آذربایجان میفولوژیسی
آذربایجان میفولوژیسی - آذربایجان خالقی نین تاریخی کؤکلری، ایلکین دونیاگؤروشو، ایبتیدایی معیشت طرزی، قدیم عادت-عنعنه لری، معنوی حیاتی نین باشلانغیجینی ترنّوم ائدن ادبی یارادیجی‌لیغی. آذربایجان میفولوژیسی احاطه لی سیاسی-ایجتیماعی فعالیت دایره سینده هله ده سیرلی قالیر و فولکلورشوناس‌لیق باخیمدان هرطرفلی آراشدیریلمامیشدیر.تورک میفولوژیسی نین بیر نؤوعودور.
عنعنه‌وی مدنیتین آرخایک المنت‌لری فولکلورشوناس‌لیغین بیر سیرا نظری پروبلم‌لری‌نین، خوصوصیله اولوشومو ایله باغلی مسله‌لرین حلینده اساس منبع‌دیر. ایبتیدایی اینانج لارین تحلیلی میفولوژی گؤروش لرین، ائله‌جه ده دیگر ایلکین دوشونجه فورمالاری نین تاریخینی آیدینلاشدیرماق اوچون بؤیوک اهمیت کسب ائدیر. میف، ریتوال، عادت-عنعنه لر و اینانج‌لاردان دوغان مراسیم نغمه‌لری موختلیف یؤنلو إتنیک پروسه‌لری تنظیم‌له‌مکله یاناشی خالقین اؤزونو موعین‌لشدیریب تاریخی پروسه‌‌لرده یئر توتماسیندا خوصوصی‌لشدیریجی لیک فونکسیونونو یئرینه یئتیریر.
میفولوژی قهرمان‌لاری
[دَییشدیر]تانری لار
[دَییشدیر]- گؤی تانری و یا تئنقری. آذربایجان دیلینده " تئنقری " سؤزوندن تؤره میش " تانری " سؤزو واردیر. آذربایجانلی‌لاردا آللاهی گؤیله دوشونمه تمایولو واردیر. تانری‌یا شوکر ائدیلرکن گونشه دؤنر و یا شوکر ائدیلن نعمت گونشه چئوریلردی. گونشده ایلاهی بیر حیکمت اولدوغو قبول ائدیلردی.[۱]
- اوُلو آنا. آذربایجان میفولوژی متن‌لرینده گؤستریلیر کی، دونیانین سونو گلنده بوتون یارانمیش‌لار اؤلوب گئده‌جکلر، تک بیر قاری ننه و بیر ده قورد قالاجاقدیر. دونیانین سونوندان دانیشیلان إسخاتولوژی میفلرده قاری اوبرازینا تصادوف اولونماسی همین سوژت‌لرین کوسموقونیک میفلر سیراسینا عایید اولماسی باخیمیندان یارادیلیش آکتینداکی اولو آغ آنا اوبرازینی یادا سالیر. آذربایجان میفولوژی متن‌لری ایچریسینده کوسمیک قضانی تصویر ائدن میف متنینده کی قاری ایسه اؤلوب دیریلمه‌نی ایشارله ین یئرین اؤزونو رمزلندیریر. بوتون بونلار میفولوژی قاری اوبرازی نین یارادیلیش آکتینداکی میفیک ایلاهه آنا کومپلکسیندن گلدیگینی و اونون آتریبوت‌لارینی داشیدیغینی گؤستریر.[۲]
- آغاج آتا و یا آغاج کیشی. داغ مئشه‌لرینده یاشایان روحلاردیر. خوشاگلمز قوخویا صاحیب اولوب، مئیمونلا اینسان آراسیندا گؤرونوشه مالیک‌دیرلر، هر ایکی جینسه عایید نوماینده لری توکلودور. اینانیلیر کی، یئمک آختاران آغاج-کیشی‌لر گئجه نین قارانلیغیندا باغچالارا و باغلارا باش چکیر، اینسان‌لار طرفیندن آتیلان پالتارلاری گئییرلر.[۳]
- آل آنا و یا حال آناسی. پیسلیک تانریچاسی‌دیر. قیرمیزی رنگلی گئییم‌لری اولان، قیرمیزی ساچلی بیر قادین‌دیر. دوغوش زامانی زاهی‌نین باشی نین اوستونده دایانیر. گؤزگؤرونمز اولان حال آناسی آنایا و یا اوشاغا خطر یئتیرمک مقصدینی گودور. اوندان قورونمانین موختلیف اوصول‌لاری واردیر: توفنگدن گولله آتماق، زاهی‌یا کیشی پالتاری گئیدیرمک و یا آدینی مریم چاغیرماق.[۴]
- اوُنوُقای. قبیریستان‌لیق اطرافی اراضی‌لرده راست گلینیر. او، چوخ زامان یوللا گئدن آتلی‌یا، یاخود آرابالی یولچویا صاحیب‌سیز کئچی کیمی گؤرونور. کئچی نین رنگی متن‌لرین اکثریتینده آغ، یالنیز بیرجه متنده قارا وئریلیر. تاپینتی نین کئچی یوخ، اونوقای اولدوغو بیلینندن سونرا اونون آیاق‌لاری اوزانماغا باشلاییر. اونوقایین آیاق‌لاری نین اوزانماسی اونون گوجلنمه‌سینه سبب اولور.[۵]
- آل دده. یورد حامیسی رولو اویناییر. بو میفیک تصوور تورک خالق‌لاریندا مغلوب ائدیلمز ایگیدلرین داغا دؤنه رک یوردو قوروماسی اینانجینا چئوریلمیشدیر. توووزدا " آل دده " اوجاغی بونونلا علاقه داردیر.[۶]
