ایلئتیشیم
ایلئتیشیمین هامی طرفیندن عئینی درجه‌ده قبول اوْلونان عۆمومی تعریفی یوْخدور. رۇح بیلیمجیلاردان بیری‌نین حسابلاما سینا گؤره، هله ۱۹۶۹-جو ایله قدرکی دؤورده تکجه اینگیلیس دیلینده اوْلان ادبیات‌دا ایلئتیشیمین ۹۶ تعریفی معلوم ایدی. سوسیال سایکولوژیدا ایلئتیشیمه مۆختلیف تعریفلر وئریلمیش‌دیر. اوْنلاردان بیری بئله‌دیر: ایکی و داها چوْخ آدامین موناسیبتلری آیدینلاش‌دیرماق و عۆمومی نتیجه الده ائتمک آماچ‌له اؤز سیلرینی علاقلندیرمه‌یه و بیرلشدیرمه‌یه یؤنلدیلمیش قارشی‌لیق‌لی ائتکی(تاثیر)ینه ایلئتیشیم دئییلیر. ایلئتیشیم نیازی سوسیال نیاز‌دیر، اینسانین نیازلاری ایچریسینده اؤزل یئر تۇتور. لئو ویقوتسکی ایلئتیشیم نیازینا اۇشاغین سایکولوژی اینکیشافینین اساس و حرکت وئریجی قوه‌سی کیمی اؤزل اهمیت وئریردی. کؤرپه‌نین هر بیر نیازی اینکیشاف پروسِسینده تدریجاً اوْنون اۆچون باشقا آداما، اینسانلا تماسا، اوْنونلا ایلئتیشیم نیازینا چئوریلیر. ایلئتیشیم نیازی سونراکی یاش دؤورلرینده ده اۇشاق شخصیتی‌نین اینکیشافیندا مُهم روْل اوْیناییر. یئنی‌یئتمه اجتماعی-اخلاقی موناسیبت نورمالارینی ایلئتیشیم پروسسینده منیمسییر. ایلئتیشیم سیتواسییاسینین ایکی تیپینی فرق لن‌دیرمک اوْلار: بیرگه فعالیّت‌ده ایلئتیشیم و شخصی ایلئتیشیم. بیرگه فعالیّت شرایطینده ایلئتیشیم فونکسیونال کاراکتر کسب ائدیر، یعنی اوْنون کۇنوسو بیرگه فعالیّتین کاراکتری ایله بللی اوْلونور. شخصی ایلئتیشیم ایسه ایکی و داها چوْخ آدامین واسطه‌سیز تماسی کیمی مئیدانا چیخیر و ائموسیونال کاراکتر داشیییر.
دیل[دَییشدیر]
دیل، اینسانلار آراسیندا مۆقاویله‌نی تامین ائدن، اؤزونه خاص قانونلاری اوْلان و آنجاق بۇ قانونلار چرچیوه‌سینده اینکیشاف ائدن، تمه‌لی بیلینمین زامانلاردا آتیلمیش سسلردن هؤرولموش بیر راضیلاشما سیستمی‌دیر. دیلین خۆصیّتلری آشاغی‌داکی کیمی‌دیر.
- دیل، اینکیشاف ائتمیش بیر ایلئتیشیم واسطه‌سی‌دیر.
- دیل، سسلردن مئیدانا گلمیش بیر راضیلاشما سیستمی‌دیر.
- تام آنلامیلا ایضاح ائتمه و راضیلاشما؛ سسلردن اؤرولو قایدالار بۆتونو اوْلان "دیل" ایله تامین اوْلونور.
- دیل، دۆشونجه و ذکانین بیر گؤستریجی‌سی‌دیر.
- دیل، جانلی بیر وارلیق‌دیر.
- دیل، اجتماعی بیر وارلیق‌دیر.
- دیل، بیر اوْرتاکلیکتیر.
دیل عئینی شکیل‌ده میلّی بیر جهت اۆنسورودور:
- دیل بیرلیگی، میلّتی مئیدانا گتیرن اؤزللیکلرین باشیندا گلیر.
- بیر میللتین دیلی؛ اوْنون تاریخی، دینی و مدنیتی ایله ایچ-ایچ‌دیر.
- میلّت اۆچون لازیم‌لی اوْلان هر شئی، دیل‌ده ساخلانیلیر.
- دیل؛ میلّتین معنوی و مدنیت دَیَرلرینی، میلّت اوْلا خوصیّت لرینی بونیه‌سینده مؤحکم محافظه ائدر.
- دیل، میلّتی مئیدانا گتیرن فردلر آراسیندا اوْرتاق دۇیغو و دۆشونجه‌لر مئیدانا گتیرر.
- دیل، میلّتین بیرلیک و بوتؤولویونو تامین ائدن ان گۆج‌لو باغ‌دیر.
