چالدیران ساواشی
چالدیران ساواشی — ایکی بؤیوک تورک ایمپراتورلوغو صفویلر و عثمانلیلار آراسیندا 1514-جو ایل آوقوستون 23-ده اسکی آذربایجان تورپاغی اوْلان و ایندی تورکیه ده یئرلشن چالدیران دوزونده (ماکی بؤلگه سی نین باتی یاخینلیغیندا) باش وئرمیش اوزوجو ووروشما.
آغ قویون‌لولارین سوقوطون‌دان سوْنرا صفویلر قیسا زاماندا تاریخی آذربایجان تورپاق‌لارینی و اونا یاخین اراضی‌لری بیرلشدیرمکله کیفایتلنمه‌ییب، آسیانین بیر حیسسه‌سینی، خوراسان و عیراق کیمی واجیب منطقه لری ده اؤزلرینه تابع ائتدی‌لر. قیسا زاماندا بۇ جور یوکسلیش صفویلر دؤولتی‌نین باتی سینیرلاریندا یئرلشمیش و سورعتله بؤیومکده اوْلان باشقا بیر تورک سولاله‌نین ماراقلارینا قارشی ایدی.
گیریش
[دَییشدیر]هله صفویلرین اردبیل حاکیملیگی دؤنمبنده اونلارین حاکبمیته گلمه‌لرینده، حربی-سیاسی گوج کیمی مئیدانا چیخمالاریندا آنادولوداکی تورک-قیزیلباش ائللری چوْخ اؤنملی رول اوینامیشدی‌لار. صفوی‌لرله سیخ ایلگیسی اوْلان بۇ طایفالار عثمانلی اراضی‌سینده بؤیوک تهلوکه ایدی. صفوی‌لرله مۆحاریبه تقدیرینده عثمانلی ایمپئریاسی اراضی‌سینده یاشایان قیزیلباشلارین آرخادا عوصیان قالدیراجاغین‌ان چکینن بیرینجی سلطان سلیم (1512-1520) اونلاردان یاخلاشیق 40 مینینی ائعدام و سورگون ائتدیردی. بئله‌لیکله اؤزونه آرخادان مودافعنی تامین ائتدی.
دؤیوشون باش توتماسیندا صفوی اؤندری بیرینجی شاه ایسماعیل و عو ثمانلی بیرینجی سولطان سلیمین بیر-بیرلرینه بسلَدیک‌لری موناسیبت‌لر ده رول اوینامیش‌دیر. سولطان ایکینجی بایازید عثمانلینین گنیشلنمه‌سینه چوْخ دا چالیشمیر، اؤلکه‌نین داها چوْخ مدنی گنیشلندیرمه سینه دوشونوردو. اونا گؤره ده دوغودا سورعتله گوجلَنَن صفویلر اونون اۆچون تهلوکه‌لی گؤرونموردو، عکسینه گؤزل شاعیر اوْلان بیرینجی شاه ایسماعیل و مدنیته بؤیوک ماراق گؤسترن ایکینجی بایازید آراسیندا ایستی موناسیبت‌لر فورمالاشمیش، 1504-جو ایلده ایسه صفوی‌لری بیر دؤولت کیمی تانیمیشدی. ایکینجی بایازید یاشامدا اولا-اولا اؤزون‌دن بؤیوک قارداشلارینی اؤلدورمکله حاکیمیته گلن بایازیدین اۆچونجو اوْغلو سلطان سلیم ایسه اؤلکه‌نین جوغرافی جهت‌دن گئنیشلنمه‌سینی، باباسی فاتیح سولطان محمدین یولونو داوام ائتدیرمک ایستییردی. بئله اوْلان حالدا بیرینجی سلیم و بیرینجی اسماعیل آراسیندا موناسیبت‌لر چوْخ کسکین ایدی و بیر-بیرلرینه گؤندردیک‌لری سؤیوش‌لو مکتوب‌لار بونو تصدیقلییر.
