بیرینجی قاراباغ ساواشی

قاراباغ ساواشی گؤرونتوسو پوست تمبرینده

قاراباغ ساواشی (ائرمنیجه:Ղարաբաղյան պատերազմ) و يا ائرمه‌نیلر طرفیندن آرتساخ آزادلێق مۇحاریبه‌سی — 1991-1994-جو ایللرده آذربایجان جومهوریتی نین داغلیق قاراباغ اراضی‌سی اوستونده ائرمنیستانلا آذربایجان آراسیندا شیددت‌لی حربی چاتیشما. موحاربه 1988-جی ایلدن باشلایاراق ائرمنیستان شوروی سوسیالیست جومهوریتی نین آذربایجان سوسیالیست شوروی جومهوریتینه قارشی ایره‌لی سوردوگو اراضی ادعالارینا اساس‌لانان قاراباغ موناقیشه‌سی‌نین دوامی اولموش‌دور.

حربی اوپراسیونلار 1994-جو ایلین مئی آییندا آذربایجان و ائرمنیستان آراسیندا ایمضالانمیش آتَشکسله باشا چاتمیش‌دیر. ایختیلافین نتیجه‌سینده 30.000 یاخین اینسان هلاک اولموش، آذربایجانین داغ‌لیق قاراباغ اراضی‌سی و اطرافیندا یئرلشن 7 اینضیباظی بؤلگه سی ائرمنیستان سیلاح‌لی گوجلری‌نین ایشغالینا معروض قالمیش‌دیر.

موناقیشه

1960-جی ایللرین اورتالاریندا ائرمنیستان شوروی جومهوریتینده نؤوبتی دفعه آنتی‌آذربایجان‌لی و آنتی تورک حرکات قیزیشدی. 1965-جی ایل آوریلین 23-ده "سؤزده ائرمنی سوی قیریمی"نین 50 ایللیگی، آندرونیکین ایسه 100 ایللیگی ائرمنیستاندا گئنیش قئید ائدیلدی و بو دا بو تورپاق‌لاردا یاشایان آذربایجان‌لی‌لارین داها دا سیخیشدیریلماسینا یئنی، گوج‌لو تکان وئردی. د.ق.م.و-ده ائرمنی میللت‌چی‌لیگی آچیق صورتده درین کؤک سالیردی. ویلایتین آذربایجان‌لی‌لار یاشایان منطقه‌لرینه کؤمک ائتمک مقصدیله 1967-جی ایلده آیریلان وسایتین باکیدا د.ق.م.و-نین رایون‌لاری اوزره کونکرئت طلب‌لر اوزره بؤلونوب تصدیق اولونماسی جهدینه ائرمنی لوببی‌سی جیددی مقاومت گؤستردی. همین ایل ایستپاناکئرتده بیر نئچه آذربایجان‌لی قتله یئتیریلدی.

گونئی قافقازین ایکی دؤولتی آراسینداکی موناقیشه 1988-جی ایلده، ائرمنیستانین آذربایجانا اراضی ادعالاری شکلینده باشلاییب. آذربایجان 20% اراضی‌سی – کئچمیش داغ‌لیق قاراباغ موختار ویلایتی و اونا یاخین 7 اینضیباطی رایون ائرمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری‌نین ایشغالی آلتیندادیر. 1994-جو ایلین ماییندا طرف‌لر آراسیندا آتشکس ایمضالانیب و روسیه، فرانسه و آمریکا بیرلشمیش ایالتلری کیمی دؤولت‌لرین بیرجه باشلیق ائتدیگی آتَت-این (ATƏT) مینسک قروپونون واسیطه‌چی‌لیگی آلتیندا باشلانیلان باریش دانیشیق‌لاری هله ده اوغورسوز شکیلده داوام ائدیر. ایشغال آلتیندا اولان آذربایجان اراضی‌لری‌نین قئید-شرط‌سیز بوشالدیلماسی حاقدا بیرلشمیش میللتلر تهلوکه سیزلیک (ب.م.ت) شوراسی طرفین‌دن قبول ائدیلمیش دؤرد سؤزلشمه ائرمنیستان طرفین‌دن ایجرا ائدیلممیش اولاراق قالیر. ساواش ایللرینده آذربایجانا بؤیوک مادی و معنوی ضرر دَیمیش، چوخو گوناه‌سیز دینج ساکین اولان 30 مین آذربایجان‌لی ائرمنی‌لر طرفین‌دن قتل ائدیلمیش، بیر میلیونا یاخین اینسان قاچقین و زوراکی کؤچکونه چئوریلمیش‌دیر. ایشغال ائدیلمیش اراضی‌لرده 600 مکتب، 65 پئشه مکتبی و 700 ساغلیق مرکزی، ائرمنیستان سلاح‌لی قوه‌لری طرفین‌دن داغیدیلیب.

