طبیعت علملری
طبیعت علملری Natural science — اینسانا خاریجی موناسیبت‌دن تأثیر ائدن طبیعت عامللرینی اؤیره‌نه‌ن علم ساحه‌لری.
عمومی معلومات
[دَییشدیر]طبیعت علملری دونیانی ناتورالیست نؤقطه نظرین‌دن اؤیرنیر و جمعیت‌دن طبیعته موناسیبت‌ده اونون قانونلارینا حؤرمتله یاناشماغی طلب ائدیر. ناتورالیزم اینسانین یاراتدیغی قانونلاری طبیعی پروسِسلره شامیل ائتمه‌دن، طبیعت قانونلارینی اؤیره‌نه‌رک ایستیفاده ائتمک اوزرین‌ده قورولان سیستم دیر. طبیعت علملرینین یارانماسی علمی آراشدیرمالارا فلسفی یاناشمانین نتیجه‌سی‌دیر.
طبیعت علملری آنلاییشی همچینین، اینسانی علملرله ایجتیماعی علملر آراسین‌دا فرقی گؤسترمک اۆچون ایستیفاده ائدیلیر. ریاضیات علمی منطیقله بیرلیک‌ده فورمال علملره داخیل ائدیلیر و طبیعت علملرینه عایید ائدیلمیر. چونکی، اونلارین متولوژی طبیعت علملرینین مئتودولوگییاسین‌دان کسکین فرق‌لنیر. ریاضیات، ایستاتیک و بیلیشیم تکنولوژی طبیعت علملری حساب اوْلونماسالار دا، بۇ ساحه‌ده آپاریلان اکثر آراشدیرمالار اۆچون موهوم علمی اهمیّته مالیکدیرلر.
علم نظریه‌سین‌ده طبیعت علملری دئدیک‌ده بیولوژی، آسترونومی، فیزیک، کیمیا و جوغرافیا نظرده توتولور. Вاو علملرده علمی نتیجه‌لر بیر قای‌دا اولاراق اوبیئکتیولیک و دقیق‌لیک اوزرین‌ده قورولاراق بازا کیمی تجروبه و مۆشاهیده نتیجه‌لری گؤتورولور. طبیعت علملری دونموش اولماییب اونلاردا دایماً دقیقلش‌دیرمه پروسِسی گئدیر.
تکامولو
[دَییشدیر]
قدیم دؤورلر و اوْرتا عصرلرده اطراف موحیط ساده مۆشاهیده و تصویر یولو ایله اؤیرنیلیردی. یئنی دؤورون اوللرین‌ده طبیعتین تصویرله اؤیرنیلمه‌سی علمی ایضاحلا اؤیرنیلمه‌سی ایله اوز ائدیل‌دی. فیلوسوفلاردان ابن هثام و فرنسیس بکونون اثرلری بۇ متودود گئنیش یای‌دیلار و علمی اینقیلابین اساسینی قوی‌دولار. اون دوکوزونجو عصردن باشلایاراق ایسه علمله مشغوللوق صرف عالیملرین صلاحیتینه کئچیر.
طبیعت علملری تئرمینی ایلک دفعه عالیم ویلیام اویل طرفین‌دن ۱۸۳۴-جو ایلده مری سومروایلین علمی اثرینه رئسئنزییاسین‌دا ایشلدیلیر. آنجاق تئرمین ییرمینجی عصرین اوللرینه قدر گئنیش یاییلمیر. ۱۹۲۳-جو ایلده آمریکالی کیمیاچی H.Lyuis و آمریکالی فیزیکی کیمیاچی M.Rendalین مشهور ترمودینامیک و کیمیوی المنتلرین آزاد انرژی‌سی کیتابین‌دا یازیرلار:
منتیق و ریاضیات‌دان باشقا طبیعت علملرینین بیر-بیرین‌ده چوخ اوزاق دوران اوچ بؤیوک قولو واردیر – بۇ مکانیک، ائلئکترودینامیکا و ترمودینامیکدیر.
