لرینده 1. شاه عباسین تشبوثو ایله بو اراضی‌یه کؤچری تورک طایفاسی اولان پادارلار شاماخی شهرینه کؤچورولموشدور. اصلینده اولارین بو اراضی‌یه کؤچورولمه‌لری نین اساس سببی قوزئیدن گلن لزگی حوجوم‌لاری‌نین قارشیسینی آلماق ایدی". تدقیقاتچی، پروفسور توفیق احمدوف (فیلولوق) "ائل-اوبامیزین آدلاری" کیتابیندا پادارلارلا باغلی یازیر: "پادار (آغسو، قوبادلی، دوه‌چی،دربند، اوغوز، صابرآباد، خاچماز) –هر 7 توپونیم پادار آدلی قدیم اوغوز طایفاسی‌نین آدینی عکس ائتدیریر. آکاد.ا.م. مششانینوف (Xaldovedenie, B. 1927) آذربایجاندا پادار اویکونومی‌نین چوخ قدیم تاریخه مالیک اولوب، پاتاری (شهر آدی) اویکونومینی ایله باغلی اولدوغونو گؤسترمیشدیر. دیگر منبع‌لرده ائلخانی‌لر دؤورونده اورتا آسیادان آذربایجانا کؤچورولموش 200 مین تورک‌دیلی عاییله ایچریسینده پادارلارین موهوم یئر توتدوغو قئید ائدیلمیشدیر. اونلار اوّل‌لر گونئی آذربایجاندا یاشامیش، 15-17. یوزایل‌لرده صفویلر دؤورونده ایسه موعین حیصه‌سی داغیستانلی‌لارین قارشیسینی آلماق مقصدیله قوزئی آذربایجانا کؤچورولموشدو. بو فیکرین دوغولدوغونو پادار، و پادار کومپوننتلی توپونیم‌لرین (مث: آرمودپادار، پادارقیشلاق و س.) بؤیوک بیر حیصه‌سی‌نین آذربایجانین قوزئی و قوزئی-شرق زونالاریندا مؤوجودلوغو دا تصدیق ائدیر. سونرالار ایسه اونلار موعین ایجتیماعی-ایقتیصادی حادیثه‌لرله علاقه‌دار اولاراق یئرلرینی دَییشمیش، سپه‌له‌رک موختلیف زونالاردا مسکون‌لاشمیشلار. س.ک. عالیفین 19. عصرده تکجه جاواد قزاسیندا 20 نسیلدن و 218 عاییله‌دن عیبارت پادار طایفاسی‌نین یاشاماسینی قئید ائتمیشدیر. بیز پادارلارین صفویلر دؤنمینده شیروانا کؤچورولمه‌سی فیکری‌نین علئیهینه‌ییک. پادار ائلی شیرواندا چوخ-چوخ اؤنجه‌لر مسکون‌لاشمیشدی. بو ائلین نوماینده‌لری اورتا چاغدا شیرواندا آپاریجی قووّه ساییلیردیلار. پادار ائلی‌نین ایلک نوماینده‌لریندن بیزه بللی اولانی شیخ دورسون ابن احمددیر. شیخ دورسون حربچی، سرکرده ایدی. شیخ دورسون 1399-جو ایلده وفات ائدیب. آغسو شهری یاخین‌لیغیندا دفن ائدیلیب. ماراقلی‌دیر کی، شاماخی بؤلگه‌سی‌نین کلخانا کندی‌نین یاخین‌لیغینداکی "یئددی کومبز" گورگاهیندا شیخ دورسونون تؤره‌مه‌لری باسدیریلیب. پادار ائلی شیرواندان باشقا موغاندا، حتّی قاراباغدا دا مسکون‌لاشمیشدی. ائلین اویماق‌لاریندان بیری پادار آدی آلتیندا اوتوزایکی ائلینه قوشولموش، سونرالار قاراباغ ایالتی‌نین برگوشاد ماحالیندا یئرلشمیشدی. ایلخیچی اویماغی‌نین اوبالاریندان بیری ایسه جاوانشیر ماحالیندا یورد سالمیشدی. موغاندا مسکون‌لاشان پادارلاردان بحث ائدن س. ک. عالیفین یازیر کی، 19. یوزایلده تکجه جاواد قزاسیندا 20 نسیلدن و 218 عاییله‌دن عیبارت پادار طایفاسی یاشاییردی. شکی خانلیغی‌نین بؤیوک ماحال‌لاریندان بیری پادار آدلانیردی. قئید ائتدیگیمیز کیمی پادارلار 19. یوزایلده اورتا آسیادان ائلخانلی‌لار زامانی، 19. یوزایلده ایسه ایراندان قاراقویونلولار سولطان‌لاری طرفیندن شیروانا کؤچورولموشلر. 