ائرمنی تورپاق گنیشلندیرمه سی

1985-جی ایلده میخاییل قورباچوف شوروی سوسیالیست جوهموریتلری بیرلیگی نین کوممونیست پارتیسی مرکزی کومیته‌سی‌نین باش کاتیبی وظیفه‌سینه سئچیلن‌دن سونرا آذربایجان‌لی‌لارا قارشی ائرمنی تورپاق گنیشلندیرمه سی نؤوبتی مرحله‌سی باشلاییر. آرتیق 1987-جی ایلین سون‌لارین‌دان اعتباراً ائرمنیستان شوروی جومهوریتی نین باشکندی ایروان شهرینده داغ‌لیق قاراباغ موختار ویلایتی‌نین ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سی طلب‌لری ایله کوتلوی آکسیالارا باشلانیلیر. عئینی زاماندا، ایستر شوروی ائرمنی‌لری، ایستره‌سه ده خاریج‌دکی ائرمنی دیاسپورو طرفین‌دن میاتسومون حیاتا کئچیریلمه‌سی اوچون چالیشقان ایدئولوژی حاضرلیق حیاتا کئچیریلیر. قورباچوفون موشاویری شوروی اقتصادچی عالیمی آکادمیک آ. آقانبئکیان "هومانیتئ" قزئتینه 1987-جی ایلین اوکتوبر آییندا وئردیگی موصاحیبه‌ده، داغ‌لیق قاراباغ موختار ویلایتی‌نین سانکی آذربایجانلا دئییل، محض ائرمنیستانلا داها سیخ تاریخی، اقتصادی-تصرروفات ایلیشکیلرینه مالیک اولماسینی بیل‌دیره‌رک، موختار ویلایتین ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سی بیاناتی ایله چیخیش ائدیر. بو دؤنم هم ده، ائرمنی‌لرین شووینست-میللت‌چی‌لیگینه خیدمت ائدن قاراباغ و کرونک قوروملارینین فعالیتی، "ضیالی" پرده‌سینه بورونموش سیلوا کاپوتیکیان، زوری بالایان و ... شخص‌لرین بو ایستیقامتده جانفشان‌لیغی ایله کاراکتئریزه اولونور.

آذربایجانلیلارین ائرمنیستاندان کوتلَوی شکیلده ائشیگه چیخاردیلمالاری

1988-جی ایلین ژانویه آیین‌دان اعتبارن، شوروی-نین یوکسک اؤندرلیگی‌نین حیمایتی ایله آرخالانان ائرمنی‌لر ائرمنیستان ش.ج-ده یاشایان تورکلرین تاریخی تورپاق‌لارین‌دان کوتلوی دئپورتونا باشلاییرلار. ائرمنیستان‌دان قووولان آذربایجان تورکلری نین بیرینجی دالغاسی 1988-جی ژانویه نین 25-ده آذربایجانا یئتیشیر. 1988-جی ایل فوریه نین 19-دان اعتباراً ایرواندا کوتلوی ییغینتیلار باش‌لانیر. میتینگ قاتیلیمچی‌لاری "ائرمنیستانی تورک‌لردن تمیزلمه‌لی!"، "ائرمنیستان یالنیز ائرمنی‌لر اوچون‌دور!" کیمی شوعارلار ایره‌لی سوروردولر. میتینگلرین اوچونجو گونو ایرواندا ساغلام قالمیش تکجه مسجید بیناسی (20جی یوز ایل اول‌لرینده شهرده 8 مسجید اولموش‌دور) و آذربایجان‌لی اورتا مکتبی، ج. جاببارلی آدینا ایروان آذربایجان‌لی درام تئاترینین لوازیمی یاندیریلدی. ایرواندا بو حادیثه‌لره قارشی اعتراضینی بیلدیرن آذربایجان‌لی‌لارین ائولرینه اود ووردولار. ائرمنی میللت‌چی‌لری اوچون ائرمنیستاندا ان مونبیت بؤلگه لرده یاشایان 200 مین‌دن آرتیق آذربایجان‌لی‌لاری اورادان چیخارماق قاراباغ مسئله‌سینی چؤزمک قدر واجیب ایدی. بو پروسس 1989-جو ایلده باشا چاتدیریلیر، همین ایللر عرضینده 220000-دن چوخ تورک ائرمنیستاندان ائشیگه چیخارتماغا معروض قالیر.