بو گون ایسه علمی نظریه‌لرده طبیعت علملری آرتیق داها دقیق اولاراق بیتکی بیلیمی و حئیوان بیلیمی، فیزیک علملری، ژولوژی و نوجوم بؤلونورلر.
طبیعت علملرینین اساسی
[دَییشدیر]- طبیعت علملرینین اساسی کیمی علم‌ده طبیعت شوناس‌لیق – طبیعت حادثه‌لری حاقین‌دا علم گؤتورولور. دؤور کئچدیکجه طبیعت شوناس‌لیق خصوصی علمی ایستیقامتلره آیریل‌دی.
- تبیتشوناسلیغین اساس سیمالاری کیمی نصرالدین توسی، بلز پاسکال، میخاییل لومونسف و باشقالارینی گؤسترمک اولار.
طبیعت علملرینی اؤیرنرکه‌ن فیزیک، کیمیا و بیولوژی علملری آراسین‌داکی علاقه‌نین اؤیرنیلمه‌سی خصوصیله واجیب‌دیر. چونکی، بۇ علملرین اساس مزمونونو تشکیل ائدن بیر سیرا قاباقجیل علمی فیکیرلر، مثلاً، مولکول-کینئتیک نظریه، الکترون نظریه‌سی، ائلئکترولیز و بیر سیرا باشقا آنلاییشلار طبیعت علملرین‌ده اؤزونه مؤهکه‌م مؤقع توتموش‌دور. اونلارین بیر سیرا اساس مسئله‌لری همین آنلاییشلار اساسین‌دا ایضاح ائدیلیر.
هر بیر پروسِس و یا حادثه‌نین اینکیشافینین اساسینی ضدیتلرین وحدتی و موباریزه‌سی تشکیل ائدیر. بۇ مۆعاصیر طبیتشوناسلیغا دا عایید مسئله‌دیر. اوندا دا بیر-بیرینه ضد اوْلان و عئینی زامان‌دا وحدت تشکیل ائدن ایکی ایستیقامت سجیوی‌دیر. بۇ ایستیقامتلردن بیری توسعه پروسسئ‌سین‌ده‌کی آنالیتیک‌لیگی، دیگری ایسه سینتئتیک‌لیگی تمثیل ائدیر. آنالیتیک ایستیقامت‌ده یئنی علم ساحه‌لری، یئنی قانون اویغونلوقلار کشف اوْلونور. بونلارین آراشدیرما هدفی محدودلاشیر و خصوصی علمی مِتودلاردان ایستیفاده ائدیلیر.
بو اصل بیلیمن یئنی‌دن حیصّه لره بؤلونمه‌سین‌ده اؤزونو آیدین گؤستریر. مثلاً:
- فیزیک: مکانیک، مولکول فیزیک و ایستی‌لیک، الکتریک، مغناطیس، اوپتیکا، آتوم؛
- بیولوژی: بیتکی بیلیمی، حئیوان بیلیمی، اینسانین آناتومیاسی و فیزیولوژی، داروینیسم و سایر.[۱]
سوْنرا بۇ بؤلمه‌لر ده یئنی‌دن داها بتون ایستیقامتلره بؤلونور.
طبیعت علملرینین ایستیقامتلری
[دَییشدیر]بازا علملری:
طبیعت علملرینین بازیسی
[دَییشدیر]طبیعت علملرینین بازیسی ریاضیات حساب اوْلونور.
بوتون طبیعت علملری مۆشاهیده ائدیله‌ن طبیعت حاللارینینین تصویری اۆچون ریاضی آپارات مئتودون‌دان ایستیفاده ائدیرلر.
طبیعت علملری طبیعت قانون اویغونلوقلارینین دقیق تصویرینی و فورمول یازیلیشینی طلب ائدیر. بۇ زامان طبیعت حاللارینین ایضاحی ریاضی دوستور حالینا سالینیر. سوْنرادان ایسه ریاضی فورموللارین حسابینا ایسته‌نیله‌ن فرضیه یئنی‌دن یوخ‌لانا و یا دقیقلش‌دیریله بیلینیر.
