واسیلی رادلوف

ویلهئلم رادلوف، روس دوغو بیلیمجی و تورکولوگ

واسیلی رادلوف شکلی قیرقیزستان پولونون اوستونده

واسیلی واسیلیئویچ رادلوف و یا ویلهئلم رادلوف، (روس دیلینده: Василий Васильевич Радлов؛ آلمانجا: Wilhelm Radloff؛ 17 ژانویه 1837 - 12 مای 1918،) آلمان اصیللی روس دوغو بیلیمجی و تورکولوگ. اورخون کیتابه‌لری چؤزولمه‌سینده اؤنملی نقشی اوْلموشدور. تورکولوژی بیلیمی‌نین اؤنجو آدلاریندان بیری اولاراق قبول ائدیلیر.

رادلوفف، تورک دونیاسینی موختلیف یؤنلری ایله آراشدیران، اونلاری گون ایشیغینا چیخاریب تورکولوگییا تاریخینده یئنی بیر دؤور آچان و 81 ایللیک اوزون عؤمرونون 60 ایلینی بۇ ایشه حصر ائتمیش آلمان اصیللی بیر روس تورکولوقودور.

تورکولوژی

اورتا آسیا و سیبیریانین آز تانینمیش دیللرینی اؤزونه ایش ساحه سی اولاراق سئچمیش، تورکجه ایله بیرلیکده، موغولجا مانچوجا و چینجه نی‌ده آراشدیرمیشدیر. آراشدیرما آپارماق مقصدیله روسیایا گئتمگی دوشونن رادلوف، دیلینی ده اؤیرنمیشدیر. 1859دا سیبیره گئتمیش و اورادا 12 ایل قالیبدیر.

رادلوف، تورکولوگییا بیلیمی‌نین اؤنجوسو ساییلیر. 81 ایللیک عؤمرونون 60 ایلینی ایسته‌دیگی تورکولوگییا علمی ایله علاقه دار اولاراق، "من، حیاتیم بویو یئنی بیر علمین، تورکولوگییانین قورولوشو و گلیشمه‌سینی یاشادیم و گوجومون یئتدیگی قدر بو علمین ایره‌لیله‌مه‌سینه خیدمت ائتدیم. بو سببدن منیم ایشلریم، باشقالارینین دا یاردیمینی طلب ائدن بو ائلم بوداغینین باشا چاتدیریلماسی و تورکولوگییانین داوام ائتمه‌سی اۆچون بیر قورولوش داشی اولماقدان باشقا بیر شئی ایفاده ائتمز". دئمیشتیر

1866-جی ایلده نشر ائتدیردیگی ایلک اثرینین اؤن سؤزونده تۆرکجه‌ اۆچون، یئر اوزونده‌کی هئچ بیر دیل عاییله‌سی تورکجه قدر گئنیش ساحه لره یاییلمیش دئییل. آفریقانین شیمال-شرق بؤلگه‌سیندن تورکیهیه و روسیهنین جنوب-شرقیندن سیبیرین جنوبونا و گوبی چؤلونون ایچریلرینه قدر تورک‌دیل‌لی قووملار یاشاییر. اونلارین بؤیوک بیر قیسمی ایسلامی قبول ائتدیکدن سونرا دیگر میلتلرین و خوصوصن دین قارداشی اولان عرب و فارسلارین تاثیری آلتیندا قالمیشلار. بو تاثیری خوصوصیله ادبی اثرلرده گؤرمک مومکوندور. اونلار، یالنیز دیللرینه اویغون گلمه‌یه‌ن عرب یازیسینی آلماقلا قالمامیش، یازی دیللریندن مینلرله کلمه ده آلاراق ائله بیر یازی دیلی مئیدانا گتیرمیشلر کی، بو، اوزرینده رنگارنگ هر جور یاماقلار اولان بیر پالتارا بنزتمک اولار. بو یازی دیلی، طبیعی اولاراق، تورک خالقی اۆچون آنلاشیلماز بیر حالقادان عیبارت اولوب، خالقین مدنی سویییه‌سینی یوکسلتمک عوضینه، خالق مدنیتینین تزه گؤیرتی ایله قیدالانا اۆچون اؤزونو کؤره‌لتمئکده‌یدی. شکلینده دیرلندیرمه‌سی وار.

حیاتی و چالیشمالاری

حقیقی آدی ایله فریدریخ ویلهئلم رادلوفف، عسگر بیر آتانین اوغلو اولاراق 1837-جی ایلده بئرلین شهرینده آنادان اوْلوب. آوروپانین اینقیلابلارلا چالخالانان 1848-جی ایللرده تحصیل آلدیغی دؤورده کلاسسیک دیللر، روما و قدیم یونان ادبیاتلاری، کلاسسیک و موعاصیر آلمان ادبیاتی مؤوضوعلاریندا آلدیغی یاخشی تحصیل فیلولوگییایا ماراغینی آرتیریب.