سومقاییت اولایلاری

"سومقاییت قیرغینلاری" پروقرامینین آپاریجیلارین‌دان ان فعالینین 1959-جو ایلده آنادان اولموش ادوارد روبئرتوویچ قریقوریان آدیندا ائرمنی ایدی. اؤلدورولن 26 ائرمنی‌دن 6 نفری اونون پایینا دوشوردو. اولایدن 10 گون اؤنجه، سومقاییتین بوتون امانت کاسسالارین‌دان ائرمنی‌لرین اؤز امانت‌لرینی کوتلوی شکیلده گؤتورمه‌لری، قیرغین‌لاردان ویدئو چکیلمه سی اوچون ائرمنی اوپراتورلارینین اولجه‌دن حادیثه‌لرین پلان‌لی شکیلده تؤردیلجیی یئرلرده اؤزلرینه خلوتی چکیلیش موقعیتی سئچمه‌لری، ایکی گون‌دن سونرا همین ویدئولارین مونتاژ ائدیلیب بوتون دونیانی دولاشدیریلماسی، "سومقاییت قوربان‌لاری"نین خاطره‌سینی "ابدی‌لش‌دیرمک" اوچون اولجه‌دن حاضیرلانمیش آبیده‌نین درحال خانکندینده (ایستپاناکئرتده) قویولماسی و بو کیمی فاکت‌لار ثبوت ائدیر کی، بوتون بون‌لار ائرمنی‌لری، ائله‌جه ده دونیا توپلومونو آذربایجان خالقینا قارشی آیاغا قال‌دیرماق، اونون "وحشی" اوبرازینی یاراتماق مقصدینی گودموش‌دور. سومقاییت قیرغین‌لارینین فعال تشکیلات‌چی‌لارین‌دان ائرمنی اوهانیانین، سامویلوف و پاولوفسکینین آدلاری ایسه اوزون مدت متبوعات‌دان گیزلی ساخلانمیشدی. سونرالار لئوون تئر-پئتروسیان اؤز دانیشیقلاری‌نین بیرینده دئمیشدی کی: سومقاییت اولایلارین‌دان سونرا آذربایجان خالقی شوک وضعیتینه دوشموشدو. اگر اؤلکه اؤندرلیگی بو مقام‌دان ایستیفاده ائدیب د.ق.م.و-نین ائرمنیستانا بیرلشدیریلمه‌سی حاقیندا قرار چیخارسایدیز آذربایجان خالقی بونا اعتراض ائده بیلمه‌یه‌جکدی." بو سؤزلر آیدین ثبوت ائدیر کی، سومقاییت فاجعه‌سی ائرمنی‌لره اؤز آیریمچی‌لیق آکسیالارینی و قاراباغی ایشغالینی حیاتا کئچیرمک‌دن اؤترو لازیم اولموش‌دور.

ساواشین باشلانماسی

قاراباغ ساواشیندا، ایشغالچی ائرمنیلرین سالدیریلاریندا غیرنیظامی و سیویل اینسانلارین یارالانماسی

• 1989-جو ایلین ایکینجی یاری‌سین‌دان اعتبارن شوروی قیرمیز اوردوسون‌دان قالان حربی دسته‌یه آرخالانان ائرمنی سیلاح‌لی بیرلشمه‌لری‌نین داغ‌لیق قاراباغ موختار ویلایتی‌نین آذربایجان‌لی‌لار مسکونلاشمیش یاشاییش منطقه‌لرینه و موختلیف نقلیات واسطه‌لرینه سالدیرما باشلاییرلار.
• 1988-جی ایلده داغ‌لیق قاراباغدا ائرمنی‌لرین کومپاکت یاشادیغی یاشاییش منطقه‌لرین‌دن آذربایجان‌لی‌لار قووولماغا باشلاییر. همین ایلین سپتامبر آییندا داغ‌لیق قاراباغین ان بؤیوک یاشاییش منطقه‌سی اولان خانکندی‌دن بوتون آذربایجان‌لی‌لار، شوشادان ایسه ائرمنی‌لر قووولور.
• 1988-جی ایل سپتامبرین 21-ده قاراباغدا اؤزل ایداره رئژیمی اعلان اولونور. نووامبر آییندا آذربایجان‌لی‌لارین ائرمنیستان‌دان کوتلوی شکیلده ائشیگه چیخارتماق تشکیل اولونور. بونا جاواب اولاراق باکیدا کوتلوی میتینق‌لر کئچیریلیر. 1988-جی ایلده ائرمنیستاندا کوتلوی داغینتی‌لارا سبب اولان ایسپیتاک زلزه‌له‌سی باش وئریر. قاراباغدا اؤزل ایداره کومیته‌سی تشکیل اولونور، اونون باشچی‌سی ایسه موسکودان تعیین اولونان آرکادی وولسکی ایدی. نوامبر آییندا همین کومیته بوراخیلیر. 1989-جو ایل جولای آیینین 29-دا ائرمنیستان اراضی‌سینده آذربایجان‌دان گئدن قاتارلارا اولان هوجوم‌لار نتیجه‌سینده ائرمنیستانلا آذربایجان آراسیندا دمیر یولو ایلگیسی کسیلیر. ائرمنیستان طرفین‌دن آذربایجانین ناخچیوان موختار رئسپوب‌لیکاسینین تجریدینه باشلانیلیر. بونون اوزینده آذربایجان ش.ج. ائرمنیستانین بلوکادایا آلینماسی باره‌ده قرار قبول ائدیر. بو قرار ائرمنیستان ایقتیصادیاتینا آغیر ضربه وورور، بئله کی، ائرمنیستانا گلن مال‌لارین 2/3-سی آذربایجان اراضی‌سین‌دن کئچیردی. دسامبر آیینین 1-ده ائرمنیستان سسر-نین یوکسک شوروی قانونسوز شکیلده "داغ‌لیق قاراباغ موختار ویلایتی"نین ائرمنیستان ش.ج-یه بیرلشدیریلمه‌سی حاقیندا" قرار قبول ائتدی.
• 1990-جی ایلده ائرمنیستان آچیق شکیلده آذربایجانا قارشی ایشغال‌چی‌لیق فعالیتینه ایستارت وئردی. 1990-جی ایلین مارسین 24-ده ائرمنی‌لر قازاخ رایونونون باغانیس آیریم کندینی ایشغال ائدیرلر. ایشغال نتیجه‌سینده 10 نفر آذربایجان‌لی اؤلدورولور، 100-دن چوخ ائو یاندیریلیب و کندین ساغ قالان اهالی‌سی اؤز تورپاق‌لارین‌دان قووولوب. 1990-جی ایل ژانویه آییندا باکییا شوروی قوشون‌لاری یئریدیلیر، قانلی ژانویه گئجه‌سینده 100-دن چوخ اینسان اؤلدورولور. 20 ژانویه ده آیاز موتللیبوف آذربایجان کوممونیست پارتیسینین باشچی‌سی تعیین اولونور، ایکینجی کاتیب ویکتور پولیانیچکو ایسه داغ‌لیق قاراباغی ایداره ائدن اؤزل تمثیلچی سی کیمی اورا گؤندریلیر. جولای آیینین 25-ده شوروی رهبرلیگی داغ‌لیق قاراباغ‌داکی بوتون قانون‌سوز سیلاح‌لی بیرلشمه‌لرین سیلاح بوراخماق امرینی وئریر.

