ایسرایل اوری
| ایسرایل اوری | |
|---|---|
 | |
| آد | ایسراپل اوْری |
| دوْغوم تاریخ | ۱۶۵۸ سیسیان صفوی دولتی، (بوگونکو ائرمنیستان) |
| اؤلوم تاریخ | ۱۷۱۱ آستاراخان |
| اؤلوم سببی | اؤلومون علّتی بیلینمیر. |
ایسرائل اوْری (ارمنیجه|Իսրայել Օրի) ـ (۱۶۵۸-۱۷۱۱) ائرمني میلّی آزادلیق حرکتینین اؤنده گلن آدلاردان بیری، و ارمنیستانین صفوی و عثمانلی حاکمیتیندن قورتولماسینی آماجلایان بیر ارمنی میلّتچیسی. بیرینجی پئتری، محمود افغانی ایرانا حمله ائتمگه چاغیران بیر سیاست آدامی.
جاوانلیغی[دَییشدیر]
اوری 1658ده سیسان کندینده دوغولدو. آتاسی زنگه‌زورون مالیکی ایدی. جوانلیقدا، بیر گروه ائرمنی ایله بیرلیکده، ارمنی‌لرین عثمانلی و ایران حاکمیتینه قارشی موجادیله‌سی اۆچون آوروپا گوجلریندن کؤمک آختارمیشدیر.
1678ده کاتولیکوس هاگوپ ژوغائتسی طرفیندن اولوشدورولان و گورجیستان شاهی اون‌بیرینجی گئورگه طرفیندن حمایت اولونان یئددی کیشیلیک بیر هئیأت ائچمیادزیندن رومایا یولا چیخمیشدیر. اوری ده بو هئیأتین عضولاریندان بیری ایدی. کاتولیکوس، پاپادان آوروپالی مسیحی گوجلرین کؤمه‌یینی ایسته‌یه‌جکدی. بو کؤمک قارشیلیغیندا دا ارمنی کیلیسه‌سی روما کاتولیک کیلیسه‌سینه باغلاناجاقدی. نه وار کی 1678ده یاشلی کاتولیکوس یولدا، ایستانبولدا اؤلور و اوری دن باشقا، هئیأت ارمنیستانا قاییدار. اوری تک باشینا نقشه‌نی تماملاماق اۆچون یولا دوام ائتمه‌یه قرار وئریر.[۱]
اوری اون دؤردونجو لوویسنین فرانسه اوردوسونا قاتیلیر، آلبای روتبه‌سینه قدر یوکسه‌لیر و دوققوز ایل ساواشیندا ساواشیر. ساواشدا اینگیلیس‌لر طرافیندن توتوقلاندیقدان سونرا آزاد بیراخیلیر. ساواشدان سونرا پروسیایا یئرلشیر، ائولنیر و تاجیر اولور. نوفوذلو کیشی‌لرله تماسلاریندا سوره‌کلی اولاراق ائرمنی خالقی‌نین یابانجی حاکمیتیندن قورتاریلماسی مسأله‌سینی دیله گتیرمیش آما سوغوک بیر ایلگیسیزلیکله قارشیلاشمیشدیر. نیهایت دوسسئلدورف شهرینده پرئنس ژوهانن ویلهئلمین خیدمتینه گیرر.
اوری، اگر پرئنس ائرمنیستانین اؤزگورلویونو ساغلایابیلیرسه اونا ارمنیستان تاجینی وعد ائدر. ائرمئنیستان مسأله‌سی‌نین آوروپا دئولت‌لری‌نین ان یوخاری سطح‌ده ایلگی قونوسو اولماسینی آرزو ائدن ویلهئلم، اوری‌یه بیر توصیه مکتوبو وئره‌رک آووستوریا ایمپاراتورونا و فلورانسا حؤکومدارینا یوللار. آنجاق، اوری ائرمئنی سیاسی محیطلریندن رسمی بیر مسئولیت داشیمادیغی اۆچون، سؤیله‌دیکلری دیقّته آلینماز. ویلهئلمین توصیه‌سی اوزرینه، اوری ائرمنیستانا قاییدار، هم ائرمنی اصیللریندن گرکلی حیمایت بلگه‌لرینی آلماق هم ده نه قدر بیر عسگری گوج وعد ائده‌بیله‌جکلرینی اؤیرنمک اۆچون. 1699دا ائرمنیستانا گئری دؤنن اوری، یئنی کاتولیکوسلارین روما کیلیسه‌سینه داخیل اولمایی قبول ائتمه‌دیکلرینی اؤیره‌نیر.[۲]
1699دا اوری، ملیک سافراز ایله بیرلیکده آنگئگهاکوت (قاراباغ)دا گیزلی بیر توپلانتی قورار. بو توپلانتی‌دا اون بیر سیونیک مالیکی، باتی آوروپا دولت‌لریندن عسکری یاردیم ایسته‌مه‌یی قبول ائدرلر. بئله‌جه، دین آداملاری‌نین اولماسا دا سویلولارین حیمایتینی الده ائتمیش اولاراق اوری، آلمانیایا ژوهانن ویلهلمین یانینا قاییدار. آما پرئنس ویلهئلم اونا، اؤز امرینده اولدوغو بیرینجی لئوپولد ایله گؤروشمه‌سینی توصیه ائدر. اوری، 1700 ایلینده بیرینجی لئوپولد ایله گؤروشونجه، ایمپاراتور اونا پلانین باشاریسی اۆچون روس حیمایتی‌نین گرکلی اولاجاغینی سؤیلر. پروسیا و آووستوریادان موفقیت الده ائده بیلمه‌یینجه اوری، 1701ده موسکووایا گئدر.