- آلباسدی. تورک خالق‌لاری میفولوژی‌‌سینده منفی وارلیق اولسا دا، آذربایجانلی‌لاردا دوغوم و برکتین قورویوجوسودور و بعضی اوشاقلاری درد و بلادان قورویار.[۷]
- آلویز و یا داغ آنا.[۸]
- آندیر خان. اود تانریسی‌دیر. " لعنته گلمک " معناسیندا " آندیرا قالماق " ایفاده سی ایشله‌دیلیر. قارا و چیرکین معناسیندا " انتر " سؤزو ده ایشله دیلیر.[۹]
- چئنبیل. داغ تانریچاسی‌دیر. آذربایجانلی‌لارین کوروغلو داستانیندا یئر آدینا چئوریله رک چنلی بئل داغی اولموشدور.[۱۰]
- قانیم خان. اینام تانریسی‌دیر. آذربایجاندا راضی سالینا بیلمه‌ین اینسانلارا " قانماز " دئییلیر.[۱۱]
- قوْدوُ. گونش چاغیرماق و یا یاغیش یاغدیرماق اوچون تانری. قودو-قودو مراسیمی بونونلا باغلیدیر.[۱۲]
- سایا خان. حئیواندارلیقلا مشغول اولانلاری قورویور. سایا مراسیمی بونونلا باغلیدیر.[۱۳]
- توُفان دیو. ایلدیریم تانریسی نین ایلدیریم چاخاندا قیز قاچیرماسی میفینه اویغونلوق " تاپدیق " ناغیلینداکی توفان دیوده ده گؤرولور.[۱۴]
- تاپدیق. توفان دیوین اوغلودور، گؤی اوغلو کیمی گؤیدن یئره آتیلیر و تاپیلدیغی اوچون آدینا تاپدیق دئییلیر.[۱۴]
- اوُمای آنا. آذربایجان اینانج‌لاریندا هومای قایاسینا باشینی قویوب یاتان قادینین اوشاغی اولاردی.[۱۵]
- فاطما قاری. آذربایجان، شرقی آنادولو و شیمالی عراقین بعضی بؤلگه لرینده اومای آنانین وظیفه لرینی إتنیک-مدنی چرچیوه ده فاطما قاری موتیوی حیاتا کئچیریر. او، آذربایجان اینانج‌لاریندا بئلینده اوخو و یایی اولان بیر وارلیق شکلینده گؤستریلیر. فاطما قاری یایین گؤیه توتاندا بوللوق، یئره توتاندا قیتلیق اولور.[۱۶][۱۵]
- یاهوُ. خزر اطرافی بؤلگه‌لرده بالیقچی‌لیق نغمه‌لرینده آدی کئچیر.[۱۷]
- یئل بابا. کئچمیشده تاخیل سونبولدن چیخاندان سونرا بوغدانی ساماندان چیخارتماق اوچون چاغریلیردی: " تاخیلیمیز یئرده قالدی، یاخامیز الده قالدی. آ یئل بابا، یئل بابا، قوربان سنه، گل، بابا! " [۱۸]
- یئر آنا. نوروز بایرامیندا تورپاغین ایکی طرفدن قازیلماسی و آلتیندان کئچیدین دوزلدیلمه‌سی، سونرا اینسان‌لارین اورادان کئچمه سی یئر کولتونون بیر قالیغی اولوب، تورپاق روحو و یئر آنا روحوندان یئنیدن جانلانماغی ایفاده ائدیردی. تورک میفولوژی‌‌سینده یئر آنا ایله علاقه‌لندیریلن، ضعیف دوغولان کؤرپه‌نی کؤهنه مزارا قویاراق بیر گئجه اورادا ساخلاماق عادتی نین باشقا بیر فورماسی آذربایجان ناغیل‌لاریندا گؤرولور. ات پارچاسی کیمی دوغولان اوشاق سیمورق قوشو طرفیندن بیر چایین سویوندا اوزدورولور و داها سونرا اوشاق گؤزللشیر.[۱۹]
اییه‌لر
[دَییشدیر]أیه‌لر و یا اییه‌لر موعین طبیعی وارلیق‌لاری قورویان و یا اونلارین تجسّومو اولان میفولوژی وارلیق‌لار، یاخود هامی وارلیق‌لاردیر.[۲۰]
- باغ أیه‌سی. باغا گیرنده سالام وئریلملی، باغدان چیخاندا ساغوللاشدیلمالی دیر. باغدان بیر شئیین گؤتورنده ایجازه آلینمالیدیر.[۲۰]
- چای ننه‌سی. یاشلی قادین گئییمینده چایدا یاشادیغینا اینانیلیر. کؤرپودن کئچنده سویا چوخ باخیلاندا عصب‌لشیر و اینسانین باشین دؤندورور. باشی دؤنن آدامین گؤزلری قارالیر و چایا دوشور.[۲۱]
- چن قاریسی. چن، چیسَک، قارا دومانی تورباسیندا ساخلاییر آجیغی توتاندا تورباسین آچیب چن-دومانی بوشالدیر. چن یئل بابانین خوشونا گلمه ینده اسیب اونو داغیدیر.[۲۰]
- ائو اییه‌سی. هر ائوین بیر اییه‌سی واردیر. بعضاً آدینا " ائو جینی " ده دئییلیر.[۲۲]
- مئشه اییه‌سی. آذربایجان اینانج‌لاریندا مئشه اییه‌سی رولونو آغاج کیشی اویناییر.[۲۳]
- اود اییه‌سی. آذربایجان اینانج‌لاریندا اودو سو ایله سؤندورمزلر، اودون روحو اینجییر.[۲۴]
- سو صاحیبی. قورویوجو روحلار اولان صاحیب‌لرین ان اوستونودور. سحر سویا گئدنده اونا سالام وئریلمه‌لی‌دیر. سو چیرکلندیریلرسه، سو صاحیبی اینسانلارا زیان وئرر.[۲۱]