طبیعی بیلیکلرین ایستیقامتلری
[دَییشدیر]آسترونومی
[دَییشدیر]اونلارین فیزیک، کیمیا، علملری چرچیوه‌سین‌ده وضعیتی، گؤی جیسیملرینین هرکهینین قانون اویغونلوقلاری و عمومی‌لیک‌ده کایناتین تکامولو تدقیق ائدیلیر. آسترونومی کوسموس، قالاکسی، اولدوز، گزه‌گن و کویروکلو اولدوزلاری اؤیرنیر، تدقیق ائدیر و سوْنراکی تکامولونو ریاضی مودئللشدیریر.
آسترونومیدا بیلیشیم اساساً کناردان جیهازلار واسطه‌سی ایله مۆشاهیده ائدیلمیکله توپ‌لانیر. آنجاق بۇ ساحه‌ده بیلیشیمنین بیر حیصّه سی لابوراتورییادا تجروبه‌لر واسطه‌سی ایله ده توپ‌لانا بیلر (مثلاً، فضانین مولکول کیمیاسینین لابوراتورییادا اؤیرنیلمه‌سی).
مۆعاصیر آسترونومی بیر-بیری ایله باغلی اوْلان بیر چوخ ساحه‌لره بؤلونور. بیر قای‌دا اولاراق بؤلونمه شرطی ساییلیر. اساس ایستیقامتلر آشاغی‌داکیلار گؤتورولور:
- آسترومتریا – اوْلدوزلارین کووردیناتلارینی و حرکتینی اؤیرنیر. آسترومئترییانین اؤزو ایسه آشاغی‌داکی یاریمساهه‌لره بؤلونور:
- تمل آسترومتریا — مۆشاهیده‌لر اساسین‌دا گؤی جیسیملرینین کووردیناتلارینی مویینلشدیریر و اونلارین کاتالوقونو ترتیب ائدیر؛
- رادیواسترونومیا — کوسمیک هدفلری رادیو دالغالاری دیپازونون‌دا ائلئکتروماقنیت شوالاری واسطه‌سی ایله تدقیقی ایله مشغول اولور؛
- فضا آسترونومیسی — قالاکتیکامیزی و اونون قورولوشونو اؤیرنیر، ائل‌جه ده موختلیف کووردینات سیستملری واسطه‌سی ایله ریاضی مئتودلارین واسطه‌سی ایله گؤی جیسیملرینین یئرینین مویینلشدیریلمه‌سی اۆچون تکلیفلر هازیرلاییر؛
- نظری آسترونومی — عکس منطیق مئتودو ایله معلوم اوربیت کووردیناتلارینا گؤره گؤی جیسیملرینین یئرینین مویینلشدیریر؛
- فضا مکانیکسی — اومومدونیا جازیبه قانونون تأثیری ایله گؤی جیسیملرینین حرکت ترایئکتورییاسینی، کوتله‌سینی و اؤلچولرینی مویینلشدیریر؛
بو اوچ ساحه کلاسیک آسترونومی آدلانیر.
- آستروفیزیکا — گؤی جیسیملرینین قورولوشونو، فیزیکی گؤستریجیلرینی و کیمیوی ترکیبینی اؤیرنیر؛
- اولدوز آسترونومیسی — فیزیکی گؤستریجیلرینه گؤره اوْلدوزلارین فضادا پایلانماسینی و حرکتینین اؤیرنیر. اوْلدوزلارین یارانماسی سیخ توز و قاز مکانین‌دا باش وئریر. تئمپئراتور آتردیق‌دا تئرمونووه رئاک‌سییاسی باش وئریر و اوْلدوز املگلمه پروسِسی باشلاییر.[۲]
- کوسموقونییا — گؤی جیسیملرینین عمله گلمه‌سینی اؤیرنیر؛
- کوسمولوگییا — فضانین قورولوشونون و اینکیشافینین اساس قانون اویغونلوقلارینی اؤیرنیر.