  

  قاراباغ ساواشیندا شهید اولانلارین مزاری باکیدا

• 1991-جی ایلین اولینده ائرمنی‌لرین قازاخ و گؤی‌گؤل رایون‌لارینا اولان سالدیریلاری اینتئنسیولشدی. ائرمنی سیلاح‌لی قول‌دور دسته‌لری آذربایجان‌لی‌لارین یاشادیغی کندلره داها تئز-تئز هوجوم ائده‌رک اونلاری یاندیریر، دینج اهالینی گوللـه‌لییردی‌لر. بونا جاواب اولاراق آذربایجان خ.ت.پ.د-سی همین رایون‌لاردا ائرمنی سیلاح‌لی‌لارینا قارشی چایکند عملیاتینی حیاتا کئچیریر.
• ائرمنیستانین ایشغال‌چی‌لیق سیاستینی پرده‌لمک مقصدیله 1991-جی ایل سپتامبر آیینین 2-ده ائرمنی آیریمچی‌لاری آذربایجان جومهوریتی نین داغ‌لیق قاراباغ رایونوندا قانونسوز اولاراق "داغ‌لیق قاراباغ جومهوریتی"نین قورولماسینی بیان ائتدی‌لر.
• سپتامبر آیینین 23-ده ائرمنیستان و آذربایجان جومهور باشقانلاری‌نین روسیه نین ژلزنووودسک شهرینده روسیه و قازاقیستان جومهور باشقانلاری‌نین واسیطه‌چی‌لیگی ایله گؤروشو کئچیریلدی. گؤروش زامانی جومهور باشقانلاری موناقیشه‌نین باریش یولو ایله چؤزومونه گؤره راضیلیغا گلدی‌لر. الده اولونموش راضیلاشمایا باخمایاراق، ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری خوجاوند و هادروت رایون‌لاری اراضی‌سینده آذربایجان‌لی اهالییه قارشی کوتلوی سالدیریلارا باشلادی‌لار. سونوجدا بو بؤلگه لرین تورکلر یاشایان کندلری‌نین چوخو ایشغال اولوندو، آذربایجان‌لی اهالی ایسه گوجله اؤز تورپاق‌لارینی تَرک ائتمک مجبوریتی قارشی‌سیندا قالدی. نوامبرین 20-ده قاراکند گؤیونده باریش دانیشیق‌لاری اوچون قاراباغا گئدن و ایچری‌سینده آذربایجان، روسیه و قازاخیستانین حکومت نماینده‌لری‌نین اولدوغو هلیکوپتئر وورولور. بونا جاواب اولاراق نووامبرین 20-ده آرتیق موستقیل اولان آذربایجان مجلیسی داغ‌لیق قاراباغین موختار ایستاتوسونو لغو ائدیر و ایستپاناکئرت شهری‌نین آدینی خانکندینه دییشدیریر.