19. عصرده جاواد قزاسیندا 382 عاییله‌دن عیبارت پادار حاجی عالم آدلی بیر کؤچری اوبانین یاشاماسی معلومدور. بورادا حئیواندارلیقلا مشغول اولان پادارلار 1950-جی ایلدن شاماخی شهرینده و شیروان دوزونده کی قیشلاقدا بینا ائدیلن پادارقیشلاق کندینده یاشاییرلار. ایندی ده شاماخی شهرینده کی ، یئنی محلّه‌دن بیری پادار محلّه‌سی آدلانیر. بو محلّه ده 300-ده آرتیق پادار عاییله‌لری ساکین‌لشمیشدیر. پادارلارین بیر حیصه‌سی (عرب‌لر تیره‌سی 80 عاییله‌دن چوخدور.) چارهان کندینده مسکون‌لاشمیشدیر. حاضیردا آذربایجان اراضی‌سینده پادار آدلی کندلر (اغسو، اوغوز، قوبادلی، دوه‌چی، صابراباد، خاچماز رایون‌لاریندا)، پاداردره چایی (جبراییل رایونوندا، داغیستان اراضی‌سینده پادار کندی (دربند رایونو) واردیر. پادارلارین اوزون مودت داغلیق شیروان اراضی‌سینده یاشاماسی اوندان گؤرونور کی، اورادا ایندی ده پادار یازداغ، پادار یاسامال، پادار جامال یایلاغی، پادار قوروغو، پادار قارابئل، پادار قوبوسو آدلی اورونیم‌لر واردیر.شاماخی رایونونداکی پادارلاردان آلینمیش معلومات‌لاردان شاماخی پادارلاری‌نین 20. عصرین 40-50-جی ایل‌لرینه کیمی شاملی، قاراچوروکلو، آختاچی، عرب‌لر، پؤلوکلو، دلاللی، قاجارلی، سیره‌چی، قاراقوربانلی (بو تیره پادارقیشلاق کندینده مسکون‌لاشمیشدیر)، قوُیلیچی، جوجوقلو، تیرتیر، پادار کریملی و باشقا اوبالاردا یاشامالاری و عئینی آدلی تیره‌لردن عیبارت اولمالاری معلوم اولور. تیرتیر شیروان-شاماخی پادارلاریندان آلینمیش معلومات‌لاردا پادار ائلی نین بیر تیره‌سی اولموشدور. تورکمنیستاندا سالور طایفاسی‌نین ائدی‌اوروق قولونون بیر تیره‌سی تیرتیر، اؤزبک‌لرین بیر قولو تیرتیر آدلانیر. تیرتیرین ایسه قیپچاق‌لارین قدیم طایفالاریندان بیری اولان ترتر اولماسینی سؤیله‌مک اولار. ترتر طایفالاری‌نین 7. یوزیلدن آذربایجاندا یاشاماسی منبع‌لردن معلومدور. ترتر سؤزو حاضیردا تورکمنیستاندا ترتر آدلی طایفا، اؤزبکیستاندا ترتر آدلی چؤل و کانالین، آذربایجاندا ترتر بؤلگه‌سی‌نین، ترترچایین آدیندا قالمیشدیر. ترتر طایفاسی‌نین آذربایجان اراضی‌سینده‌کی توپونومیک آرئالی پادارلارین ترکیبینده آدی چکیلن تیرتیر طایفاسینی نه واختسا پادارلارلا قایناییب-قاریشماسی فیکرینی سؤیله‌مگه اساس وئریر. پادار ائلی‌نین بیر قولو بورچالی یؤره‌سینده یاشام سوروردو. تدقیقاتچی خلیل علی‌یئف "گورجوستانین تورک منشالی توپونیم‌لری" آدلی کیتابیندا یازیر: "کندی نین آدی ائتنونیمله باغلی ایضاح ائدیلیر. بایدار کندی بورچالی‌دا قدیم آدلاردان بیری‌دیر. "دفتر" ده‌کی اینضیباطی اراضی بؤلگویه گؤره بایدار ناحیه‌لردن بیری‌نین آدی ایله باغلی‌دیر. پادارلار آذربایجان و ائله‌جه ده تورکلر یاشایان دیگر اراضی‌لرده قدیم تورک طایفالاریندان بیری حساب ائدیلیر. "دفتر" ده‌کی اینضیباطی اراضی بؤلگویه گؤره بایدار ناحیه‌لردن بیری‌نین آدی اولموشدور. "دفتر" ده بایدار ناحیه‌سینده پادار جاماعاتی‌نین یاشادیغی یئر آدی دا گؤستریلمیشدیر. "پادار" اتنونیمی گورجوستان اراضی‌سینده بیر نئچه توپونیمین آدیندا موحافیظه اولونموشدور. کوردمیر رایونو اراضی‌سینده پادار چؤلو و عئینی آددا کند (پادارلی) وار. آذربایجانداکی پادار توپونیم‌لری 16-17.