رچیوه‌سین‌ده ایدارولونما مئخانیزملرینی (نورمال فیزیولوگییا) و پاتولوگییالار زامانی اونلاردا باش وئره
بیولوژی
[دَییشدیر]، بیوس، "حیات"؛ لوقوس. ""بیلیک، علم" — حیات حاقین‌دا علم، طبیعت علملرین‌دن بیری، جان‌لیلاری و اونلارین اطراف موحیطله علاقه لرینی اؤیرنیر. بیلولوژی یئرده‌کی جان‌لی اورقانیزملرین حیاتینین بوتون ساحه‌لرینی، او جمله‌دن قورولوشونو، فلیتینی، اینکیشافینی، تکامولونو و یئرلشمه‌سینی اؤیرنیر. همچینین اونلارین تسنیفاتینی ترتیب ائدیر و ایسته‌نیله‌ن دییشی‌لیگی تدقیق ائدیر و ایضاحینی وئرمه‌یه چالیشیر. آراشدیرما ساحه‌سی بیوفیزیکدان توتموش مورککب اکولوژی مسئله‌لرینه قدر گئنیش مؤوضولاری ایحاطه ائدیر.
بیولوژی علملری بؤلمه‌سینا عایید اوْلان بیتکی بیلیمی، حئیوان بیلیمی و صحیّه سیویلیزاسییانین ایلک دؤورلرین‌دن اؤیرنیلیردی. بیلیمن اینکیشافینا گوج‌لو تکان وئره‌ن میکروسکوپ آنجاق XVII عصرده کشف ائدیل‌دی. «بیولوژی» تئرمینی ایلک دفعه ۱۸۰۲-جی ایلده ژان-باتیست لامارک طرفین‌دن ایشلدیلیب. طبیعت بیلیکلرینین خصوصی ساحه‌سی کیمی ایسه او XIX عصرده یارانیب. او دؤورده عالیملر بوتون جان‌لیلارین عمومی جهتلره مالیک اوْلدوقلارینی مویینلش‌دیره بیلیبلر و اونلاری جمع شکلین‌ده اؤیره‌نمه‌یه قرار وئردیلر.
بیولوژی بیلیمن‌ده اساس حادثه‌لر شوان تئودور، ماتیاس یاکوب اشلایدن و ویرخوو رودولف طرفین‌دن هوجیره نظریه‌سینین، چارلز داروین طرفین‌دن تکامول نظریه‌سینین، قرقور یوهان مندل طرفین‌دن گئنئتیکانین اساس قانونو – ایرسیت قانونونون، ایرلی سورولمه‌سی و هوجیره سوییه‌سینده بیوکیمیا و بیوفیزیکانین مئتودلارینین تطبیقی ساییلیر.
بیولوژی و کیمیانین سرهددین‌ده یارانمیش بیوکیمیا علمی، بۇ گون سۆرعتله توسعه ائدن طبیعت علملرین‌دن‌دیر. بیوکیمیا جان‌لیلار حاقین‌دا اوْلان بوتون علملری بیرلشدیریر و اونون اؤیرنیلمه‌سی بیولوژینین هر هان‌سی بیر ساحه‌سینین و ائل‌جه ده مۆعاصیر زامان‌دا پریوریتئت ایستیقامتلردن ساییلان اکولوژی ایله باغلی پروبلِملرین باشا دوشولمه‌سی اۆچون گئنیش ایمکانلار یارادیر. سون زامانلار، طبیعی شرایط‌ده اورقانیزملر آراسین‌دا موناسیبتلری اؤیره‌نمکله مشغول اوْلان اکولوژی ایله، بۇ موناسیبتلری موْلکول سوییه‌سینده تدقیق ائدن بیوکیمیا آراسین‌دا سیخ علاقه یارانمیش‌دیر. مۆعاصیر اکولوژی بیوسفئرانین حیاتی حاقین‌دا علم اولاراق، تبیتشوناسلیغین بیولوژی و غئیری-بیولوژی علم ساحه‌لری – کیمیا، فیزیک، ریاضیات، گئوکیمیا، گئوفیزیکا، فیزیولوگییا، بیوکیمیا، بیوفیزیکا، گئنئتیکا، تکامول نظریه‌سی و س. ایله الاقدار بیر سیرا موهوم مسئله‌لرین اؤیرنیلمه‌سی ایله مشغول‌دور.