- اردوو (اردوی). سو روحونو تمثیل ائدن میفیک وارلیق‌دیر.[۲۵]
- ارنلر. سودا یاشادیغینا اینانیلان ارنلر سو روحونا باغلیدیرلار. بئله بیر دئییم وار: " یالان دئسن، سنی سویون ارنلری وورسون " .[۲۶]
- یئل اییه‌سی. حئیدر، یئل اییه‌سینه آذربایجان مدنیتینده وئریلن آددیر. خالق آراسینداکی بیر روایته گؤره، یئددی رنگده یوماق دولاییب قیچینین آلتینا قویدوقدان سونرا، اسن کولک سببی ایله یوماق دیگیرله نیب گئتدیگی اوچون حئیدره عصبیلشن فاطما قادین، بئلینده کی اوخ و یایی چیخاریب اونو وورماق ایسته میشدیر. یایی دوز توتمادیغی اوچون حئیدر گوله‌رک قاچیب، فاطما قادینین یونلارینی گؤیون یئددینجی قاتیندا گیزله‌دیب. بئله‌جه گؤی قورشاغی یارانمیشدیر.[۲۷]
- یئر اییه‌سی. گوندوزلر اینسانا گؤرونمزلر و زیان وئرمزلر. گئجه واختی ایسه دیقت ائدیلمه‌لیدیر.[۲۸]
میفیک وارلیق‌لار
[دَییشدیر]- جیرتدان. آذربایجان ناغیل‌لاری نین قهرمانی‌دیر. آراشدیرمالارا گؤره، آلوو روحونو تمثیل ائدیر.[۲۹]آذربایجان کؤرپه‌لر ده جیرتدان آدلاندیریلا بیلیر.[۳۰]
- چینتیرقاییش/کندیرقاییش. آخشام‌اوستو یول کناریندا راست گلینن میفولوژی وارلیق‌دیر. او، چوخ آریق‌دیر و 63 اوزون قوللارا مالیک‌دیر. چینتیرقاییش یولچولارا کؤمک‌سیز قاری و یاخود اوشاق شکلینده گؤرونور. یولچولاردان اونا کؤمک ائتمه‌سینی خواهیش ائدیر. سونرا ایسه قوللارینی اونو گؤتورمک اوچون اَییلن یولچونون بوینونا دولاییر و اونو سیخماغا باشلاییر. ناخچیواندا راست گلینیر.[۵]
- دامداباجالار. اونلار کؤهنه ائولرین، مسجیدلرین دییرمان‌لارین خارابالیق‌لاریندا یاشاییرلار. آخشامدان کئچمیش حَیَطه ایستی سو تؤکمک اولماز، چونکی تصادوفن، دامداباجالارین اوشاق‌لارینی یاندیرماق اولار، بئله اولارسا، اونلار بونون قارشی‌لیغیندا اینتیقام آلماغا باشلایارلار.[۳۱]
- دیولر. نهنگ، قووّتلی، عئیبه‌جر و اینسانابنزر دیولر قویولارین دیبینده کی اوچ اوتاقلی ماغارالاردا یاشاییرلار و شر قووّه‌لری تمثیل ائدیرلر. " ابراهیمین ناغیلی " -ندا ایسه دیو خئییرخواه‌لیغی، اینسان‌لارلا قان قوهوملوغو ایله تصویر ائدیلیر.[۱۸]
- دؤنرگه‌لر. میف، ناغیل و داستان‌لاردا بعضی قهرمانلار باشقا اوبرازا چئوریلیر، دؤنور. بو خوصوصیت اونلار فونکسیونال کاراکتریستیکاسیندا اساس رولو اوینادیغی اوچون بئله آدلانیرلار.[۲۰]
- آدامجیل قورد.[۳۲]حکایه‌لرین بیرینده آدامجیل اولماق اوچون ایستیفاده ائدیلن دری یاندیریلاندا همین اینسان آدامجیل‌لیقدان خیلاص اولور.[۲۰]
- گورئشن. گؤزل بیر قیزدیر. گئجه یوخودان اویانیب حَیَطه چیخارکن اونو آلووسایاغی بیر ایشیق احاطه ائدیر و باشینا جاناوار دریسی دوشور. آدامجیلا چئوریلن قیز او گوندن سونرا کندده آدام اؤلن کیمی همین درینی گئییر و اؤلونو قبیردن چیخاردیب آپاریر.[۵]
- ایلان-اوغلان. اوغلان ایلانا چئوریلمک اوچون پالتاردان ایستیفاده ائدیر، پالتار یاندیریلاندا هم ایلان، هم اوغلان غئیب اولور.[۲۰]
- کافتار. داها چوخ قبیریستان‌لیق اطرافیندا راست گلینن میفولوژی وارلیق‌دیر. بیر نئچه متنده او، یوللا گئدن آتلی‌لاری اینجیدیر، داها چوخ ایشیقدان و دمیر اشیالاردان قورخور. بو تیپ متن‌لرین بیرینده کافتار آراباسینا میندیگی شخصه دئییر کی، سن اوشاقکن آنانین اوزونه آغ اولموسان.[۵]
- کافتارکیس. آدامدان دؤنمه‌دی، بوینوزلاری وار. گئجه قبیرلری ائشیب، جسدلری چیخاریب باش‌داشینا سؤیکه‌ییر. سونرا ایسه اونلاری بوینوزلاری واسیطه‌سیله دالینا قویوب، یئمک اوچون آپارار.[۲۰]
- سۆلئیه (ایسگندر قوشو). اونون گؤرونمه سی اطرافدا اووون اولماسینا ایشاره دیر. آما اونا گولله آتماق اولماز. اووچولارین وئردیکلری معلوماتا گؤره، اونا گولله آتان کیمی دونیا قاریشیر، گونشلی هاوا اولماسینا باخمایاراق، بیردن-بیره گوجلو یاغیش یاغیر، دولو تؤکور، توفان قوپور و س.[۵]