رادلوف، مکتب تحصیلینین آردیندان 1854-جی ایلده بئرلین اونیوئرسیتئتینه گیردی. اوللر ایلاهیات تحصیلی آلیب. داها سوْنرا فیلوسوف ایوهانن فریدریخ هئربارتین فلسفه تعلیمیندن تاثیرلنه‌رک بۇ ساحه یه قایدی.

بئرلین اونیوئرسیته‌سینده تحصیل آلدیغی ایللرد، موقاییسه‌لی دیلچیلیگین بانیلریندن فرانز بوپپ، دؤورون موهوم دیلچیلری؛ میشئل جولس آلفرئد برئال، فریدریخ آدولف ترئندئلئنبورگ و هئیمان ستئینتهال بۇ اونیوئرسیتئتده چالیشیردیلار. اونیوئرسیتئتده‌کی دیلچی مؤوضوسونداکی اینتئنسیو ایشلر و خاراکتئرلی موعلیملری، رادلوفون بۇ ساحه یه یؤنلمه‌سینده بؤیوک رول اوینامیشدیر. رادلوف، بئرلین اونیوئرسیتئتینده‌کی تحصیلی باشقا حاللا اونیوئرسیتئتینده ایکی دؤور، سس پولیتولوق آوگوست قلبینه موقاییسه‌لی دیلچیلیک درسلرینه ده کاتیلدی.

"موغول و تاتارلارین کؤکلری" (1845)، "قیرغیز حقیقتی اوزرینده" (1865)، "اویغور شوبهه‌لی اوزرینه" (1874-1875) کیمی اثرلری ایله دؤورون ائلم دونیاسیندا اؤزونه موهوم یئر توتموش اوْلان موعلیمی، شرق عالیمی "ویلهئلم شوت" تاثیری ایله شرق علمی اؤزونه چالیشما آلانی اولاراق سئچدی. رادلوف، تۆرکجه‌ ایله بیرلیکده مونقول، مانجور و چین دیللرینی اؤیرندیگی کیمی، عبری، عرب و فارس دیلی درسلرینه ده داوام ائدیب. خوصوصیله مانجور تونگوز دیللری اوزرینده دایاناراق گله‌جک آراشدیرمالارینی دا بۇ مسله اوزرینه یؤنلتمگی دوشونوردو.

ژئنا اونیوئرسیتئتینه تقدیم ائتدیگی "Über den Einfluss der Religion auf die Nationalitäten und Sprachen Hochasiens" آدلی دیسسئرتاسییا 20 مای 1858 تاریخینده فلسفه دوکتورو اوْلدو. همین ایل پاولینئ-آوگوستئ فروم ایله نیشانلاندی.

اورال-آلتای دیللری ساحه سینده‌کی ایشلری و بئرلینده یارادیلان "روسیه‌نین علمی آراشدیرمالاری آرشیوینه" وئردیگی بؤیوک تؤهفه‌لر سایه‌سینده روسیه ایله یاخشی موناسیبتلری اوْلان موعلیمی شوتون تؤوصییه مکتوبو ایله شرق ائلم ساحه سینده‌کی ایشلرینی داوام ائتدیرمک اۆچون 1858-جی ایلده او زامانکی روسیه‌نین باشکندی اوْلان سانکت پئتئربورگا گئتدی.

1854-جی ایلده پئتئربورقدا آچیلمیش اوْلان "ووستوچنیی فاکولتئتده" (شرق فاکولته‌سی) کاظم بگ، طنتاوی، ای.ن. بئرئزین، د.آ. چولسون، و.پ واسیلیئو و پاپوو کیمی تانینمیش شخصیتلرین چالیشیر اولماسی، رادلوفون روسیه چارلیغینا گئده‌رک شرق دیللرینی یئرینده اؤیرنمک ایستگینی آرتیرمیشدی.

یاقوت دیلی قرامماتیکاسینی یازان او. بؤهتلیگ ده او زامان پئتئربورقدا یاشاییردی. بۇ سیرالاردا ل. وون شیفرین ایداره‌سینده‌کیبیر سفر هئیتی (1858) آمور یاخینلیغیندا یئرلشیر، لاکین رادلوفون دا ایشتیراک ائتمک ایسته‌دیگی ف. ب. اشمیدتین شرق سفری نوماینده هئیتی ایسه بیر جور یولا چیخمیردی. بونون اوزرینه بارون پ. مئیئندورفف و ف. آ. شیفر کیمی هاوادارلاری 14 مای 859دا رادلوفو قربی سیبیرده یئرلشن بارناول شهرینده‌کی هوندور مئتال صنعتی مکتبینه آلمان و لاتین دیلی موعلیمی اولاراق تعیین ائتدیردیلر.