بیر سیرا موهوم اکولوژی پروبلِملر مؤوجوددور کی، اونلارین ایضاح اوْلونماسی و باشا دوشولمه‌سی اۆچون بیوکیمیوی اصوللارین تطبیق اوْلونماسی زروری ساییلیر. بونونلا یاناشی حیوانلاردا و بیتکیلرده باش وئره‌ن بیر سیرا متابولیک پروسِسلری اکولوژی یاناشمانین کمکیله ایضاح ائتمک مۆمکون اوْلموش‌دور. بئله‌لیکله، مۆعاصیر طبیعت علملرینین قارشی‌لیق‌لی علاقه‌سی دؤورون‌ده، بیولوژی، کیمیا و اکولوژی آراسین‌دا بیوکیمیا باغلاییجی زنجیردیر.[۳]
مۆعاصیر بیولوژینین اساسین‌دا بئش اساس اصل دایانیر: هوجئیره نظریه‌سی، تکامول، گئنئتیکا، گئمووستاز و انرژی.[۴][۵] ایندیکی دؤورده بیولوژی اوْرتا و آلی مکتبلرده بازا علملردن بیری‌دیر. هر ایل دونیادا بیولوژییا، تیببه و تیببی بیولوژییا دایر میلیونلارلا کیتاب، مقاله چاپ ائدیلیر، دیسسئرتاسییالار مۆدافیعه ائدیلیر.[۶]مولکول بیولوژی حیاتین کیمیوی اساسلارینی، هوجئیره بیولوژیسی ایسه اورقانیزملرین کرپیجی رولونو اوینایان هوجئیرهلرین اؤیرنیولمه‌سی ایله مشغول‌دور. فیزیولوگییا اورقانیزمین داخی‌لی ایستروکتورلارینین فونک‌سییاسینی، بیولوژی سیستملرینین نورمال حیات طرزی چدییشیک‌لیکلری (پاتوفیزیولوگییا)، اکولوژی ایسه طبیعتین اورقانیزملره تأثیرینی اؤیرنیر.
کیمیا
[دَییشدیر]کیمیا، حساب ائدیلیر کی، قدیم مصر سؤزو "جهئ‌می"-دن یارانیب، "قاراً دئمک‌دیر، دیگر واریانتلار— متال ارینتی‌سی – " قاریش‌دیرماق" – طبیعت علملرین‌دن بیری‌دیر. ماددهلر، اونلارین خصوصیتلری، قورولوشو، کیمیوی رئاک‌سییالار و کیمیانین تمل قانونلاری حاقین‌دا علم‌دیر. بوتون ماددهلر کیمیوی علاقه‌لر واسطه‌سی ایله موْلکوللار یارادان آتوملاردان عیبرت اوْلدوغونا گؤره، کیمیا اساساً آتوملارلا موْلکوللارلار آراسین‌داکی علاقه‌لری اؤیره‌نمکله مشغول‌دور. کیمیا[۷]فیزیک ایله چوخ سیخ باغلی‌دیر و فرقلری نیسبی‌دیر. مۆعاصیر کیمیا چوخساهه‌لی طبیعت علمی‌دیر.
کیمیا موستقیل علم ساحه‌سی کیمی XVI—XVII عصرلرده بیر سرا علمی کشفلردن سوْنرا تانین‌دی. بۇ کشفلر مکانیکلش‌دیرمه واسطه‌سی ایله ال امیینی ایستهصالدان سیخیشدیردی، صنایعنی مئخانیکلشدیردی، بورژوا جمعیتی یارات‌دی.