- کله‌گؤز (تپه‌گؤز). آذربایجان خالق داستانیندا راست گلینیر، اینسان سوموک‌لریندن قالاسی وار.[۳۳]
- کیمسه‌لر و یا کیمسنه. ائوده اینسان اولماسا دا، ائوه گیرنده سالام وئررلر. چونکی ائوده کیمسه‌لر وار. اونلار ائوه برکت گتیرر، قوش جیلدینده اینسانین یوخوسونا گیررلر.[۳۴]
- خورتدان و یا خورتلاق. گئجه قبیردن خورتلایاراق چیخان وارلیق‌لاردیر.[۳۵]
- قاراچوخا. متن‌لرده قاراچوخا دایم ائوله باغلی اولور. اونون دامین اوستونده یاتدیغی، ائوه گیرن زامان قاراچوخایا سالام وئرمک لازیم اولدوغو قئید اولونور. قاراچوخانین ائوی ترک ائتمه‌سی ایسه او عاییله‌نین بختی نین باغلانماسی کیمی یوزولور.[۳۶]
- قارامات. پیس روحدور. آذربایجان دیلینده " قارامات باسماق " دئییمی واردیر.[۳۷]
- قاییش بالدیر. اوشاقلاری قورخوتماق اوچون اویدورولموشدور.[۳۸]
- قوُلباسدی و یا آلئیبانی. اوزون‌بویلو، آغبنیز و چیلپاق تصوور ائدیلن، قادین جینسینه مخصوص میفیک جانلی‌دیر. سینه‌سینه ایینه سانجیلاندا حرکت ائده بیلمیر.[۳۹]
- قوُلیابانی‌لار. چؤلده و یا قبیریستان‌لیقدا یاشاییب، گئجه یولچولارینی قورخودورلار. قولیابانی‌لار توتولدوقدان سونرا پالتارینا ایینه سانجیلاراق صاحیبله نیله‌بیلر، آنجاق اینسانین هر دئدیگی نین عکسینی ائده‌جک.[۴۰][۴۱]
- ملک. آذربایجان اینانج‌لاریندا اوددا ملک اولدوغونا اینانیلار، اود سو ایله سؤندورولمزدی.[۴۲]
- پریلر. اونلار ناغیل‌لاریدا موثبت رول اویناییر، آغ دری‌لری و اوزون ساچلاری ایله گؤزل باکیره‌لر اولاراق تصویر اولونور. پریلر گؤزل باغلاردا و سارایلاردا یاشاییر، حوووض‌لاردا اوزورلر. اونلار گؤیرچینه چئوریلیب، باشیا یئرلره اوچا بیلیرلر..[۴۳] آذربایجان میفولوژی‌‌سینه سولارین صاحیبی اولان سو پری‌لری ده مؤوجوددور.[۴۴]
- شاهماران و یا ایلانلارین شاهی. یاری-ایلان، یاری-اینسان تیپلی وارلیق‌دیر.[۴۵]
- شئشه. آذربایجان اینانج‌لاریندا بیلینمزلر عالمیندن گلن شئیطانی قوشدور، آنجاق گئجه لر اوچار، تک قالان اوغلان اوشاق‌لارینی ووروب اؤلدورر.[۴۶]
- توُلپار. آذربایجان کوراوغلو داستانیندا قیرات و دۆرات تولپارین (دنیز آتی) نسلیندن گلیر.[۴۷]
- اوُجوُقوُلوُ. نهنگین آدی‌دیر، نورمال اینسان‌لار اونون آنجاق دابانینا چاتیر.[۲۰]
- وئرگیلی آدام‌لار. وئرگی یوخودا وئریلیر و اونو وئرن موختلیف پیر صاحیب‌لری‌دیر.[۵]
جین لر
[دَییشدیر]جین‌لر ایسلامدان اولکی عرب میفولوژیسی و داها سونرا ایسلام میفولوژیسی و تئولوژی‌سینده فؤوق‌الطبیعی وارلیق‌لاردیر. هم موثبت، هم ده منفی رول اوینایا بیلیرلر. آذربایجان میفولوژی‌‌سینده آشاغیداکیلارا راست گلینیر:
- جین دَییشیگی. شکی متن‌لرینه گؤره کؤرپه اوشاغی تک قویدوقدا جین اونو اؤز بالاسی ایله دَییشدیریر. جینین دییشدیردیگی اوشاق جانسیز، آریق و بالاجابوی اولور. جین دییشگی، عادتاً، تک گزیر. اونون اوزونه باخاندا آدامین جانینا قورخو دوشور. هئچ کس اونونلا عاییله قورمور. هانسی ائوده مجلیس اولوب، اونا پای چیخاریلماسا، همین عاییله‌یه بدبخت‌لیک اوز وئریر. آغبابا نومونه‌سینه گؤره جین دییشیگی همیشه خارابا یئرلرده، قایالیق‌لاردا اولور. او، جین کیمی جوربجور دونلارا گیره بیلمیر. بونا گؤره ده راستلاشدیغی آدام‌لاری اوزاقدان-اوزاغا آلداتماغا چالیشیر.[۵]
- بیزدن یاخشی‌لار. جین‌لره وئریلن آددیر. یئره سو تؤکولنده بیزدن یاخشی‌لارین اوشاقلاری یانار و اونلار دا اینتیقام آلماق اوچون اینسان‌لاری دؤیرلر.[۴۸]
- آستانا جینی. ائوین آستاناسی نین صاحیبی‌دیر، آخشام واختی چؤلده اوتورماق و یا الی قوینوندا دورماق اولماز.[۳۶]