بو آرادا اوری، تجروبه‌لی بیر دیپلومات اولموشدور. آووسترویا ایمپاراتورو اونو ایستانبولا گؤندرمیش، قارلوفچا آنتلاشماسی تامامن اونون اهتمامی ایله سونوجلاندیریلمیشدی.[۳]
ائرمنی پلانی[دَییشدیر]
اوری، ائرمنی اؤزگورلوک پلانی‌نین روس یانلیسی چیزگیسینی بلیرله‌ین ایلک رهبر اولموشدور. موسکووایا چاتاندان سونرا بیرینجی. پئترو ایله گؤروشموش و اونا سیونیک مالیکلری‌نین دیله‌یینی تقدیم ائتمیشدیر. مکتوب‌دا مالیک‌لر "باشقا اومیدیمیز یوخ، تانری و اولکه‌نیزدن باشقا" دییه یازمیشدیر. پئترو، بو یاردیم طلبینه مثبت جواب وئریر. روس-ایسوئچ ساواشی‌نین آردیندان ائرمنی خالقینا یاردیم ائده‌جه‌یینه سؤز وئریر (اما بو ساواش آنجاق 1722ده، اوری‌نین 1711ده اؤلوموندن سونرا بیتدی).
بیرینجی پئترونون قافقازلارلا ایلگیلی باشقا پلانلاری واردیر. 1701ده ائرمنیستانا بیر میسیون گؤندریر، عثمانلی و صفوی ایمپاراتورلوقلارینا بیر حمله دوزنلنمه‌سی موضوعوندا اوراداکی کاتولیکوسلارا مکتوبلار یوللار، آما بوندان بیر نتیجه چیخماز.[۴] بو آرادا اوری 1704ده اون بیرینجی پاپ جلئمئنت ایله گؤروشور، پاپا اونا حیمایتینی وعد ائدیر.
اوری، روس سارایی‌نا سوموت بیر پلان اؤنه‌ریر: ائرمنی و گورجو خالقلاری‌نین اؤزگورلوگه قووشماسی اۆچون قافقازیا اوزریندن 25.000 کیشیلیک بیر روس اوردوسو، 15.000 کازاک آتلیسی و 10.000 پیاده گره‌که‌جکدیر. آتلی بیرلیک‌لرین گونئی قافقاسیایا وارماسی اۆچون داریال گئچیدیندن گئچمه‌سی گرکه‌جک، پیاده‌لرین ایسه خزر دنیزیده آستراخاندان گلمه‌سی گره‌که‌جکدی. روس بیرلیکلری ائرمنی و گورجو عسکری بیرلیکلری ایله بیرلشه‌جکدی.
بو پلان اوزرینه، گونئی قافقاسیایا یورویوش اۆچون گره‌کلی اولان حاضیرلیقلاری قونوسو گوندمه گلدی. دورومون اینجه‌لنمه‌سی، یئرلی خالقین حیمایتی‌نین الده ائدیلمه‌سی، یوللار و قلعهلر حاقّیندا بیلگی توپلاماق اۆچون، اوری‌نین باشیندا بولوناجاغی خاص بیر توپلولوغون ایرانا یوللانماسینا قرار وئریلیر. شوبهه چکمه‌مک اۆچون اوری، شاه سولطان حسینین مسئولیّت‌لیلرینی، روماداکی پاپ طرفیندن گؤندریلدیغینی، ایرانداکی مسیحی‌لرین دورومو حاقّیندا بیلمه‌یه گلدیگینی سؤیله‌یه‌جکدی.
اوری‌یه نیشان اولدوغو دوشونولن بایراق[دَییشدیر]
1706دا اوری، روس اوردوسوندا آلبای روتبه‌سیله، آمستئرداما، سیلاح و ملزمه ییغماق اۆچون یوللانیر. اورادا بیرنئچه آی گئچیرمیش و ائرمنی باغیمسیزلیق موجادیله‌سینی تمثیل ائدن بیر بایراغی گؤسترمیشدیر. کیلیکیا ائرمنی کراللیغی (1080-1393) زامانیندا آلتینجی لئوونون آرمی قیرمیزی ـ گؤی ـ ساری رنگلری ایچرمکده ایدی. بو بایراقدا گؤستریلن پالالار عثمانلی و صفوی تورکلرینه قارشی سیلاحلی موجادیله‌نی سیمگه‌له‌مکده‌ایدی. 11 عدد سککیز بوجاقلی اولدوز ایسه آنگئگهاکوت (قاراباغ)دا دوزنله‌نن گیزلی بیر توپلانتی‌یا قاتیلان ائرمنی ملیک‌لری تمثیل ائتمکده‌ایدی.[۵]
گره‌کلی حاضیرلیق‌لارین آردیندان، 1707ده، اوری بؤیوک بیر قافیله ایله بیرلیکده ایرانا یولا چیخار. اوری، آووسترویا ایمپاراتوروندان، پاپ‌دان و روس شاهیندان مکتوبلار داشییردی.