کیمیوی پروسِسلرین چوخونو بیرباشا لابوراتورییالاردا اوولکی نتیجه‌لره اساس‌لاناراق اؤیره‌نمک مۆمکون‌دور. کیمیا دیگر طبیعت علملری ایله سؤخ باغلی اوْلدوغون‌دان اونو بزه‌ن اساس علم ده آدلان‌دیریرلار. ایلک کیمیا تجروبه‌لری اساساً الکیمیا سیستمی ایله باغلی ایدی و میستیکانین تأثیری آلتین‌دا ایدی.[۸] علم روبئرت بویلون قاضی کشف ائتمه‌سی و آنتوان لاووازیئنین کوتله‌نین ساخلانماسی نظریه‌سینی ایشله‌مه‌سی ایله یئنی کئیفیت درجه‌سینه قالخ‌دی. کیمیوی ائلئمئنتلرین کشفی و آتوم نظریه‌سینین حاضرلانماسی کیمیا بیلیمنی سیستئملش‌دیرمه‌یه کؤمک ائتدی. بونونلا دا آراشدیرماچیلار ماددنین قورولوشونو، کیمیوی ترکیبینی و کیمیوی رئاک‌سییالارین رولونو داها درین‌دن درک ائده بیل‌دیلر. کیمیا بیلیمنین اینکیشافی کیمیا صنایع‌سینین اینکیشافینا و دونیا اقتصادیاتینین اوغورلارینا گتیریب چیخاردی.
فیزیک
[دَییشدیر]فیزیک دونیانین فیزیکی خصوصیتلرینی، اونلارین بیر-بیرینه تأثیرینی و بۇ تأثیرده یارانان نتیجه‌لری اؤیرنیر. فیزیک تمل علم ساییلیر. فیزکلر ریاضیات‌دان الده ائتدیکلری اصللرین منطیقی اساسلارینی و کمیت گؤستریجیلرینی حاضرلاماق اۆچون ایستیفاده ائدیرلر. کایناتین اؤیرنیلمه‌سینین بؤیوک تاریخی واردیر و تاریخ بویو ائدیله‌ن زنگین مۆشاهیده و تجروبه‌لردن عبارت‌دیر. فیزیکنین اساس وظیفه‌سی دونیانین ایداره ائدیلمه‌سین‌ده اساس فیزیکی قانونلارین مویینلشدیریلمه‌سی و دقیقلشدیریلمه‌سی‌دیر. تاریخ بویو بۇ مسئله ایله آنتیک فلسفه مشغول اوْلموش‌دور.
فیزیک تاریخین‌ده اساس حادثه‌لری کلاسیک مکانیک قانونلاری، ایساک نیوتونون اومومدونیا جازیبه قانونونون کشفی، ائلئکتروئنئرگئتیکا و اوندان ایستیفاده، آلبئرت اینشتینین نیسبی‌لیک نظریه‌سینی ایشله‌مه‌سی، ترمودینامیک نظریه‌سینین حاضرلانماسی، آتوم و نووه فیزیکسینین کوانت-مکانیک مودئلینین حاضرلانماسی‌دیر.
فیزیکنین ساحه‌لری چوخ گئنیش‌دیر و اورا کوانت مکانیکسین‌دان اوپتیکیا قدر فرق‌لی ساحه‌لر داخیل‌دیر. مۆعاصیر فیزیک موختلیف ساحه‌لرده چالیشان آلبئرت اینشتین و لئو لان‌داودان فرق‌لی اولاراق آرتیق دار ساحه‌لرده ایختیساسلاشمیش‌دیر.