- چَر و چوْر. بیزدن یاخشی‌لاردان‌دیر، اینسانین وار-دؤولتینه زیان وئررلر. چر ترلی آتی اؤلدورور کی، اینسان پیادا قالسین، یول گئده بیلمه‌سین.[۲۰]
- آغ چوْر و قارا چوْر. چورون فورمالاری‌دیر. آغ چور بوستانی محو ائدیر، قارا چور ایسه باغ-باغچانی، ان چوخ اوزومو قیریر.[۲۰]
- ملئیکه‌لر. قادین جینسینده دیرلر، گؤیرچینه چئوریله بیلیرلر.[۲۰]
- بویو بیر قاریش، ساققالی ایکی (یئددی) قاریش. آذربایجانلی لارین اینانجیندا گؤزه گؤرونمه‌ین، اینسانابنزر جیندیر. ساققالینداکی هر توک بیر اوخدور.[۴۹]
- اجینّه. جاماعاتین سیخ اولدوغو یئرلرده یاشاییب، قیسا بویلو اولورلار. ایری باشلاری، توکلو بدن‌لری و ترس آیاق‌لاری واردیر.[۵۰]
- جین‌لر پادشاهی. آغزینا توپوردوگو شخص دونیاداکی هر شئیین دیلینی بیلیر.[۲۰]
اژداهالار
[دَییشدیر]اژداهالار آذربایجان میف و ناغیل‌لاریندا قوراقلیق و خسته لیگین سببکاری کیمی تصویر ائدیلیر، سو منبع‌لری نین قاباغینی توتورلار. اژداهانین کسیلمیش باشی‌نین دیریله‌رک قهرمانا هوجوم ائتمه‌سی ده مومکوندور. آذربایجان ترکمه‌لری نین خالچا موتیولرینده راست گلینیر، ائوین قورویوجوسو (تالیسمانی) اولاراق ایستیفاده ائدیلیر.[۵۱]
- داش اژداها. آرپا چایی نین ساحیلینده یاشایان بیر کیشی‌نین گؤزل قیزی سئودیگی اوغلانلا گؤروشنده، قیزا بند اولموش اژداها اونلاری گؤرور و غضبله‌نیب کامینا چکمک ایسته‌ییر. بو واختی قیزین آتاسی اوزونو گؤیلره توتوب آللاها یالواریر و اژداها داشا دؤنور. همین داشا " اژداها بورنو " دئییرلر.[۵۲]
- چوُخور اژداهاسی. " نصیر کیشی نین حکایتی "-نده راست گلینن بو اژداهانین باشی پیشیک باشی بویدا ایدی، خیرداجا بوینوزلاری واردی.[۲۰]
- چیرتداغ. " قیزیل قوچ " ناغیلیندا چارداقدان یئره دوشدوکدن سونرا بؤیویوب اژداها اولور.[۵۳]
- اژداها نسلیندن گلن اینسان. اوچ یوز ایل قادین و داها سونرا یئددی یوز ایللیک اژداها جیلدینده یاشادیقدان سونرا یئنیدن قادینا چئوریلیر. اینسان جیلدینده اولماسینا باخمایاراق نفسی اژداها نفسی اولاراق قالدیغی اوچون یانینداکی‌لارا زیان وئریر.[۵۳]
- چوخ‌باشلی اژداها. بعضی سوژت‌لرده اژداها اوچ، یئددی و قیرخ باشلی اولور، اؤلدورولمه‌سی اوچون بوتون باشلاری کسیلمه‌لی‌دیر.
- جوت‌باشلی اژداها. آذربایجان خالچا توخومالاریندا راست گلینن موتیودیر.[۵۴]
- دوققوزباشلی اژداها. خوْرنا کندیندن جاوان بیر اووچونون دوشمنی سِحرلی کیشی‌نین بوروندوگو جیلدلردن بیری‌دیر.[۲۰]
- قیرخ باشلی اژداها. " اووچو احمد " ناغیلیندا راست گلینیر.[۵۲]
- عقربین قارنینداکی یئددی اژداها. ناغیل قهرمانی تاپدیق اژداهالاری اؤلدوردوکجه هره سی نین قارنیندان قیرخ یئنی اژداها چیخیر.[۵۵]
- گؤی چارخینی چئویرن جوت اژداها. تورک خالق‌لاری میفولوژی‌‌سینده‌کی بو افسانه‌یه آذربایجان خالچالاریندا راست گلینیر.[۵۴]
قهرمانلار
[دَییشدیر]- بابا امیر. سِحیرلی پاپاغینی باشینا قویاندا گؤرونمز اولان داستان قهرمان‌لاریندان بیری‌دیر.[۵۶]
- چرشنبه آروادی. چرشنبه گونو بیر ائوده ایشلر تاماملانمامیش ایسه اورا گیرن و زیان ووران جادوگردیر.[۵۷]
- چؤمچه‌خاتون. حکایه‌لردن بیرینه گؤره، قوراقلیق زامانی بیر تپه‌نین باشینا چیخاراق آللاهدان یاغیش ایسته ییر. آللاه یاغیش یاغدیردیقدان سونرا تپه‌نی ترک ائتمه‌یه‌رک چوخ ایسلانیر و یام‌یاشیل بیر آغاجا چئوریلیر.[۲۰]
- خیزیر. " ...اونو تئشته ییغیب یوکون آلتینا قویارلار. گویا گئجه خیدیر ایلیاس گلیب الینی بو اونا چکر، اونو افسونلار. بو اون موقدس و افسونلانمیش حساب ائدیلر. " خیزیر بعضاً مؤعجیزه لی دوغوشا سبب اولان درویش، بعضاً ده بیر ایللیک یولو بیر گؤز قیرپیمیندا قطع ائدن، کورلارین گؤزونو آچان پئیغمبر اولور.
- کوراوغلو. کوروغلو نره چکنده داغ-داش لرزه یه گلردی.