عصرلرده آذربایجانا کؤچورولموش عئینی آدلی طایفانین آدینی داشیییر. 1593-جو ایل عثمانلی قایناغیندا آرازبار قزاسیندا، ایندیکی فضولی رایونو اراضی‌سینده قاراباغین ساییلان-سئچیلن اولوس‌لاریندان اولان اوتوزایکی ائلی‌نین بادار آدلانان اویماغی اولموشدور. پادار ائلی شیروان خانلیغی‌نین یارانماسیندا، سرحدلری نین یاییلماسیندا فعال رول اویناییب.
اویماق‌لاری، تبعه‌لری، تیره‌لری
[دَییشدیر]- قاراقربانلی
- کریملی
- کولمالی
- ماللی
- دلی‌آلیلی
- اسرفیللی
- سئییدلی
- چاتیلی
- جیرتیلی
- آدی‌گؤزللی
- عبادلی
- سیره‌چی
- قوُیلوچو
- سادایلی
- قجرلی
- آختاچی
- ایلخیچی
- گبه‌لی
- آراب
- قنبرلی
قایناق
[دَییشدیر]- Ənvər Çingizoğlu, Padar eli, "Soy" jurnalı, 2(10), 2008, səh. 43–47.
اتک یازی‌لار
[دَییشدیر]- ^ Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1969, стр. 278. Orijinal mətn (rus.)
- ^ Сборникь Лѣтописей. Исторiя Монголовь. Сочиненiе Рашидь–Эддина. Введенiе: О турецкихь и монгольскихь племенахь. Переводь сь персидскаго, сь введенiем и примѣчанiями И. П. Березина. — Стр. 125. // Записки Императорскаго Археологическаго общества. Томь XIV. Санкт–Петербургь: Типография Императорской Академiи Наукь, 1858.
- ^ II. Kapitel. Über das Volkstum der Komanen (von J. Marquart), seite 58. // Osttürkische Dialektstudien. Von Willy Bang und Josef Marquart. Abhandlungen der Königlichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Göttingen; Philologisch-Historische Klasse; Neue Folge; Band XIII, Nro. 1. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung, 1914, 276 seiten + 10 Tafeln.
- ^ Azerbaycan (yazar A. Zeki Velidi Togan), sayfa 106. // İslâm Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lugati. Leyden tab'ı esas tutularak telif, tadil, ikmal ve tercüme suretiyle neşri. 2. Cilt. Beşinci Baskı. İlk Baskı 1940. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979, 846 sayfa.
- ^ Етнографик очерк, сəh. 46. // Məhəmməd Həsən Vəliyev (Baharlı). "Azərbaycan" (Fiziki-coğrafi, etnoqrafik və iqtisadi oçerk). İlk nəşri: 1921-ci il; Təkrar nəşr. Ruscadan tərcümə edəni Vasif Quliyev. Bakı: "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1993, 192 səh.
- ^ Marquart, Komnen səh. 58, Rəşidəddindən nəqlən
- ^ Z. V. Toğan, Azərbaycan, Bakı, 2007, səh.52.
- ^ M. Vəlili (Baharlı, Azərbaycan: Coğrafi-təbii etnoqrafik və iqtisadi mülahizat, Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1993, səh.48.