یئر حاقین‌دا علملر
[دَییشدیر]یئر گزه‌گنی (اونون لیتوسفری، هیدروسفری و آتموسفری) و اونو ایحاطه ائدن کوسمیک فضا حاقین‌دا گئنیش ایحاطه‌لی علملردیر.[۹] بۇ علملر همچینین یئرده‌کی اوکئانلاری و برک قرونتون دا اؤینیلمه‌سی ایله مشغول اولورلار. آراشدیرمادا فیزیک، کیمیا، بیولوژی، ریاضیات و یئر حاقین‌دا علملرین تاریخی علملرینین علمی آلتلرین‌دن گئنیش ایستیفاده ائدیلیر. یئر حاقین‌دا گئنیش بیلیشیم یئرین کئچمیشی، ایندیکی وضعیتی و گله‌جک اینکیشافی باره‌ده سیستم‌لی تسووور یاراتماغا ایمکان وئریر. همچینین یئر املگلمه پروسئ‌سین‌ده ییغیلان انرژی حاقین‌دادا معلومات الده ائتمک اولور.[۱۰]
یئرین اؤیرنیلمه‌سی یئر قروپون‌دان اوْلان دیگر پلانئتلرین اؤیرنیلمه‌سی اوجون زمین یارادیر. یئر کاینات‌دا حیاتین مؤوجود اوْلدوغو ملیم اوْلان یئگانه گؤی جیس‌می‌دیر. گونش سیستمینی دولغون اؤیره‌نمه‌یه ایمکان وئره‌ن کوسمیک زوندلار یارانان‌دان سوْنرا یئر حاقین‌دا علمه پلانئتولوگییا دا علاوه ائدیل‌دی. بونونلا دا یئر حاقین‌دا علم یئر و کاینات حاقین‌دا علمه چئوریل‌دی.
یئر حاقین‌دا اساس علم ژولوژیدیر. او یئر کوره‌سینین اوست حیسه‌سینی، اونون ترکیبینی و تکامولونو اؤیرنیر. ۱۹۶۰-جی ایلده‌ن علم گئوفیزیکانین مشغول اوْلدوغو یئرین درین قاتلارینی دا تدقیق ائدیر. ژولوژی کئیفیت گؤستریجیلرینه ایستیقامت‌لنیر.
گئولوژی علملر آیری‌لیق‌دا فعالیت گؤستره بیلمه‌یه‌ن چوخسای‌لی آشاغی‌داکی علملری ده ایحاطه ائدیر:
- وولکانولوگییا، گئلیئمئترییا، ژولوژی، تئکتونیکا، ژئومورفولوژی، هیدروژئولوژی، لیمنولوگییا، مینئرولوگییا، پالئونتولوگییا، پئتروقرافییا، تورپاقشوناس‌لیق، سئدیمئنتولوگییا و س.
طبیعت علملرینین دیگر علملره تأثیری
[دَییشدیر]مرسوم اولاراق علم دئدیک‌ده داها چوخ تمل طبیعت علملری (ناتورال سجیئنجئ) نظرده توتولور، تکنولوژی توسعه اۆچون ایسه موهندیس‌لیک علملرینه (آرتیفیجیال سجیئنجئ) احتیاج واردیر. علم تمل بیلیکلری الده ائدیر. اونا سؤیکه‌نه‌ن موهندیس‌لیک علمی ایسه، آرتیق معلوم قانونلارا اساساً ایستئهسالات یارادیر و اونون داوام‌لی‌لیغینا جدی دقت ائدیر.
