شیمی

Top: The periodic table of the chemical elements. Below: Examples of certain chemical elements. From left to right: hydrogen, barium, copper, uranium, bromine, and helium.

شیمی - طبیعت علمی. طبیعتی اؤیره‌نه‌ن دیگر علملر ده وار. همین علملرین عمومی آدی طبیعتشوناس‌لیق‌دیر. فیزیک، شیمی، بیولوژی، فیزیکی جوغرافیا، نوجوم و س. طبیعت علملری‌دیر.

شیمینین اساس آنلاییشلاری

شیمینین آراشدیرما اوبیئکتی ماده‌لر - آتوم و موْلکوللاردیر. بونلار کیمیوی هیسه جیکلر آدلانیرلار. اونلارین اؤلچوسو ۱۰^−۱۰ – ۱۰^−۶ متر آراسین‌دا اولور. بون‌دان کیچیک اؤلچولو هیسسجیکلری فیزیک اؤیرنیر. همین هیسه جیکلر میکروهیسه جیکلر آدلانیر. اؤلچوسو ایری اولان هیسه جیکلرده باش وئره‌ن پروسسلری ده فیزیک اؤیرنیر.

کیمیوی المنتلرین مۆعاصیر دؤوری جدولی

آدی کیمیوی اۆصوللارلا داها بسیت ماده‌لره آییرمانین مومکون اولمادیغی طبیعی و صونعی ماده‌لر. کیمیوی المنتلر بیر-بیری ایله بیرلشه‌رک بیزی ایحاطه ائدن عالمین بوتون مورکّب ماده‌لرینی عمله گتیریر. هر کیمیوی المنت، نۆوه‌سین‌ده عئینی سای‌دا الکتریک یوکو و آتوم اؤرتویون‌ده عئینی سای‌دا الکترون اولان آتوملاردان یارانمیش‌دیر. آتوملارین نۆوه‌سی سایجا همین المنتین آتوم نؤمره‌سینه برابر پروتون‌دان و موختلیف سای‌دا نئیترون‌دان عبارت‌دیر. عئینی المنتین کوتله اددلری موختلیف اولان نؤعلرینه ایزوتوپ دئییلیر. کیمیوی المنتلرین چوخونون طبیعت‌ده ایکی و یا داها آرتیق ایزوتوپو وار. ۸۱ المنتین ۲۷۶ ثابت و ۱۵۰۰-ا یاخین رادیواکتیو ایزوتوپو معلوم‌دور. یئر اۆزرینده طبیعی المنتلرین ایزوتوپ ترکیبی، عادتاً، ثابت اولدوغون‌دان هر المنتین آتوم کوتله‌سی، دئمک اولار کی، دایم ثابت قالیر و المنتین ان موهوم خصوصیّتلارین‌دان بیری‌دیر.

هله‌لیک علمه معلوم اولان کیمیوی المنتلرین سایی ۱۱۸-دیر (۲۰۰۸). اونلارین اکثریتی رادیواکتیو دئییل و طبیعت‌ده مؤوجود اولان بوتون بسیت و مورکّب ماده‌لری عمله گتیریر. بسیت ماده - المنتین سربست حال‌داکی فورماسی‌دیر.

تاریخی

شیمینین تاریخی الشیمی(شیمیگرلیک) اوّلی،الشیمی (شیمیگرلیک) دؤورو، مرسوم و مۆعاصیر شیمی دؤورلری اولماق اوزره ۴ دؤوره بؤلونور.

الشیمیدان اوولکی دؤور

Agricola, author of De re metallica

شیمینین بیلینه‌ن تاریخی قدیم میصر دؤورون‌ده باشلامیش‌دیر. ائ.ا. ۲۰۰۰-جی ایللرده مصرلیلرین کیمیوی اۆصوللار ایستیفاده ائدرک کوسمئتیک توزلار چیخاردیقلاری ادعا ائدیلمک‌ده‌دیر. کرال هامموراپی دؤورون‌ده (ائ.ا ۱۷۹۲-۱۷۵۰) بابیللر قیزیل، گوموش، جیوه، گولله، دمیر و میس کیمی دمیرلاری تعیین اولونموش و بو دمیرلارا سیمووللار وئریلمیش‌دیر. ائرکه‌ن یونان فلسفه‌چیلر (سقراط اوّلی موتفککیرلر) طبیعی حادثه‌لری فؤوقلتبیی اولمایان سببلرله شرحه چالیشمیشلار، بونون نتیجه‌سین‌ده ده بو دؤورده الشیمی اوّلی شیمی بیلیمینین تمللری آتیلمیش‌دیر. میلئت‌لی تالئس (ائ.ا ۶۲۴ - ائ.ا ۵۴۶) ماده نین پرینسیپلرینی آراشدیرمیش و سویون کایناتین تمل ماده‌سی اولدوغونو اؤنه سورموش‌دور. بیر باشقا میلئت‌لی آناکسیماندروس (ائ.ا ۶۱۰- ائ.ا ۵۴۶) سویون الئیهداری اولان آتشین نئجه میدانا گلدیینی سورغولامیش‌دیر.