شاه ایسماعیل 1507-جی ایلده آنادولو بَیلیک‌لرین‌دن بیری اوْلان دولقدیروغول‌لاری بَیلیگینه هوجوم ائله‌دی. هوجومون سببی دولقه‌دیر بَیی بوزقوردون شیه اوْلان شاها قیز وئرممه‌سی ایدی. شاه ایسماعیل عثمانلی تورپاق‌لارین‌دان کئچه‌رک قایسئری اوزرین‌دن دولقدیروغول‌لاری بَیلیگینه گیردی. دؤیوشده مغلوب اوْلان بوزقورد قاچدی. اونون اوْغلو و ایکی نَوه‌سی شاه ایسماعیل طرفیندن قتله یئتیریلدی. عثمانلی دؤولتی شاه ایسماعیلین بۇ حرکتینه عکس العمل گؤسترمَدی. بۇ دا شاه ایسماعیلین آنادولودا نفوذونو آرتیردی. II بیازیدین اوْغلو شاه‌زاده سلیم (یاووز سلطان سلیم) آنا طرف‌دن بوزقوردلا قوهوم ایدی. بئله کی، بوزقورد اونون باباسی ایدی. دایی‌سینین و ایکی اوْغلونون قتلینه دؤزمه‌ین شاه بالاسی سلیم آذربایجانا قدر گئده‌رک صفوی دؤولتین‌دن آلدیغی اسیرلری ترابزونا گتیردی و اینتیقامینی آلدی. آتاسینین هله ساغ اولماسینا باخمایاراق شاه‌بالاسی سلیمین بۇ حرکتی بؤیوک ماراغا سبب اوْلدو. بۇ حادثه‌دن سوْنرا ایکینجی بایازید اورتا آنادولودا شاه ایسماعیلین هر هانسی بیر حرکتینه قارشی عسگر توپلادی. سولطانین بۇ حرکتین‌دن سوْنرا شاه ایسماعیل آنادولونون ایچری‌لرینه گیرمک‌دن چکیندی؛ ایکینجی بایازیده "شانلی بؤیوک بابام" دئیه خیطاب ائلدیگی مکتوبو یازاراق 1508-جی ایلین اولین‌دن دیاربکیره چکیلدی.
صفویلر حاکمیته گلدیک‌دن سوْنرا یئنی دینی سیاست یوروتمه‌یه باشلادی‌لار. شاه ایسماعیل حاکمیته گلدیکده واحید ایدئولوگیانین یوخلوغونو ایلکین نؤوبه‌ده آرادان قالدیردی- دؤولت دینی‌نین ایمامی‌لیک (ایثنا عشریه، عربجه ایثنا آشاریه – اون ایکی ایمام‌لیق) اوْلدوغونو اعلان ائتدی. قیسا زاماندا بۇ ایدئولوگیا اطرافیندا گئنیش کوتله‌لر توپلاشدی. بۇ دؤیوش کامپانیاسی عرفه‌سینده 40 مینی سولطان سلیم طرفیندن قیلینج‌دان کئچیریلمیش و صفویلرین بیر-باشا حاکمیتی آلتیندا اولمایان آنادولو تورک-قیزیلباش طایفالاری دا بۇ ایدئولوگیایا اویغون حرکت ائتمه‌یه باشلادی‌لار. بۇ سبب‌دن سلطان سلیمین بۇ یوروش کامپانیاسی و داها سوْنرا مملوک‌لره قارشی پلانلاشدیردیغی کامپانیا دینی، ایدئولوژی اهمیت ده داشیییردی.
ساواشدان قاباقکی دوروم
[دَییشدیر]دؤیوش قاباغی عثمانلیلارین دورومو
[دَییشدیر]یاخلاشیق 300 توپ، توفنگله سیلاحلانمیش یئنی‌چری قوروپلاری و س. قوشون نؤوعلرین‌دن عبارت عثمانلی اوردوسو آوقوست آییندا صفویلر دؤولتی‌نین اراضی‌سینه سوخولدو. آوقوستون 23-ده باش وئرن دؤیوشده هر ایکی طرف آغیر ایتکییه معروض قالدی. عثمانلی اوردوسونون ساغ قانادیندا آنادولو بَیلَربیی‌سی سینان پاشا، سول قانادیندا ایسه رومئلی بَیلَربیی‌سی حسن پاشا اؤندرلیک ائدیردی. بیر-بیرینه زنجیرله باغلانمیش توپ‌لار و یئنی‌چری دسته‌لری اورتا دا یئرلشدیریلمیشدی.
دؤیوش قاباغی صفویلرین دورومو
[دَییشدیر]هئچ بیر اودلو سیلاحی و توپو اولمایان قیزیلباش اوردوسو ساییجا عثمانلی‌لاردان آز ایدی. ساواشا کیفایت قدر حاضیرلاشمایان بیرینجی شاه ایسماعیل یاخین آدام‌لارینین مصلحتینه باخمایاراق دوشمنی غفلتن یاخالایاراق مغلوبیته اوغراتماق اۆچون گؤزلنیلمه‌دن هوجوم ائتمک‌دن بویون قاچیردی. صفوی اوردوسونون ساغ قانادیندا دورموش‌خان شاملی، سول قانادیندا ایسه محمدخان اوستاجلی اؤندرلیک ائدیردی.