- کوسا و کئچل. نوروز بایرامی قهرمان‌لاری‌دیر، کوسا قیشی، کئچل ایسه یازی سمبولیزه ائدیر.[۱۷]
- قورقود آتا. کایناتداکی هر شئیین آدینی او وئرمیشدیر.[۵۸]
- اوْخای. دوشمن‌لری طیلسیمله‌ین و گیزلی خزینه یه صاحیب سحیربازدیر. او بیری دونیانین تمثیلچیسی‌دیر. اوْخایین قصری‌نین دؤرد بیر یانی اینسان قانیندان قیرمیزی دنیزلرله اؤرتولودور. قصرین حیطی اینسان جیلدینده حئیوانلارلا دولودور. دیوارلار اینسان کلله‌سی ایله هؤرولوب.[۵۹]
- اووچو پیریم. ایلان‌لار پادشاهی آغزینا توپوردوگو حئیوانلارین دیلینی اؤیرنمیشدیر. یوز ایل ماغارادا یاشامیشدیر.[۶۰]
کونسپت‌لر
[دَییشدیر]- عالمین یاتدیغی واخت. قیشین سونو، یازین باشلانغیجینا دئییلیر. طبیعتین اؤلوب-دیریلدیگینه اینانیلیر.[۶۱]
- آدنا گونلری. بعضی آذربایجان بؤلگه لرینده دده-بابا روحلاری نین یاد اولدوغو گونلره دئییلیر.[۶۲]
- آزار-بئزار. هر جور خسته لیگه دئییلیر.[۶۳]
- دؤولت قوشو. کیمین چیینینه اوتورسا پادشاه اولار.[۶۴]
- گونش و آی. آذربایجان اینانج‌لاریندا گونشین قیز، آیین ایسه اوغلان اوشاغی اولماسی فیکری واردیر.[۶۵]
- قاراباسما. گؤزه پیس بیر شئی گؤرونمه‌سی‌دیر، کابوس‌لار دا بونا عاییددیر.[۳۷]
- قارادابان. گئجه دوغولان شخصه دئییلیر. گؤردوگو ایش همیشه اوغورسوز اولور.[۶۶]
- قاری ننه‌نین اؤرکنی. یاغیشدان سونرا سمادا یارانان یئددی رنگلی گؤی قورشاغی‌نین خالق آراسینداکی آدی‌دیر.[۶۷] گؤی قورشاغی نین آلتیندان کئچنده قیز اوغلان، اوغلان ایسه قیز اولور.[۲۰]
- غرب اولدوزو. آذربایجان اینانج‌لاریندا غرب اولدوزونو گؤرن شخص اوغورلو قبول ائدیلر.[۶۸]
- قیش. آذربایجان اینانج‌لاریندا قیش قوجا قاری اولاراق تصوور ائدیلیر.[۶۵]
- قورد. یوخودا قورد گؤرمک یاخشی‌دیر، قوردا سؤیمک اولماز، آغاجا قورد کلله سی آسیلاراق باغ-بوستان قورونور.[۶۹]
- اؤلولرین دیریلدیلمه‌سی. " قول محمود " داستانیندا اؤلولرین باشی اوزرینده اوچ میصراع شعیر اوخونار، هر میصراع بیتنده بیر اؤلو دیریلر.[۷۰]
- یوخودا آت گؤرمک. اوزون‌بویلولوق و آرزویا چاتماغا ایشاره دیر.[۷۱]
میفولوژی دوشونجه
[دَییشدیر]بیر إتنوسو دیگریندن آییران علامت‌لر چوخدور. فرقلندیریجی عامیل‌لرین ان اؤنده گلنی ایسه میفولوژی دوشونجه‌دیر. بو سیرایا مراسیم‌لر، بایرام‌لار، عادت‌لر — مدنی ایرثین باشقا آرخایک آتریبوت‌لاری دا داخیل‌دیر. لاکین دونیانی درک ائتمه ده الده اولونان ایلکین نتیجه‌لر کؤکله — چوخ درین قاتلارلا باغلاندیغیندان اساس معیار رولونو میفلر داشیییر. باشقا سؤزله، بعضی اوخشارلیق، یاخینلیق و سسلشمه‌لر نظره چارپسا دا، دونیا خالق‌لاری‌نین هر بیری نین میفولوژی‌‌دن کئچن اؤزونه‌مخصوص مدنیتی، فولکلور عنعنه سی، دونیاآنلامی واردیر. اورادا دویولان‌لارا و باش وئرن‌لره هر میلتین اؤز میفولوژی باخیشی مؤوجوددور. و آذربایجان تورکلری نین معنوی سیماسی نین فورمالاشماسیندا ان موهوم وظیفه میفولوژی دوشونجه نین کورتبیی شکیلده یارانان محصول‌لاری نین اوزرینه دوشموشدور. ایبتیدایی اینانج‌لارین قالیق‌لاری میف و ریتوال‌لار واسیطه‌سی ایله فولکلورون إپیک، لیریک ژانرلارینا کئچمیش، ائله‌جه ده اونلار اویون-تاماشالارین، مراسیم نغمه‌لری‌نین اؤزه‌گینی تشکیل ائتمیشدیر. مدنیتین ان آرخایک علامت‌لری نین و إلمنت‌لری نین کومپلکس شکیلده عکسینه ده میفولوژی‌‌نین داشیییجی‌لاریندا (یارادیجی‌لار — تانری‌لار، دونیانین، طبیعت حادیثه‌لری نین یارانماسی، جانلی-جانسیز وارلیق‌لارین بیر-بیری ایله قارشی‌لیقلی موناسیبت‌لری و علاقه‌لری حاقینداکی تصوورلرده، کولت‌لاردا، ماگیک‌لیکله یوغرولان، ساکرال‌لاشدیریلان جیسیم‌لرده) راستلاشیریق.
میفین* (یاخود میفیک زامانین) قورتاردیغی، بیتدیگی یئردن تاریخ باشلاییر. لاکین میفولوژی گؤروش‌لرسیز هئچ بیر خالقین قدیم تاریخی و مدنیتی یوخدور. اونا گؤره کی، آرخایک مدنیت‌لرین هامیسی منبعیینی میفولوژی تصوورلردن آلیر.
آذربایجان دونیانین ایلکین اینسان مسکن‌لریندن بیری‌دیر. إتنوقراف‌لار بیلدیریرلر کی، «یئر اوزونده یازیلی منبع‌لرین تاریخی 5 مین ایلدن چوخ دئییل، لاکین آذربایجاندا یاشایان ان قدیم اهالی نین تاریخی 2 میلیون ایله قدردیر». محض اولو اجدادین کؤکونو همین اوزون زامان عرضینده یارانان میفولوژیسی نین ایزلری ایله اوزه چیخارماق مومکوندور.