ساواشین اکتیو دورومو

ائرمنیستان ایشغال ائدن بؤلگه لرین یاریسیندا هئچ ائرمنی یاشاماییرمیش

ساواشین ایلک گون‌لرینده‌جه آذربایجان و ائرمنیستان قارشی‌لیق‌لی هوجوما کئچیر. 1992-جی ایل ژانویه 26-دا یئنی قورولموش آذربایجان اوردوسو شوشا یاخینلیغیندا داش‌اَلتی عملیاتینی کئچیریر و مغلوب اولور. فوریه آییندا ائرمنی‌لر روس قوشون‌لاری ایله برابر قاراباغدا هوجوما کئچه‌رک بیر نئچه کندی توتور، فئوریه‌نین 26-دا ایسه خوجالینی اله کئچیره‌رک دینج اهالییه قارشی قیرغین تؤره‌دیرلر. 9 مئی ده ائرمنی‌لر شوشانی، 18 مئی ده ایسه لاچین شهرینی ایشغال ائدیرلر. 7 ژوئن ابلفضل ائلچی‌بَی آذربایجان جومهور باشقانی سئچیلیر، بون‌دان درحال سونرا ژوئنین 12-ده آذربایجان اوردوسو جبهه‌ده هوجوما کئچیر. هوجوم نتیجه‌سینده آذربایجان‌لی‌لار تئزلیکله شاومیان رایونونو، یولون 4-ده ایسه آغدَره نی اله کئچیریرلر. سپتامبر آیینین 1-ده آذربایجان اوردوسو سیرخاوند کندینی ایشغال‌دان آزاد ائدیر، بو زامان آرتیق داغ‌لیق قاراباغین اراضی‌سی‌نین یاری‌سی آذربایجان اوردوسونون نظارتی آلتیندا ایدی. بون‌دان سونرا روسیه ائرمنی‌لره ائتدیگی یاردیم‌لارین هجمینی آرتیرماغا باشلاییر، اوکتوبرون 24-ده ایسه آمریکا کونقرئسی آذربایجانا دؤولت یاردیمینی قاداغان ائدن 907-جی دوزلیشی قبول ائدیر. بؤیوک دؤولت‌لرین ائرمنیستانا ائتدیگی آرخادورما تئزلیکله اؤز بهره‌سینی وئریر.

شوشا شهرینین ایشغالی

ایلگیلی یازی: شوشانین ایشغالی

مارس آیینین 2-ده آذربایجان جومهوریتی بیرلشمیش میللت‌لر قورومونون عوضوو سئچیلدی. مارس آیینین 11-ده آوروپا شوراسی ناظیرلر کومیته‌سی آذربایجان جومهوریتی نین داغلیق قاراباغ منطقه ده دینج اهالییه قارشی باش وئرمیش زوراکی‌لیق آکت‌لارینی پیسلَیَن بیاناتلا چیخیش ائتدی. مارس آیینین 24-ده آ.تَ.م-این آرخا دورماسی ایله داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سی ایله باغلی توپلانتیسی چاغیریلماسی قرارا آلینیر. مئی آیینین 7-ده ائرمنیستان و آذربایجان دؤولت باشچی‌لارینین موناقیشه‌نین نیظاملانماسی ایله ایلگیلی ایرانین واسیطه‌چی‌لیگی ایله تهراندا گؤروشو کئچیریلیر. گؤروشون سونوندا دؤولت باشچی‌لاری کومونیک ایمضالاییرلار. بو کومونیک ایمضالانان‌دان تئزلیکله سونرا مئی آیینین 8-ده ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری طرفین‌دن شوشا شهری ایشغال اولونور. مئی آیینین 17-ده ایسه موناقیشه‌نین نیظاملانماسی ایله باغلی موختلیف سویَه‌لرده دانیشیق‌لارین داوام ائتدیگی بیر واختدا ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری لاچین شهرینی ده ایشغال ائتدی‌لر.

آذربایجان اوردوسونون 1992جی ایل یای عملیاتلاری

ایلگیلی یازی: گورانبوی عملیاتی "

1992-جی ایله قدر ائرمنیستان جومهوریتی نین میلّی اوردوسو وار ایکن آذربایجان حاکمیتی‌نین میلّی اوردو ایشینه سویوق باخماسی سونوجوندا ائرمنی‌لر آذربایجان تورپاق‌لارینین %5-اینی ایشغال ائتمیش‌دیر. 1 ژوئن 1992-جی ایلده ائلچی‌بَی جومهور باشقانی سئچیلمیش و بو اَرَفه‌ده آذربایجان اوردوسو هوجوما کئچمیش‌دیر. 1992-جی ایلین 12 ژوئنینده آشاغی آغجاکند، 7 یولدا آغدَرَه اولماق اوزره ایشغال ائدیلمیش تورپاق‌لارین %3،5-ی گئری آلینمیش‌دیر.

ائرمنیستان ایشغالچیلیق ساواشی

قاراباغ ساواشی نین سونوجدا قاچقین اولموش آنا

سپتامبر آیینین 19-دا ائرمنیستان و آذربایجان مدافیعه باخانلاری(وزیرلری) روسیه نین سوچی شهرینده حربی عملیات‌لارین دایاندیریلماسی ایله باغ‌لی راضیلاشما الده ائتدی‌لر. همین ایل دسامبر آییندا بو راضیلاشمانی پوزان ائرمنیستان طرفی آذربایجان جومهوریتی نین زنگیلان رایونونون 8 کندینی ایشغال ائتدی.