ائمپئدوکلئس (ائ.ا ۴۹۰-۴۳۰) کایناتین ۴ تمل المنت آتش، هاوا، سو و تورپاقدان میدانا گلدیینی ادعا ائتمیش‌دیر. ائمپئدوکلئ‌سین تعریفینه گؤره تورپاق برک/قاتی ماده‌لری، سو مایع ماده‌لری و دمیرلاری، هاوا گازلاری ایفاده ائتمک‌ده ایدی. بونونلا بیرلیک‌ده آتشی‌ده بیر مدت‌دن چوخ مایع ، قاز و برک/قاتی کیمی ماده نین بیر حالی اولاراق تعیین ائتمیش‌دیر. دئموکریتوسون معلمی لئوکیپپوس کایناتین ایکی نؤع المنت‌دن میدانا گلدیینی (بوشلوق و برک/قاتی) ایفاده ائتمیش، بوشلوغون و قاتیلیغین کاینات‌داکی بوتون المنتلری میدانا گتیردیینی ایفاده ائتمیش‌دیر. دئموجریتوس (ائ.ا ۴۶۰-۳۷۰ ) لئوکیپپوس ایله بیرلیک‌ده آتوم‌چو نظریه‌نی اینکیشاف ائتدیرمیش‌دیر. ماده‌لرین قورولوش داشی اولاراق داها کیچیک پارچالارا آیریلا بیلمه‌یه‌ن آتوملار لئوجیپپوس و دئموجریتوسون اینکیشاف ائتدیردیی بیر فلسفه سیستمی اولاراق قبول ائدیلمه‌سینه باخمایاراق پلاتون بو آتومچولوق نظریه‌سینه بؤلونه بیلمزلیک پرینسیپینی علاوه ائتمیش‌دیر.

پلاتو کایناتی میدانا گتیره‌ن ۴ تمل المنتین ژومتیریک قاتیلاردان میدانا گلدیینی بو قاتیلارین‌دا اوچبوجاق سطحلردن میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر ارسطو (ائ.ا ۳۸۴-۳۲۳) المنتلرین خصوصیتلری دوشونجه‌سینی تعیین ائتدیرمیش‌دیر. فرق‌لی المنتلرین فرق‌لی خصوصیتلری اولدوغونو و بونون موختلیف دییشه‌نلره باغلی اولدوغونو ایفاده ائتمیش‌دیر. بو خصوصیتلری دییشدیریلدیین‌ده بیر المنتین باشقا بیر المنته چئوریله بیلجیینی و ماده‌لرین دییشمه حالین‌دا اولدوغونو ادعا ائتمیش‌دیر.

الشیمی(شیمیگرلیک) دؤورو

Workroom, from De re metallica, 1556, Chemical Heritage Foundation

John Dalton is remembered for his work on partial pressures in gases, color blindness, and atomic theory

شیمی، تاریخی اولاراق شیمیگرلیک‌دن آیریلاراق اورتایا چیخمیش‌دیر. شیمینین یارانماسینا قدر کئچه‌ن مینلرله ایل بویونجا ماده‌لرین خوسوسیتلریله و بیر-بیرلریله اولان قارشی‌لیق‌لی تسیرلریله ماراق‌لانانلار شیمیگرلر اولموش‌دور. عئینیله گونوموز شیمیچیلاری کیمی شیمیگرلر ده زامانلارینین بؤیوک بیر حیصّه سینی لابوراتوریالارین‌دا کئچیرردی. اما اونلار، شیمیچیلار کیمی ماده‌لر آراسین‌داکی علاقه‌لرین نئجه اولدوغونو، دییشمه‌لرین نیه اورتایا چیخدیغینی آنلاماغا چالیشمازدی. شیمیگرلر باش‌لیجا مشغولیتی، سیراوی ماده‌لری داها قیمت‌لی ماده‌لره چئویرمه‌نین یوللارینی تاپماق ایدی. هر شیمیگرین خولیالارینی بزه‌یه‌ن ماده‌لرین باشین‌دا دا "فلسفه داشی" (یا دا "فلسفه‌چی داشی") اولاراق بیلینه‌ن، جادولو بیر داشی الده ائتمک گلیردی.