ساواشین گئدیشی
[دَییشدیر]بیرینجی شاه ایسماعیل تک‌تکه دؤیوشده عثمانلی پهلیوانی آلیبَی مالکوچ اوْغلونو قیلینج‌دان کئچیردی. لاکین عثمانلی پیاداسینی گئری اوتوردان قیزیلباش آتلی‌سی عثمانلیلار توپ‌لارینین آتشینه معروض قالدی.
دؤیوشدن سونرا
[دَییشدیر]یارالانمیش I شاه ایسماعیل اؤلکه‌نین داخیلینه دوغرو چکیلدی. مغلوبیته اوغرایان قیزیلباش‌لار محمد خان اوستاجلی، ساری پیره اوستاجلی، حسین بی لله شاملی، خادیم بی خولافه، عثمانلیلار ایسه حسن پاشا، ملقوجوغ‌لو، اووئیس بی، سولئیمان بی کیمی سرکرده‌لرینی ایتیردی‌لر. هوجوما کئچن عثمانلی قوشونو خوی، مرند و تبریزی توتدو.
لاکین عثمانلی اوردوسو تبریزده جمعی 6 گون قالا بیلدی. سبب اوردودا، خوصوصن یئنی‌چری‌لر آراسیندا نارازیلیغین آرتماسی ایدی. بئله کی، یئنی‌چری‌لر بؤیوک بیر قیسمی صوفی-درویش اوردئنی اوْلان بکتاشی‌لییه اطاعت ائدیردی. بکتاشیلیگین سوتون‌لاری ایسه صفوی دینی ایدئولوگیاسینا چوْخ یاخین ایدی.
سلطان I سلیم گئری چکیلرکن بیر نئچه مین صنعتکار عائله‌سینی ایستانبولا کؤچوردو. بۇ صنعتکارلارین امیین‌دن 1509-جو ایلده ایستانبولدا باش وئرمیش گوج‌لو زلزه‌له‌دن[منبع گؤسترین] سوْنرا شهرین برپاسیندا ایستیفاده ائدیلمیش‌دیر.
دؤیوشده هلاک اولان‌لارین سایی باره‌سینده منبع‌لرده معلومات‌لار ضدیت‌لی‌دیر. شرف خان بیت‌لی‌سی "شرفنامه"ده قیزیلباشلارین ایتیردیک‌لری گؤرکم‌لی سرکرده‌لردن علاوه 5 مین سوواری ایتکی‌سی باره‌سینده معلومات وئریر. صفوی سلنامه‌چی‌لری ایسه جمعی 5 مین نفرین اؤلدوگونو و اونلاردان 2 مینی‌نین قیزیلباش، 3 مینی‌نین ایسه عثمانلی اولدوغونو وورغولاییرلار. عثمانلی سلنامه‌چی‌لری ایسه بو رقمین تورک‌لرده 30-40 مین، قیزیلباش‌لاردا ایسه بون‌دان ایکی دفعه چوخ اولدوغونو بیلدیریرلر. بیدلی‌سی‌نین رقم‌لری داها دوزگون حساب اولونور.
چال‌دیران‌داکی مغلوبیت صفویلر دؤولتی‌نین حربی سیاسی نفوذونا آغیر زیان ووردو.
دئیی‌لنه گؤره، بو دؤیوش‌دکی مغلوبیت‌دن سونرا I شاه ایسماعیل بیر داها شخصاً هر هانسی ووروشدا ایشتیراک ائتممیش‌دیر.
دؤیوشون سونوجلاری
[دَییشدیر]- آنادولونون بیردفه‌لیک تورکییه‌نین ترکیبینه قاتیلماسی، عثمانلی تورکییه‌سی‌نین شرق سرحدلری‌نین موعیینلشمه‌سی.
- یاخین، اوغوز منشألی خالق‌لارین آراسیندا موناسیبت‌لرین کورلانماسی.
- داخی‌لی چکیشمه‌لره باشی قاریشمیش آوروپا کرال‌لیق‌لاری بیر مدت عثمانلی تهلوکه‌سین‌دن آرخایینلاشدی‌لار.
- صفویلرین باشکندی تبریزدن قزوینه، آذربایجان مرکزین‌دن کنارلاشدیرماغا مجبور اولمالاری.
- صفوی-عثمانلی مۆحاریبه‌لری‌نین "عنعنه‌سی" قویولدو.
قایناقلار
[دَییشدیر]- Azərbaycan Türkcəsi ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Çaldıran döyüşü»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۰۱۶ ژانویه‌سی‌نین ۲۰سی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).