دیل و مدنیت[دَییشدیر]
ان عۆمومی آنلامیلا مدنیت بیر جمعیتین مادی و معنوی ساحه‌ده اوْرتایا قویدوغو بۆتون اثرلردیر. جمعیتلرین حیات فوْرمالاری، عنعنه-عنعنه‌لری ایستیفاده ائتدیکلری واسطه یاردیملری، اینانجلاری، دیلی، صنعت آنلاییشی و .... مدنیتی مئیدانا گتیرر.
توپلوملار یوز ایللر بوْیو مادی و معنوی ساحه‌ده چوْخ دَیَرلی اثرلر ایر‌لی سوروبلر. بۇ اثرلر گله‌جک نسیللره دیل سایه‌سینده اؤتورولور. مثلاً ایسلام 'دن اوّلکی دؤوره عایید داستان، کوشوک، ساغو، ساولار، اوْرهون عابیده‌لری، دده قورقود کیتابی، یونس امره' نین شعرلری دیل سایه‌سینده گۆنوموزه قدر یاشامیشلار. گۆنوموز گنجلری اوْ اثرلری اوْخویاراق اوْ دؤورله علاقه دار معلومات صاحیبی اوْلا بیلرلر. بۇ معلوماتلانما دیل سایه‌سینده اوْلماق‌دادیر. بۇ باخیم‌دان دیل اهمیت‌لی بیر مدنیت داشییجی‌سی‌دیر.
دیل و مدنیتین اوْرتاق یانلاری آشاغی‌داکی کیمی‌دیر:
- دیل و مدنیت کئچمیش ایله گله‌جک آراسیندا بیر کؤرپو وظیفه‌سی گؤرور.
- بیر جمعیتین مئیدانا گلمه‌سینده و آیاق‌دا قالماسیندا اوْرتاق دیل و مدنیتین اهمیت‌لی بیر پایی واردیر.
- مدنیت و دیل بیر جمعیتین یاشاییش فوْرماسیندان اهمیت‌لی ایزلر داشییر.
- مدنیت و دیل بیر میلّتین ان اهمیت‌لی اوْرتاق اؤزللیکلریندن-دیر.
- لیتوا: بیر دیلین تاریخ ایچریسینده بیلینمین بیر دؤورده اؤزون‌دن آیریلمیش اوْلوب بؤیوک فرقلی‌لیکلر گؤسترن قوْللارینا دئییلیر. چوواش، یاکوت تورکجهسی کیمی.
- شیوه: بیر دیلین بیلینن تاریخی سئیری ایچین‌ده اؤزون‌دن آیریلمیش اوْلوب بعضی فرقلی‌لیکلر گؤسترن قوْللارینا دئییلیر. قیرغیز، قازاخجا و تورکجه کیمی.
- آغیز: بیر اؤلکه ایچین‌ده عئینی دیلین فرقلی دانیشما شکیللرینه دئییلیر. بؤلگه‌لره گؤره سؤیلئییش فرقلی‌لیکلری واردیر اما یازیلیش عئینی‌دیر. قارا دنیز آغزی و ائگه آغزی کیمی.
دانیشما و یازی دیلی[دَییشدیر]
سؤز داغارجیغی یازی دیلینه گؤره محدود اوْلان و گۆن‌ده‌لیک حیات‌دا ایستیفاده ائدیلن طبیعی دیله دانیشیق دیلی دئییلیر. بیر اؤلکه‌ده رسمی دیل اوْلاراق قبول ائدیلن و هر ساحه‌ده عئینی قایدالارلا ایستیفاده دیله ایسه یازی دیلی دئییلیر. هر ایکی‌سی آراسینداکی فرق آشاغی‌داکی کیمی‌دیر:
- بیر اؤلکه‌ده بیر یازی دیلی وارکن بیردن چوْخ دانیشیق دیلی وار.
- دانیشما دیلی طبیعی‌دیر یازی دیلی ائتمه بیر دیل‌دیر.
- یازی دیلینده قایدالار وارکن دانیشما دیلینده یوْخدور.
- یازی دیلی‌نین ایستیفاده ساحه‌سی دانیشیق دیلینه گؤره داها گئنیش‌دیر.
- دانیشما دیلی گۆن‌ده‌لیک حیات‌دا فرقلی‌لیک گؤستررکن یازی دیلی گؤسترمز.
بیر دیل ایچین‌ده بللی بیر قروپون سؤزلره یئنی معنالار وئره‌رک ایستیفاده ائتمسی‌له عبارت دانیشما شکلینه دئییلیر. بۇ سؤزلر آنجاق بۇ قروپ ایچین‌ده ایستیفاده و بۇ قروپا داخیل اوْلان شخصلر معنالارینی بئله بیلر. آرگو گۆن‌ده‌لیک حیات‌دا و ادبیات‌دا بیر یاردیم اوْلاراق ایستیفاده ائدیله بیلر.