میفلر
[دَییشدیر]میف دونیانین ایشاره لرله، ساکرال اوبرازلارلا درکی‌دیر. طبیعی‌دیر کی، دیلین یارانماسی پروسه‌‌ینده اینسان‌لارین بیر-بیری‌لری ایله، طبیعتله علاقه لری سیقنال لار و ایشاره لر واسیطه سی ایله قورولموشدور. بئله بیر قناعت ایره‌لی سورورلر کی، «بئیین استروکتورلاری نین ائوولیوسیاسی نیطقله باغلی مئیدانا گلمیش، هومینید اجدادین ژست‌لرله اونسیتی و آیری-آیری سسلری آنلامالاری ایله دیل فورمالاشماغا باشلامیشدیر» [318، 93]. موختلیف سسلر رابیطه یاراتماغا خیدمت ائتمکله بیرلشیب سؤزلری یاراتدیغی کیمی کورتبیی میفولوژی اوبرازلار شکلینه دوشن طبیعت حادیثه لری و دونیانین آیری-آیری آتریبوت‌لاری دا اوچ فونکسیونون (دوغولما، یاشاما، محو اولما؛ مس.: کولک دوغولور، فعالیت گؤستریر و یوخا چیخیر؛ یاغیش یاغیر، یئر اوزونو نملندیریر، تورپاق سویو اؤزونه چکمکله یوخ اولور) داشیییجی‌سینا چئوریلمکله دورغونلوقدان چیخیب اینکیشافین تمل داشلارینی قویموشدور. دئمه‌لی، هر بیر خالقین تاریخی نین و مدنیتی نین عرفه‌سی، همچنین ایلکین باشلانغیجی اونون میفولوژیسی ایله تصدیقله نیر. توپلوم حالیندا یاشایان اینسان‌لارین ایبتیدایی امک پروسه‌‌سی‌نین، معیشت طرزی نین، پئشه‌لره (اووچولوق، مالدارلیق، اکینچی‌لیک، توخوجولوق و. ب) یییه‌لنمه‌لری‌نین ده اساس ایستیقامت‌وئریجی گوجو میفیک دوشونجه ایله باغلانیر. اونلارین ریتوال‌لاری، بایرام‌لاری دا میفلرله تنظیمله‌نیر، اینام و اعتیقادلاری نین دا مایاسیندا میفولوژی گؤروش‌لر دایانیردی. بو سبب‌لردن آذربایجان خالقی نین میفولوژیسی نین گنزیسی نین سیستئملی شکیلده آراشدیریلماسی مدنیت تاریخی نین ان قارانلیق صحیفه لری نین آیدینلاشدیریلماسینا یاردیم گؤستره بیلر. قافقازدا یاشایان قدیم تورکلرین ایبتیدایی دونیاگؤروشونون، اینانج‌لاری نین، میفولوژی درک ائتمه‌سی نین یازیلی و شیفاهی منبع‌لری نین صاف-چوروک ائدیلمه‌سی بیر نئچه سببدن بؤیوک اهمیته مالیک‌دیر: ایلک نؤوبه ده، بو، اونلارین ازلدن قافقازدا دوغولوب مسکونلاشمالاری نین تاریخی-مدنی حادیثه اولدوغونو اساسلاندیریر. ایکینجیسی، تکجه بو پروسه‌‌نین کاراکترینی موعین‌لشدیرمیر، هم ده إتنیک بیرلشمه لرین باشا چاتماسینی تنظیمله ییر، سونراکی اینکیشافا جیدی تاثیر گؤستریر. ائله‌جه ده شرق خالق‌لاری نین اینانج‌لاری، دینی عنعنه لری، میلّی کالوریتی ایله قارشی‌لیقلی باغلاشمالارین آسپکت‌لری آردیجیل‌لیقلا نظردن کئچیریلیر.
میفلر – آرختیپیک، اونیورسال، فؤوق‌الطبیعی اوبرازلار سیلسیله‌سی‌دیر و قدیم خالق‌لاردان بیری کیمی آذربایجان تورکلری نین ایلکین دونیاگؤروشونون محصولودور. بعضاً کونکرت اوبراز، خوصوصی آد شکلینده یادداش‌لاردا یاشاسا دا، هر بیری موعین وارلیغین یارانماسی، فعالیتی و محویندن بحث آچان پریمیتیو احوالاتین داشیییجی‌سیدیر. داها چوخ اسکی چاغلارا عایید یازیلی آبیده لرده، ناغیل، إپوس و شیفاهی إپیک عنعنه‌نین باشقا فورمالاریندا، ریتوال‌لاردا، اینام و اعتیقادلاردا میفیک دوشونجه نین قالیق‌لارینا راست گلیریک – بوتون بونلار تدقیقاتین اوبیئکتینی تشکیل ائدیر.
اولو اجدادین دونیانین یارانماسی حاقیندا تصوورلری، کورتبیی شکیلده مئیدانا گلن میفولوژی اوبرازلار، کایناتین میفیک سیستمی و مودل‌لری، افسانه، آرخایک ناغیل، إپوس متن‌لری‌نین ایچریسینده اریدیلن میفیک سوژت‌لر تدقیقاتین پردمتی‌دیر. بو نومونه‌لرین بیر قیسمی قدیم یازیلی و مادّی آبیده‌لرده (قوبوستان قایا رسملری، «اوستا»، داش کیتابه‌لر، آرکولوژی قازینتی‌لار زامانی موختلیف کورقان‌لاردان تاپیلان معیشت اشیالاری و س.) اؤزونه یئر آلمیش، دیگر قیسمی ایسه شیفاهی شکیلده یادداش‌لاردا یاشادیلاراق زمانمیزه قدر گلیب چیخمیشدیر. میف متن‌لری کلاسیک یازیچی‌لاریمیزین اثرلری نین ده قایناق‌لاریندان بیری اولموشدور، ائله‌جه ده خالق مراسیم‌لری، عادت-عنعنه لر، اویون و تاماشالار، ایناج‌لاردا درین ایزلر بوراخمیشدیر. إپیک عنعنه ده آذربایجان تورکلری نین اسکی میفلری نین اساس داشیییجی‌سی «کیتابی-دده قورقود»، «کوراوغلو»، «اصلی و کرم» کیمی إپوس‌لار و آرخایک ناغیل‌لاردیر اولموشدور.