مۆعاصیر تبیتشوناسلیغین ان سجیوی جهتلرین‌دن بیری ده علملرین قارشی‌لیق‌لی تأثیرینین اولماسی‌دیر. بونا گؤره ده مۆعاصیر دؤورده طبیعت شوناس‌لیق‌داکی سینتئتیک عنعنه داها چوخ اهمیّت کسب ائدیر. موختلیف علملرین الده ائتدیی نایلیتلردن بیری ده هدفین اؤیرنیلمه‌سین‌ده اینتئقراسییایا داها چوخ فیکیر وئریلمه‌سی‌دیر. سینتئتیک عنعنه موختلیف علملرین قوووشدوغو یئرلره عایید بیلیکلرین معین ائدیلمه‌سین‌ده اؤزونو خصوصیله بوروزه وئریر. سون ایللرده‌کی علمی ایختیرا و کشفلرین اکثریتینی سینتئتیک علملره عاییددیر. بیلیکلرین سینتئزی سایه‌سین‌ده مۆعاصیر طبیعت شوناس‌لیق‌دا ماددنین تکامولو و اونون بیر-بیرینه کئچه‌ن موختلیف نؤو قورولوش علاقه‌لری حاقین‌دا بیتکین و پوختلشمیش نظریه‌لر یارانیر. مینئراللارلا جان‌لیلار آراسین‌داکی علاقه‌لر آچیلیر. جان‌لی و جان‌سیز عالم آراسین‌داکی سرحدین شرطی اوْلدوغو داها چوخ نظره چارپیر.
طبیعت علملرینین اؤیرنیلمه‌سی داها درین علمی بیلیکلر و مالییه طلب ائدیر، لاکین بیرباشا تکنولوژی توسعه ایله باغلی اوْلان ایسه موهندیس‌لیک علملری‌دیر. آبش، آلمانییا، یاپونییا، بؤیوک بریتانییا و فرانسه کیمی گوج‌لو دؤولتلر تمل بیلیکلر الده ائتمک اۆچون طبیعت علملری ایله مشغول اولورلار. کیچیک دؤولتلر داها چوخ تئز بیر زامان‌دا صنایع‌ده ایستیفاده اوْلونا بیله‌جک موهندیس‌لیک علملرینه اوستونلوک وئریلیر.
کیمیا، فیزیک، بیولوژی، ریاضیات علملری طبیعت علمی کیمی تاریخ بویو اؤیره‌نیله‌رک توسعه ائدیب. اونونلا مۆقایسه‌ده کیمیا موهندیس‌لیگی، بیوتئخنولوگییا، الکتریک-ائلئکترونیکا موهندیس‌لیگی علملری هله اینکیشافین آستاناسین‌دا ساییلیر.[۱۱]
بیرده باخ
[دَییشدیر]ایستینادلار
[دَییشدیر]- ^ طبیعت علملرینین علاقه‌لی اؤیرنیلمه‌سی شابلون:آز
- ^
- ^ س. ف. قارایئو، پ.ش. مممدووا، آ.ق. هبیبووا ق ۲۱ بیوکیمیانین اساسلاری. ب. "تفککور" نپم، ۲۰۰۲، ۳۶۰ سه شابلون:آز
- ^ شابلون:جیتئ بووک
- ^ شابلون:جیتئ بووک
- ^ شابلون:جیتئ بووک
- ^ Философия науки под ред. А. И. Липкина М. : Эксмо، ۲۰۰۷ شابلون:رو
- ^ Садуль Жак. Сокровище алхимиков / Пер. с фр. — изд. Крон-пресс، ۲۰۰۰. ۳۲۰ с. شابلون:رو
- ^ Wordnet سئارجه: ائارته سجیئنجئ Archived 2020-04-10 at the Wayback Machine. شابلون:ائن
- ^ ائنجیجلوپئدیا اوف وولجانوئس، آجادئمیج پرئسس، لندن، ۲۰۰۰ شابلون:ائن
- ^ تئخنولوگییالارین اینکیشافینا آپاران علمی توسعه نئجه اولمالی Archived 2010-10-17 at the Wayback Machine. شابلون:آز
خاریجی منبع‌لر
[دَییشدیر]- طبیعت علملری – جامبریدگئ اونیوئرسیتئ‌سی
- طبیعت علملری تاریخی و تئخنولوگییاسی
- طبیعت علملری حاقین‌دا کیتابلار
- شابلون:اوپئن-سیتئ
- طبیعت بیلیمنین پاتریارخی Archived 2014-01-30 at the Wayback Machine.
قایناقلار
[دَییشدیر]لاتین آذربایجان ویکی پدیاسی