ایراندا اولان فرانسه‌لی میسیونرلر اوری‌نین ایصفاهانا چاتماسینا مانع اولماغا چالیشدیلار. اوری شاماخی‌یا چاتینجا، ایصفاهانا گیرمه ایجازه‌سی چیخانا قدر بیرنئچه گون گؤزله‌مک زوروندا قالیر. شاماخی‌دا اورانین ائرمنی و گورجو لیدرلری ایله گؤروشوب اونلارین روسیایا اولان سمپاتی‌لرینی گوجلندیریر. بو آرادا فرانسه ائلچیسی و میسیونرلر، روسیانین ائرمنیستانا سیاسی باغیمسیزلیق گتیرمه‌یه آماجلادیغینی، و اوری‌نین ائرمنیستان شاهی اولماغا نیّت‌لی اولدوغونو شاها آنلادیرلار. آنجاق شاه، بو قدر اؤنملی بیر ائلچیلیگی گئری قایتارماغا جسارت ائده بیلمز، اونا حؤرمت ائدر. 1709دا اوری ایصفاهانا گیریر و اورانین یئرلی سیاسی شخصیت‌لری ایله دانیشیقلار آپار. اوری ایصفاهاندا محمود افغان ایله گؤروشوب، اونون ایصفاهانا حمله ائتمه‌سی باره‌سینده ترغیب ائدیر و روسیه شاهی‌نین‌دا اوندان حیمایت ائده‌جه‌یینی بیلدیریر.[قایناق گؤسترین] آنجاق بیرینجی پئترونون ایرانی ایستیلا ائدیب گورجیستان و ائرمنیستان الحاق ائده‌جه‌یی سؤزلر اوزرینه شاه، گورجیستان والیسی‌نین خیانت ائتمه‌مه‌سی اۆچون، اونون یئرینه گووه‌ندیی بیر آیری آدامی والی تعیین ائدیر.[۶] ایسرایل اوری، 1711ده ایراندان روسیایا گئری دؤنرکن یولدا آستراخاندا بیردن اؤلدو.
تأثیری[دَییشدیر]
اوری‌نین چالیشمالاری بیر ائرمنیستانین ایستیقلالی اۆچون چالیشمیش بیر دیگر ائرمنی میليّتچیسی ژوسئپه امینـه (1726-1809) ایلهام قایناغی اولموشدور.
اؤلوموندن سونراسی[دَییشدیر]
روس-ایسوئچ ساواشی دوام ائتدیغی اۆچون بیرینجی پئترو قافقاسیا گیریشیمینی قیراغا قویور. 1722ده روس-ایسوئچ ساواشی سونوجلاندیقدان سونرا بیرینجی پئترو ایرانا بیر یوروش دوزه‌نله‌ییپ دربندی آلیر آما سونرا بیرلیکلرینی گئری چاغیریپ بیر باریش آنلاشماسی ایمضالار. ایزله‌ین ایللرده گورجیستان و قاراباغ عثمانلیلارا ترک ائدر، اورداکی ائرمنی‌لره ده روسیایا کؤچ ائتمه‌لرینی سالیق (توصیه) وئریر. روسیه طرفیندن ترک ائدیلن ائرمنی‌لر قیام ائدیرلر و قاراباغ ایرانا باغلی بیر تورپاق حالینه گلیر. آنجاق 1730دا قاراباغ تکرار عثمانلیلارا گئچر.[۷]
قایناقلار[دَییشدیر]
- ^ Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian, (2000). The Heritage of Armenian Literature: From the Eighteenth Century to Modern Times. Wayne State University Press. s. 7. ISBN 0814332218.
- ^ Vahan M. Kurkjian (2008). A History of Armenia. Indo-European Publishing. s. 232. ISBN 9781604440126.
- ^ Baron Noel Noel-Buxton, Harold Jocelyn Buxton, Aram Raffi (1914). Travel and politics in Armenia. Macmillan,. s. 201.
- ^ Richard G. Hovannisian (2004). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. Palgrave Macmillan. s. 86. ISBN 9781403964229.
- ^ "Armenia within Russia". Day of the State of the Republic of Armenia. Erişim tarihi: 2011-02-08.
- ^ Roger Savory (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. s. 244. ISBN 9780521042512.
- ^ اوری اسرائل، تورکچه ویکی پدیا