بو داشین، داشیدیغی گۆج سایه‌سین‌ده میس، قالای، دمیر یا دا گولله کیمی سیراوی دمیرلاری آلتینا چئویردیینه اینانیلاردی. بونون یانین‌دا بعضی شیمیگرلر ده حیاتلارینی هر جور خسته‌لیگی یاخشیلاشدیردیغینا، سون‌سوز گنج‌لیک و اؤلومسوزلوک وئردیینه اینانیلان ‘حیات سونونو (ال ایکسیر یا دا آبی حیات) آختاریشا حصر ائتمیش‌دی. چین‌دن هیندوستانا، اورتا شرق‌دن آوروپایا قدر بوتون شیمیگرلرین باش‌لیجا چالیشدیقلاری بونلار ایدی. شیمیگرلرله مشغول اولانلارین طبیعته و اونو میدانا گتیره‌ن ماده‌لره باخیشلاری چوخ فرق‌لی ایدی. اونلارین دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاری واردی. مثلاً دؤرد تمل المنته ایناناردیلار. بونلار هاوا، تورپاق، آتش و سو ایدی. اونلارا گؤره یئر اوزون‌ده‌کی بوتون ماده‌لر بو دؤرد تمل المنتین دییشیک نیسبتلرده‌کی قاریشیغین‌دان میدانا گلمیش‌دی. بونون یانین‌دا بو المنتلرین داشیدیغی بعضی تمل خصوصیتلر ده واردی: سویوقلوق، قورولوق، ایستی‌لیک و یاش‌لیق. هر المنت بو دؤرد تمل خصوصیت‌دن ایکی‌سینی داشییاردی. آتش ایستی‌لیک و قورولوق اؤزل‌لیکلرینی داشییاردی. تورپاق قورو و سویوق ایدی؛ هاوا ایستی و یاش ایدی؛ سو دا یاش و سویوق ایدی.شوبهه‌سیز شیمیگرلیین فلسفه داشینی یا دا حیات سونونو الده ائتمک اۆچون سینادیغی هئچ بیر اۆصول نتیجه وئرمه‌دی.

اما مینلرله ایل بویونجا مینلرله شیمیگرین بو کورکورانه سیی اثناسین‌دا اینسانلارین فای‌داسینا بیر چوخ ماده تاپیلدی، موختلیف آلتلر اینکیشاف ائتدیریل‌دی و اۆصوللار اورتایا چیخ‌دی. طبیعتین گئرچک المنت اولان المنتلره باغلی بؤیوک بیر معلومات تجروبه‌سی میدانا گل‌دی. مۆعاصیر شیمینین تمللری یاواش یاواش آتیل‌دی. زامانلا شیمیگرلیین جادو اساس‌لی بوش اینانیشلاری، تأثیرینی ایتیرمه‌یه باشلادی. شیمیگر ایشلری ۱۴۰۰-جو ایللرده دوروغا چاتدیق‌دان سونرا اینسانلار شیمیگر قایدالارینا اولان اینانجلارینی ایتیرمه‌یه باشلادیلار. خصوصیله اینتیباهلا بیرلیک‌ده طبیعتی آنلاماق اۆچون دقت‌لی مۆشاهیده‌لر آپاران، دقت‌لی اؤلچوملر و بعضی تجروبه‌لر ائدن بعضی اینسانلار اورتایا چیخ‌دی. بونلار ایشلرین‌ده جادو یا دا سیمیایا مراجعت ائتمیردی. بو جور ایشلر گئده‌رک یاییل‌دی، متبهه سایه‌سین‌ده ده کیتابلارلا پایلاشیلماغا و یاخشیجا یاییلماغا باشلادی. هر شئیه باخمایاراق شیمیگرلیک ۱۶۰۰-جو ایللرین سونونا قدر شیمییلا بیرلیک‌ده وارلیغینی داوام ائتدیردی.