1993-جو ایل آوریل آیینین 3-ده ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری طرفین‌دن آذربایجان جومهوریتی نین کَلبَجَر بؤلمه سینی ایشغال اولوندو. آوریل آیینین 6-دا ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین باشچیسی کلبجر رایونون ایشغالینی پیسلَیَن بیانات وئردی. آوریل آیینین 15-ده ایسه آوروپا شوراسی ناظیرلر کومیته‌سی موناقیشه‌نین کسکینلشمه‌سی ایله باغلی بیاننامه ایله چیخیش ائتدی. آوریل آیینین 15-ده ایسه آوروپا شوراسینین ناظیرلر کومیته‌سی داغلیق قاراباغدا موناقیشه وضعیتی‌نین گرگینلشمه‌سی ایله باغی بیانات قبول ائتدی. آوریل آیینین 25-29-دا ایسلام توپلانتیسی قورومو (اسلامی کنفرانس تشکیلاتی) آذربایجان جومهوریتی نین اراضی‌لری‌نین ایشغالینی پیسله‌ین قطعنامه قبول ائتدی. آوریل آیینین 30-دا ایسه ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسی آذربایجان جومهوریتی نین کلبجر و دیگر ایشغال اولونموش رایون‌لارین‌دان بوتون ایشغال‌چی قووَه‌لرین فی‌الفور چیخاریلماسی طلبینی اؤزونده عکس ائتدیرن 822 سای‌لی قطعنامه قبول ائتدی.

جولای آیینین 23-ده ائرمنی حربی بیرلشمه‌لری آذربایجان جومهوریتی نین آغدام رایونونو ایشغال ائتدی‌لر. یول آیینین 29-دا ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسی ایشغالی‌چی گوجلرین قئید شرط‌سیز و فی‌الفور ایشغال اولونموش آغدام و آیری اراضی‌لردن چیخاریلماسی طلبینی اؤزونده عکس ائتدیرن 853 سای‌لی قتنامه قبول ائتدی. آوقوست آیینین 18-ده ایسه ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین باشچیسی مووافیق طلب‌لری اؤزونده عکس ائتدیرن بیاناتلا چیخیش ائتدی. ب.م.ت و آ.تَ.ت-این اویاری‌لارینا باخمایاراق، آوقوست آیی‌نین 23-26-دا فیضولی و جبراییل، ائله بو آیین 31-ده ایسه قوبادلی رایونو ائرمنیستان سیلاح‌لی قوه‌لری طرفین‌دن ایشغال اولوندو.

اوکتوبر آیینین 14-ده ب.م.ت-نین تهلوکه‌سیزلیک شوراسی ایشغال‌چی قووَه لرین ضبط اولونموش اراضی‌لردن چیخاریلماسی طلبینی اؤزونده ایفاده ائدن، آردیجیل 874 سای‌لی قطعنامه قبول ائتدی. اوکتوبر آیینین 28-نووامبر آیینین 1-ی آرالیغیندا هورادیز قصبه‌سی و زنگیلان شهری ایشغال ائدیلدی. نووامبر آیینین 11-ده ایشغال اولونموش اراضی‌لرین فی‌الفور آزاد اولونماسی طلبینی عکس ائتدیرن ب.م.ت تهلوکه‌سیزلیک شوراسینین نؤوبتی، 884 سای‌لی قتنامه‌سی قبول ائدیلدی.

1994-جو ایل ژانویه آیینین 10-11-ده قوزئی آتلانتیک سؤزلَشمه‌سی قورومو (ناتو) عوضو دؤولت و حکومت باش‌چی‌لاری طرفین‌دن اراضی الده ائدیلمه‌سینده گوج ایستیفاده‌سینی پیسلَیَن، همده، منطقه ده باریش و ثباتین قورولماسی، امکداشلیغینگلیشدیریلمَسی اوچون آرنملی اهمیت کسب ائدن آذربایجان، گورجوستان و ائرمنیستانین اؤزگور ثباتی(sovereignty)، موستقیل‌لیگی و اراضی بوتؤولوگونه سایغی ایفاده ائدن بیاننامه قبول ائدیلدی.

ائله بو ایل آوریل آیینین 15-ده م.د.ب عوضو دؤولت‌لری‌نین اؤزگور ثباتی(sovereignty)، اراضی بوتؤولوگو و سینیرلاری‌نین توخونولمازلیغینا حؤرمتی ایفاده ائدن تشکیلاتین بیاننامه‌سی قبول اولوندو. ائرمنیستان م.د.ب-نین عوضوو اولان و بو بیاننامه‌یه قوشولمایان تکجه دؤولت اولدو. بیشکئک پروتوکولو ایمضالاندیق‌دان (10.05.1994) سونرا، مئی آیینین 12-ده جبهه چیزگی سینده (خطینده) آتَشکَسه گؤره راضیلاشما قووَه یه میندی.