رادلوف او زامانلار قیزیل کشفیاتچیلارینین مرکزی اوْلان بارناول شهرینه بئش گونده واردی. اورادا اؤزو کیمی آلمان اولان، او گونلرده بؤلگه‌ده بیر یوخلاما - تدقیقات سفرینه چیخماغا حاضیرلاشان کوزنئتسک بؤلگه‌سی مئتال صنعتی موفتتیشی آلئکساندر یئرمولائویچ فرئزئر ایله تانیش اوْلموشدور. فرئزئر آلدیغی سفره ایشتیراک ائتمک دعوتی ایله چیخدیغی قیسا سفر رادلوفون رئگیونداکی ایلک سفری اوْلوب. رادلوف، واسیلی واسیلیئویچ آدی و روس وطنداشلیغینی یقین کی، بۇ دؤورده (1859) آلمیشدیر.

رادلوف بۇ قیسا سفر سوْنراسیندا اؤز رهبرلیگینده ایلک بؤیوک کشف سفرینی، 1860-جی ایلده آلتای بؤلگه‌سینده، روس - چین سرحدینده‌کی چوی چایینا ائتمیشدیر. بۇ سفر زامانی یئرلی خالق مدنیتی ایله باغلی بول میقداردا نومونه توپلامیش، روسیه و اوزاق شرق اینسانلاری آراسیندا علاقه لری آراشدیریب. داها اولدن بیلدیگی کالمیک و باشقا آلتای دیللرین، بۇ سفر و سوْنراسی قیش آیلاریندا چئوالکوو آدلی بیر تئلئوتتان اؤیرندیگی تئلئوت (تئلئنگئت - تئلئنگوت) دیلینی ده علاوهئتمیشدیر.

رادلوف سیبیرده 1859-1871 ایللری آراسیندا 12 ایل قالمیش، قیشین موعلیملیک ائتمیش، یازلاری دا دیل، ائتنوقرافییا و تاریخ ماتئریالی توپلاماق اۆچون سیبیر و تورکوستاندا یاشایان موختلیف تورک بویلاری آراسیندا سیاحت ائتمیشدیر. رادلوف، 1872دئن 1884ئ قدر 12 ایل عرضینده الده قالدی و بۇ مۆدتده خوصوصیله پئداقوژی، فلسفه و عومومی دیل مۆشکیللری ایله مشغول اوْلدو. ایشلر ایله باغلی 11 قدر اثر یاییب.

1884تئ الدن آیریلان رادلوف، پئتئربورق ائلملر آکادئمییاسینین تاریخ و قدیم اثرلر بؤلمه‌سینه عوضو سئچیلیب و اورایا گئدیب یئرلشدی. داها سوْنراکی دؤورلرده اویغور ال‌یازما متنلر اوزرینده چالیشان رادلوف، 12 مای 1918 تاریخینده پئتئربورقدا وفات ائدیب و اوراداکی پروتئستانت مزارلیقدا دفن ائدیلدی.

اثرلری

• گونئی سیبیریا تورک بویلارینین حالک ادبییاتی یوخسا ایلگیلی اؤرنکلر // Proben der Volksliteratur der Türkischen Staemme Süd-Sibiriens - سانکت-پئتئربورق 1866-1867، 7 جیلد.
• قوزئی تورک بویلارینین خالق ادبیاتی ایله ایلگیلی اؤرنکلر - Proben der Volksliteratur der nördlichen Türkischen Staemme
• تورک بویلارینین حالک ائدئبییاتی یوخسا ایلگیلی درله‌مه‌لر - Proben der Volksliteratur der türkischen Staemme
• اونلو سئسلر و دیلین گئلیشیمینی اوزئرینه ائتکیلری - Die Lautalternation und ihre Bedeutung für die Sprachentwicklung، 5. اولوسلاراراسی دوغو بیلیمجیلئر کنگره‌سی - بئرلین 1882
• Zur Geschichte des Türkischen Vokalsystems
• تورک آغیزلاری اۆچون سؤزلوک دئنئمه‌سی - Versuch Wörterbuches der Türk Dialecte
• کودئکس کومانیکوسون تۆرکجه‌ ایچه‌ریغی‌نین صینیفلاندیریلماسی - Das Türkische Sprachmaterial des Codex Comanicus
• قوزئی تورک آغیزلارینین قارشیلاشدیرمالی دیل‌بیلگیسی - Vergleichende Grammatik der nördlichen Türksprachen - لایپزیک 1882-1883
• قیپچاق دیلی اوزه‌رینه - Zur Sprache der Komanen - لایپزیک 1884-1885
• اسگی تۆرکجه‌ آراشدیرمالاری // Alttürkische Studien بیر، ایکی، اوچ، دؤرد، بئش، آلتی
• کوشو سایدام و تونیوکوک یازیتلاری، کوتادگو بیلیگ متنی و ترجمه‌لری
• قیرقیز گؤزلملری - Observations sur les Kirghis - پاریس، 1864؛