بیر چوخ علم اینسانی طبیعتی و اینسانی علمی اولاراق اله آلمادان اوّل بیر مدت شیمیگرلیکله مشغول اولدو. شیمیگرلر، فلسفه داشی دئییله‌ن بیر داشین، دمیرلاری قیزیلا چئویرمه گۆجو اولدوغونا ایناناردی. بیر چوخ شیمیگرلرین تمل آماچ سیراوی دمیرلاردان قیزیل الده ائتمک ایدی. بونون اۆچون سیرا باشقا تجروبه‌لر ائتمک‌دن چکینمیردیلر. مثلاً هامبورگ‌لو شیمیگر هئنریگ براند بو مقصدله ۱۶۶۹ تاریخین‌ده آسلان سیدیی ایله یوزلرله تجروبه ائتمیش‌دی. اونا گؤره بو سوی‌لو حیوانین سیدیین‌ده قیزیل اولمالی ایدی. براند آیلار سۆرنسیینین سونون‌دا شوبهه‌سیز قیزیل الده ائده بیلمه‌دی اما پارلایان یئنی بیر ماده تاپ‌دی. اونا ‘ایشیق داشییان' معناسینی وئره‌ن یونانجا ‘فوْسفور' آدینی وئردی.

مرسوم شیمی

Jabir ibn Hayyan (Geber), considered the "father of chemistry", introduced a scientific and experimental approach to alchemy.

۱۸۰۳-جو ایلده جان دالتون آتوم نظریه‌سینی رویال اینستیتوتون‌دا ایلک دفعه تقدیم ائتمیش‌دیر. بو نظریه‌یه گؤره فرق‌لی المنتلرین آتوملاری، فرق‌لی آغیرلیقلارا صاحیبدیرلر. بو نظریه‌نین بعضی قانونلاری آشاغی‌داکیلاردیر:

• بوتون ماده‌لر آتوملاردان عبارت‌دیر.
• آتوملار داها کیچیک حیصّه لره پارچالانا بیلمزلر.
• عئینی المنتین بوتون آتوملاری بیر-بیرینین عئینی‌سی‌دیر.
• فرق‌لی المنتلر فرق‌لی آتوملارا مالیک‌دیر.
• آتوملارین یئنی‌دن تشکیل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سی کیمیوی تئپکیلر میدانا گلیر.
• بیرلشمه‌لر المنتلردن تشکیل اولونوب.

بو نظریه ایله مۆعاصیر شیمینین تمللری قویولموش‌دور.

مۆعاصیر شیمی

بو دؤور ۱۹-جو عصر و سونراسینی ایحاطه ائدیر. هنریخ گئیسر (۱۸۱۴-۱۸۷۹) ۱۸۵۴-جو ایلده سویون ان یوکسک سیخلیغا ۳.۸ سی° چاتدیغینی اؤز ایجاد ائتدیی بیر مکانیزممله گؤسترمیش‌دیر (داها سونرا بو ایستیلیین ۳.۹۸ سی° اولدوغو تاپیلمیش‌دیر). داها سونرا ایسه گئیسسلئرین ایجاد ائتدیی واکووم بالونویلا ویلیام جروکس آتوم نظریه‌سین‌ده ایرلیله‌مه‌لر قئید ائتمیش و جاتهودئ رئل‌سی کشف ائتمیش‌دیر. ائوگئن قولدستئینین (۱۸۵۰-۱۹۳۰) ایشلری پروتونون وارلیغینی اثبات ائتمیش‌دیر. جوزف جان تومسون (۱۸۵۶ - ۱۹۴۰) اؤز آتوم موْدلینی اینکیشاف ائتدیرمیش و ۱۹۰۶-جی ایلده نوبل فیزیک اؤدولینی قازانمیش‌دیر. مئندئلئیئو دؤوری جدوه‌لی ۱۸۶۹-جو ایلده شیمینین پرینسیپلری آدلی اثرین‌ده نوماییش ائتمیش‌دیر. بو دؤوری جدول‌ده بیلینه‌ن ۶۳ المنتی آتوم آغیرلیقلارینا و بنزر خصوصیتلرینه گؤره سیرالامیش‌دیر. ماریا کوری (۱۸۶۷ - ۱۹۳۴) رادیواکتیولیگی و سونراسین‌دا پولونیوم و رادیومو کشف ائتمیش و ۱۹۱۱-جی ایلده نوبل شیمی اؤدولینی قازانمیش‌دیر. ارنست روتهرفورد ۳ نؤع رادیواکتیولیگی آلفا هیسه جیی (+)، بتا هیسه جیی (-) و قاما شواسینی کشف ائتمیش‌دیر. بو اینکیشافلارین سونراسین‌دا و اوّلین‌ده داها بیر چوخ علم اینسانینین تؤهفه‌سیله شیمی علمی گونوموزه چاتمیش‌دیر. ۲۰۱۱-جی ایل بیرلشمیش میللتلر طرفین‌دن بئینلخالق شیمی ایلی اعلان ائدیلمیش‌دیر.

= ایستینادلار =

همچینین باخ

[[