سونوج

ائرمنیستان حربی تجاووزو نتیجه‌سینده آذربایجان جومهوریتی نین داغلیق قاراباغ اراضی‌سی و اونون اطرافین‌داکی 7 رایونو ایشغال آلتینا دوشموش‌دور.

• 1988-1993-جو ایللرده آذربایجانین 12246.6 ک.م.² اراضی‌سی ایشغال ائدیلمیش‌دیر

26 نووامبر 1991-جی ایل تاریخینه دَک اولان اینضیباطی اراضی بؤلگوسونه اساساً:

• ناخچیوان موختار شوروی سوسیالیست جومهوریتی نین ایلیچ رایونونون کرکی کندی (19 ک.م.²) – 18-19 ژانویه 1990-جی ایلده ایشغال اولونموش‌دور.
• قازاخ بؤلگه سی نین ایچینده اولان 7 کند ایشغال اولونموش‌دور: ایشغال تاریخی – 24 مارس 1990-جی ایل-14 یون 1992-جی ایل، ایشغال اولونان اراضی 77 ک.م.².
• داغلیق قاراباغ م.و.: ایشغال تاریخی – 1988-1993-جو ایللر، اراضی‌سی 4388 ک.م.². (شوشا رایونو-289 ک.م.²، خانکندی شهری-8 کم²، عسگران رایونو-928 کم²، خوجاوند رایونو-779 کم²، آغدره رایونو-1705 کم²، هادروت رایونو-679 کم²)[30]; اراضی‌سی‌نین 4088[31] ک.م.²-ی ائرمنی ایشغالی آلتیندا، 300[31] ک.م.²-ی (آغدره رایونونون 108.5[31] کم²-ی، خوجاوند رایونونون 191.5[31] کم²-ی) ایسه آذربایجان جومهوریتی نین نظارتی آلتیندادیر.[31]
• لاچین رایونو: ایشغال تاریخی – 18 مای 1992-جی ایل، اراضی‌سی – 1835 ک.م.²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.[32]
• کلبجر رایونو: ایشغال تاریخی – 2 آوریل 1993-جو ایل، اراضی‌سی – 1936 ک.م.²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.

آغدام ائرمنیلرین ایشغالیندان سونرا

* آغدام رایونو: ایشغال تاریخی – 23 یول 1993-جو ایل، اراضی‌سی – 1094 ک.م.²; اراضی‌سی‌نین 846.8 ک.م.²-ی ائرمنی ایشغالی آلتیندا، 247.2 ک.م.²-ی ایسه آذربایجان جومهوریتی نین نظارتی آلتیندادیر.[33]

• جبراییل رایونو: ایشغال تاریخی – 23 آوقوست 1993-جو ایل، اراضی‌سی – 1049،8[34] ک.م.²; جوجوق مرجانلی کندی ایستیثنا اولماقلا بوتون یاشاییش منطقه‌لری ایشغال اولونموش‌دور.
• فضولی رایونو: ایشغال تاریخی – 23 آوقوست 1993-جو ایل، اراضی‌سی – 1386 کم²; اراضی‌سی‌نین یاخلاشیق 886 ک.م.²-ی ائرمنی ایشغالی آلتیندا، 500 ک.م.²-ی ایسه آذربایجان جومهوریتی نین نظارتی آلتیندادیر.[35]
• قوبادلی رایونو: ایشغال تاریخی – 31 آوقوست 1993-جو ایل، اراضی‌سی – 802[36] ک.م.²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.
• زنگیلان رایونو: ایشغال تاریخی – 30 اوکتوبر 1993-جو ایل، اراضی‌سی – 707[34] ک.م.²; اراضی‌سی بوتونلوکله ایشغال اولونموش‌دور.

بو حربی تجاووز سونوجوندا آذربایجان اراضی‌لری‌نین 14.14%-ی[37] ایشغال ائدیلمیش، 20 مین‌دن چوخ اینسان قَتله یئتیریلمیش، 50 مین‌دن آرتیق آدام یارالانمیش و شیکست اولموش‌دور. بیر میلیون‌دان آرتیق اینسان قاچقین و زوراکی کؤچکون شرایطینده یاشاماقدادیر.

آذربایجان جومهوریتینه دَیَن مادی ضرر

خوجالی سوی‌قیریمیندان قاچماق زوروندا قالان تورکلر

ایشغال نتیجه‌سینده آذربایجان جومهوریتی عاید جمعی اوزون‌لوغو 25 مین ک.م. اولان ماشین یولو، یئنه جمعی اوزونلوغو 3984 م اولان 160 کؤرپو، 14،5 مین ک.م. اوزونلوغوندا الکتریک خطی، 2500 الکتریک ترانسفورماتورو، 2 مین ک.م. قاز بورو (لوله سی) خطی، 160 سو دئپوسو، 34-دن چوخ قاز داغیتیم دوراغی ، ائرمنی ایشغال‌چی‌لار طرفین‌دن داغیدیلمیش‌دیر.