اتک یازی‌لار
[دَییشدیر]- ^ Kalafat, 1998. səh. 42
- ^ Cəlal Bəydili (Məmmədov). Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya (monoqrafiya). - Bakı: Mütərcim, 2007. - 272 səh.
- ^ В. Б. Агач-Киши // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 35.
- ^ Ələkbərova, Lətafət,SMOMPK (“QAFQAZ ƏRAZİLƏRİ VƏ XALQLARININ TƏSVİRİNƏ DAİR MATERİALLAR TOPLUSU”) MƏCMUƏSİNDƏ KİÇİK JANRLAR, Bakı: Bakı Dövlət Universiteti
- ^ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ ۵٫۵ ۵٫۶ Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Şəki folklor mühiti, Bakı, 2012. – 248 səh.
- ^ Beydili, 2003. səh. 33
- ^ Beydili, 2003. səh. 37
- ^ Beydili, 2003. səh. 59
- ^ Karakurt, 2011. səh. 44
- ^ Karakurt, 2011. səh. 90
- ^ Karakurt, 2011. səh. 167
- ^ А.Caferoğlu."AZERBAYCAN ve ANADOLU FOLKLORUNDA SAKLANAN İKİ ŞAMAN TANRISI"(PDF) (türk).
- ^ Beydili, 2003. səh. 486
- ^ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ Beydili, 2003. səh. 537
- ^ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ Beydili, 2003. səh. 584-585
- ^ Beydili, 2003. səh. 215-218
- ^ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ R.Əliyev. "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı" (azərb.). Bakı nəşriyyatı.
- ^ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Qafarlı, Ramazan (2010), AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRİNİN MİFOLOGİYASI, ADPU
- ^ Beydili, 2003. səh. 612-613
- ^ ۲۰٫۰۰ ۲۰٫۰۱ ۲۰٫۰۲ ۲۰٫۰۳ ۲۰٫۰۴ ۲۰٫۰۵ ۲۰٫۰۶ ۲۰٫۰۷ ۲۰٫۰۸ ۲۰٫۰۹ ۲۰٫۱۰ ۲۰٫۱۱ ۲۰٫۱۲ ۲۰٫۱۳ ۲۰٫۱۴ ۲۰٫۱۵ Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
- ^ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ Beydili, 2003. səh. 136
- ^ Beydili, 2003. səh. 205
- ^ Beydili, 2003. səh. 568
- ^ Karakurt, 2011. səh. 229
- ^ Beydili, 2003. səh. 195
- ^ Beydili, 2003. səh. 60
- ^ Karakurt, 2011. səh. 144
- ^ Beydili, 2003. səh. 280
- ^ Beydili, 2003. səh. 128
- ^ Karakurt, 2011. səh. 91
- ^ SMOMPK: AZƏRBAYCAN FOLKLORU MATERİALLARI. 2-ci cild, AMEA Folklor İnstitutu, 2019
- ^ Beydili, 2003. səh. 414
- ^ Beydili, 2003. səh. 554
- ^ Beydili, 2003. səh. 314
- ^ Beydili, 2003. səh. 243
- ^ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ Beydili, 2003. səh. 204
- ^ ۳۷٫۰ ۳۷٫۱ Beydili, 2003. səh. 298
- ^ Beydili, 2003. səh. 304
- ^ Beydili, 2003. səh. 42-43
- ^ Каракашлы К. Т. (азерб.)русск.. Материальная культура азербайджанцев Северо-восточной и Центральной зон Малого Кавказа: историко-этнографическое исследование. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964.
- ^ Гюль-ябани // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — Т. I. — С. 342.
- ^ Beydili, 2003. səh. 436
- ^ Әфәндијев П. (азерб.)русск.. Азәрбајҹан шифаһи халг әдәбијјаты (азерб.) / Научный редактор А. Набиев (азерб.)русск.. — Б.: Маариф, 1992. — 477 с.
- ^ Басилов В. Н. Пари // Мифы народов мира / Гл. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1982. — Т. II. — С. 287.
- ^ Seçkin SARPKAYA (2018). "CÂMASBNÂME'DEN MASALLARA ŞAHMARAN: TÜRKİYE SAHASI MASALLARINDA ŞAHMARAN TİPİ VE ANLATILARI".
- ^ Beydili, 2003. səh. 528
- ^ Çufadar, N. (2019). Köroğlu Destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215-226. DOI: 10.29000/rumelide.606128.
- ^ Beydili, 2003. səh. 104-105
- ^ Beydili, 2003. səh. 108
- ^ Beydili, 2003. səh. 187
- ^ Beydili, 2003. səh. 193
- ^ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ Məhsəti Rüstəm qızı Ismayıl. Naxçıvan əfsanələri. Bakı: Еlm, 2008, 208 s.
- ^ ۵۳٫۰ ۵۳٫۱ Azərbaycan nağılları. V cild.
- ^ ۵۴٫۰ ۵۴٫۱ AZERBAYCAN HALI VE TEKSTİLLERİNDE EJDER MOTİFİ. Valide Paşayeva
- ^ Azərbaycan nağılları. IV cild.
- ^ Beydili, 2003. səh. 342
- ^ Karakurt, 2011. səh. 96
- ^ Beydili, 2003. səh. 21
- ^ Beydili, 2003. səh. 441
- ^ Beydili, 2003. səh. 75
- ^ Beydili, 2003. səh. 42
- ^ Beydili, 2003. səh. 79
- ^ Beydili, 2003. səh. 84
- ^ Beydili, 2003. səh. 171
- ^ ۶۵٫۰ ۶۵٫۱ Beydili, 2003. səh. 63
- ^ Beydili, 2003. səh. 300
- ^ Beydili, 2003. səh. 217
- ^ Kalafat, 1998. səh. 68
- ^ Beydili, 2003. səh. 352
- ^ Beydili, 2003. səh. 460
- ^ Beydili, 2003. səh. 71