سابیرلر
سابیرلر [۱]- (سابارلار، ساویرلر، سوُارلار) — قدیم تورک خالقی.
تاریخی
[دَییشدیر]سابیرلرین آدی ایلک دفعه بطلمیوس (100-175) اثرینده " ساوار " کیمی، بیزانس منبعلرینده ایسه " سابیر " کیمی قئید اولونموشدور. بعضی تدقیقاتچی‌لارا گؤره( و.و.بارتولد و ب.) سوُوار (اصلی ساوار) بولقارلارین بیر حیصه‌سی‌نین آدی ایدی.منبعلرده سوُوارلارین 3. عصردن باشلایاراق جنوبی قافقازا باسقینلاری باره ده معلوماتلار وار.515-جی ایله عایید بیزانس منبعسینده سوُوارلار دون-وولقا چایلاری آراسیندا قئید اولونورلار. اورادان اونلار کوبان چؤللری و شیمالی قافقازا کئچمیش و اورادا کیچیک بیر خاقانلیق یاراتمیشلار، داها سونرا ایسه اونلاردان بیر قیسمی آنادولویا قدر یاییلمیشلار.سیبیر اول‌لر اوب چایی‌نین اورتا و آشاغی حیصه‌سینه دئییلمیشسه، سونرادان سابیرلرین ایرتیش چایی و بایکال گؤلونه دوغرو یاییلمالاری نتیجه‌سینده نهایت کامچاتکایا قدر اوزانان بوتون قوزئی آسیایا " سیبیر " دئییلمیشدیر. عرب‌دیللی منبعلرده بو اؤلکه‌نین آدی " سیبیر " و یا " ایبیر " ، چین منبعلرینده " سی-بی-ره " و " بیسسیبور " کیمی قئید ائدیلمیش، روس منبعلرینده ده " سیبیر " کیمی گؤستریلمیشدیر.
سابیرلر و آذربایجان
[دَییشدیر]
شمکیر شهری‌نین طالعیی 6. یوزایلده تورک طایفاسی ساویرلرله باغلی‌دیر. آذربایجاندا ساویر (ارمنی‌لر اونلاری سئووردیک، عرب‌لر ایسه سییوردیّه آدلاندیریرلار) طایفاسی‌نین ایزینه دؤرد یوزایلده، داها دقیقی 350-جی ایلده راستلانیر. آرخاسیندان 600-جو ایلده ایدیل بولقارلاری آراسیندا بیر سوُوار بویو گؤرونور. داها سونرا 1300-جو ایلده ایسه غربی سیبیرده بیر سیبیر بویونا اورجاه اولونور. بو بویلارین بیر کؤکدن گلدیگینی عالیملر ثوبوت ائدیبلر. ساویرلر 515-جی ایلده آنادولویا کئچه‌رک او دؤنمده کاپادوکیه کیمی تانینان بؤلگه‌یه گئتدیلر. آنجاق 527-جی ایلده آران و شیروانا بؤلگه‌سینه گلدیلر. 528-جی ایلده بو دؤولتین باشیندا بالاک،سونرا آروادی بوْاریک(اصلی بوُی-آریک) دوروردو.ائله همین ایل بوْاریک خاتون 100 مینلیک اوردو ایله بیزانسین طرفینده ساسانی‌لر ایمپیراتورلوغونا قارشی ووروشموشدور. بوردا گاه ساسانی‌لرله بیرلشیب بیزانسلا، گاه بیزانسلا بیرلشیب ساسانی‌لرله ساواشدیلار. ایران شاهی 1. خسرو آلبانیایا 10 مین سوُوار یئرلشدیرمیشدیر.576-جی ایلده تورک طایفاسی ساویرلر بیزانسا گئدرکن یول‌اوستو بو چیچکلنن شهری داغیتدیلار. سببی ایسه ائلچی‌لرین اؤلدورولمه‌سی ایدی.
ق.کاظموف یازیر کی، هونلارلا آلبانیایا قاییدان ساوارلارین میلاددان اؤنجه 3. مین‌ایللیکده زاقروس اراضی‌لرینده، سومرلردن شیمالدا یاشایان سوبیر طایفاسی‌نین بؤلوملریندن اولدوغو شوبهه دوغورمامالی‌دیر. بیز ساکلارین کاسلار اولدوغونا، ایتالیا اراضی‌سینده کی تورساکالارین آلبانیاداکی تورلار و ساکلارلا بیر کؤکدن اولدوغونا شوبهه ائتمه‌دیگیمیز کیمی، هونلارلا بیرلیکده میلادین ایلک عصرلریندن آلبانیادا گؤرونن ساوارلارین دا 3 مین ایل اول سومرلرین قونشولوغونداکی سوبارلارلا عئینی کؤکدن اولدوغونا شوبهه ائتمیریک. " اکثر تدقیقاتچی‌لار بیله‌سوُوار توپونیمی‌نین سوُوار طایفاسی‌نین آدیندان یاراندیغینی قئید ائدیر. ن.عسگروف ایسه بو اتنوتوپونیمین بولر و سوُوار طایفا آدلاریندان یاراندیغینی گؤستریر.همچنین بعضی تدقیقاتچی‌لارا گؤره 5. عصرده تشکول تاپمیش شابران شهری‌نین آدی محض ساباران(ساواران) آدی‌نین فونتیک فورماسی‌دیر.بو اونونلا باغلی‌دیر کی،6. عصردن سوُوارلار شیمالدان آلبانیایا گله‌رک اورادا مسکونلاشدیلار.6. عصرین آخیرلاریندا آوارلار سوبارلاری اؤزلرینه تابع ائتدیلر. اوندان سونرا سوُوارلارین بیر حیصه‌سی آوارلارلا قاریشدیلار.دیگر حیصه‌سی ایسه آذربایجانا گلیب،اورادا مسکونلاشدیلار.
قایناق
[دَییشدیر]- Артамонов М. И. История хазар. — Л., 1962.
- Глашев А. А. Очерки истории хазар. Ин-т тюркологии и Ин-т арх. Кавказа. М., 2009, Изд-во "У Никитских ворот" (ISBN 978-5-91366-106-7).с. 118—142.
- А. А. Глашев. К вопросу о языке хазар и гуннов Северного Кавказа //Вопросы алтайской филологии. Вып. III. Сб. памяти Э. Р. Тенишева. Ин-т языкознания РАН и Ин-т арх. Кавказа. М.: Изд-во "Тезаурус", 2008. с. 34-55.
- Новосельцев А. П. Восточная Европа V — первой половины VII века и образование Хазарского государства. //Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. — М., "Наука", 1990. — Глава 3.
- Ситнянский Г. Ю. [https://web.archive.org/web/20130413050922/http://ethnography.omskreg.ru/page.php?id=357 Archived 2013-04-13 at the Wayback Machine. Фольклорные версии исторического прошлого юга Западно-Сибирской низменности в начальный период тюркизации (V—IX вв.).] Arxivləşdirilib2013-04-13 at the Wayback Machine // Ситнянский Г. Ю.История лесостепной полосы Западной Сибири в V—XVIII вв. по данным фольклора тюркских народов. — Дипломная работа по кафедре этнографии и музееведения Омского госуниверситета, 1989. — Глава I, § 1, с. 19-21.
- Əsməd Muxtarova."TÜRK XALQLARININ TARİXİ", 2010
اتک‌یازی
[دَییشدیر]- ^ Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Khazar". Encyclopedia Britannica, 5 Aug. 2021, https://www.britannica.com/topic/Khazar. Accessed 14 September 2021.