ایشغال ائدیلمیش بؤلگه‌لرده جمعی 140 مین موحصصیلین(اؤیرنجی نین) اوخودوغو اولان 600 اوخول، 53 مین اؤیرنجی نین تحصیل آدلیغی 65 پئشه مکتبی، 2 یوکسک اؤیرنیم قورومو محو ائدیلیب. 700 ساغلیق اوجاغی، بو باغلامدا 800 نفرلیک مریضخانا، پولی کلینیکالار، دوغوم ائولری، آپتئک بینالاری، اورژانس یاردیم مریضخانالاری داغیتیلمیشتیر. ساغلیق خیدمتینه دَیَن عمومی اقتصادی زیان 1،2 میلیارد دولارا یاخین‌دیر.
آذربایجانا عایید 903 دؤولت قئیدیاتیندا اولان، 1500 دؤولت قئیدیاتیندا اولمایان تاریخ و مدنیت عابده‌لری، مین‌لرجه اثرین قوروندوغو 26 موزه، 8 رسیم سرگی‌سی، 4،6 میلیون کیتاب و ال‌یازما ساخ‌لانان 927 کیتاب‌ائوی، 85 اینجه صنعت اوخولو، 20 مدنیت سارایی، 4 دؤولت تئاتری ائرمنی‌لر طرفین‌دن ایشغال ائدیلیب. آذربایجاندا پروفئسیونال موسیقی سنتی‌نین اساسینی قویان موسیقی‌چی بولبولون، موسیقی‌چی و رسسام میر مؤحسون نووابین خاطیره موزئیی تالان ائدیلیب. خوجالیداکی "دایروی معبد"(1356-1357) و "توربه"-نین (14-جو یوز ایل) عاقیبتی معلوم دئییل.
ساواش سونوجوندا آذربایجان جومهوریتی توپلام 22 میلیارد آمریکا دولار مبلغینده زیانا معروض قالیب.

موناقیشه دؤنمینده سیویل اهالی یه قارشی تؤره دیلمیش جینایتلر و سوی قیریملار

قوقارک قیرغینی

1988-جی ایلین نوامبر آییندا ائرمنیستانین قوقارک رایونوندا ائرمنی‌لر طرفین‌دن 15-ی یاندیریلاراق 21 آذربایجان‌لی اؤلدورولموش‌دور.

قاراکند فاجیعه سی

1991-جی ایل نوامبر آیینین 20-ده خوجاوند رایونونون قاراکند کندی یاخینلیغیندا ائرمنی تئررورچولاری آذربایجان، روسیه و قازاخستانی تمثیل ائدن بیر قروپ یوکسک وظیفه‌لی دؤولت مامورو و ژورنالیستی آپاران "می-8" وئرتولیوتونو گوللَلَدیلر. نتیجه‌ده 22 نفر تانینمیش دؤولت، ایجتیتماعی و حربی خادیم قتله یئتیریلدی.

خوجالی سوی قیریمی

اؤزل یازی: خوجالی سوی‌قیریمی

فایل:Xocali 1992.jpg

خوجالی سویقیریمین‌دان بیر اوزوجو گؤرونتو

1992-جی ایل فوریه آیینین 25-26-دا ائرمنی سیلاح‌لی بیرلشمه‌لری خانکندیده یئرلشن روسیه یه اؤزل 366-جی آلایین ایله آذربایجان‌لی‌لار یاشایان خوجالی شهرینه هوجوم ائده‌رک دینج اهالییه قارشی خصوصی قددارلیقلا موشایعت اولونان سوی قیریم (قتل عام) آکتینی حیاتا کئچیردی‌لر. بو فاجعه نتیجه‌سینده 613 دینج ساکین قتله یئتیریلمیش، 487 نفر یارالانمیش، 1275 نفر ایسه اسیر گؤتورولموش‌دور. اونلاردان بیر چوخو اسیرلیک‌دن قاییتمامیش و سونراکی طالعیینه گؤره ده هر هانسی معلومات یوخ‌دور. 366-جی آلای خانکندی‌دن چیخاریلدیق‌دان سونرا بو حربی حیصّه‌یه مخصوص اولان سیلاح‌لی تئکنیکانین اؤنملی حیصّه‌سی ائرمنی آیریمچی‌لارینا وئریلدی.

آغدابان سوی قیریمی

1992-جی ایلین آوریل آیینین 8-ده ائرمنی ایشغال‌چی‌لاری کلبجرین آغدابان کندینه هوجوم ائده‌رک 67 نفری قتل ائتمیش،17 کند ساکینی دیری-دیری یاندیرمیش‌دیر.

قایناقلار

• Qarabağ Muharibəsi