عبدالله خان شیبانی (۲)
ایکینجی عبدالله خان شئیبانی (1533 - 1598) — شئیبانیلر سولاله‌سیندن بوخارا حاکیمیدیر.
یاشامی
[دَییشدیر]عبدالله بن ایسکندر بن ابوالخیردیر. 1533-جو ایلده آفؤرینکندده دوغولدو. دوغولدوغو زامان آتاسی ایسکندر خان، دوعاسینی آلماق اۆچون بؤیوک عالیم عبیدالله احرارین طلبه‌سی و زامانین عالیمی خاجه قاسیم کاشانییه گؤتوردو. خواجه کاشانی، عبدالله خانین صالیح بیر شخص اولماسی اۆچون دوعا ائتدیکتن سونرا؛ "بو اوشاق، ایره‌لیده بؤیوک بیر سولطان اولاجاق" دئدی و بئلینده‌کی دوه توکوندن هؤرولموش اولان قورشاغینی چیخاریب، عبدالله خانا ساریدی. اونون، عالیملر الینده تربییه ائدیلمه‌سینی تؤوصییه ائتدی.
عاغلی و ذکاسینین چوخلوغو، اوستون قابیلییتی ایله دؤورون قییمتلی عالیملریندن درس آلاراق چوخ یاخشی بیر شکیلده یئتیشدیریلدی. قرآن کریمی، عقلی و نقلی علملری و دؤولت ایداره‌سینی چوخ موکممل اؤیرندی.
سیاسته آتانماسی
[دَییشدیر]آتاسینین، دؤولت ارکانینین، عالیملرین و چئوره‌سینین تقدیرینی قازاندی. ایسکندر خان، اوغلو عبدالله ا چوخ اعتیماد ائتدیگیندن، شاهزاده‌لیگینده دؤولت ایداره‌سییله وظیفه‌لندیردی. آتاسی طرفیندن کرمینه بؤلگه‌سینه والی اولاراق تعیین ائدیلینجه، ایداره‌چیلیکده‌کی قابیلییتینی اورتایا قویدو. بو بؤلگه‌ده ایلک ایشی، تورپاقلارینا هوجوم ائدن چئوره بیلیکلرین هوجوملارینی اؤنله‌مک اولدو. داشکند و سمرقند حاکیملرینه قارشی موباریزه ائتدی. اونلاری تاثیرسیز حالا گتیردی. بوخارا و شهری‌سبز ایستیقامتینده سفرلر ائتدی. بو سفرلرده تورپاقلارینین بیر قیسمینی ایتیرمه‌سینه رغمن، موجادله‌نی بوراخمادی. 1556-جی ایلده داشکند حاکیمی نوروز احمد خان وفات ائتدی. یئرینه پیرمحمد خان حؤکمدار اولدو. عبدالله خان اونون تجروبه‌سیزلیگیندن ایستیفاده ائدیب ایتیردیگی تورپاقلاری گئری آلدی. یئنیدن اله کئچیردیگی کرمینه شهرینده یاشایان و زامانین بؤیوک عالیملریندن اولان خواجه قاسیم کاشانی، عبدالله خانی چوخ سئویردی. خاجه قاسیم کاشانی، کرمینه‌یه گلمک اۆچون یولا چیخان عبدالله خانی قارشیلامایا چیخدی. او موبارک ذاتین اونو قارشیلاماسینا قارشی، عبدالله خان دا تواز اوس اوندان باشلیغینی آتیب بوینونا بیر ایپ کئچیردی. ایپی ده سوواریلریندن بیرینین الینه وئریب چکدیره‌رک، کرمینه‌یه دوغرو گلدی. اونون بو حالینی گؤرن خاجه قاسیم کاشانی چوخ موتاثیر اولدو. اونا اؤز خیرقه‌سینی گئیدیردی و مووففقییتی اۆچون دوعا ائتدی. عبدالله خان، 1557-جی ایلین ایلک‌باهاریندا بوخارانی آلیب، پایتاخت ائتدی. آتاسی، مملکتین ایداره‌سینی عبدالله خانا بوراخدی. آتاسینین وفاتینا قدر، اون اوچ ایل اونون آدینا اؤلکه‌نی ایداره ائتدی. آتاسینین وفاتیندان سونرا عبدالله خان، اؤلکه تورپاقلارینی، قوزئی تورکیستانا قدر گنیشلتدی. اونون حاکیم اولماسی ایله بو بؤلگه‌لرده‌کی خالق، صولح و سالاماتلیغا قوووشدو. عبدالله خان 1561-جی ایلده بوتون اؤزبکلرین حؤکمداری اعلان اولوندو.[۱]
سیاست عرصه‌سینده
[دَییشدیر]عبدالله خان صفویلره و روسلارا قارشی، زامانین ان بؤیوک دؤولتی عثمانلیلارلا موناسیبت قوردو. هیندیستانداکی بؤیوک ایسلام دؤولتی بابورلولار (گورگانیلر) ایله ده دوستانه موناسبتلرده اولوب، موتتفیق اولدولار.
اؤزبک سولطانی عبدالله خان و عثمانلی سولطانلاری، شرقی و قربی تورکلوگو ایله اهل-ای سوننت موسلمانلاری بیر-بیریندن آییران صفویلری اورتادان قالدیرماق ایسته‌دیلر. دؤورون ان موکممل سیلاح و تئکنیکاسینا صاحیب اولان عثمانلیلار، اؤزبکلره آتشلی سیلاحلار، تئکنیکی آلت و ادوات ایله بونلاری ایشلده‌جک موتخصیص گؤندردیلر. عبدالله خانین عثمانلیلاردان آلدیغی تئکنیکی یاردیم، اؤزبکلرین حاکیمییتینی قوووتلندیردی. بو یاردیملارلا صفویلر، روسلارا و عوصیانچیلارا قارشی داها دا اوستون دوروما کئچدی. عبدالله خان، دؤولت و حاکیمییتینی قوووتلندیریب، ایسلامییتی یایماق اۆچون، ماددی قوووه‌لرین یانیندا معنوی قوووه‌لری ده سفربر ائتدی. بیر چوخ اؤولییا و عالیم یئتیشتیرن ماوراءالنهر و تورکیستانداکی آللاه آداملارینین یاردیملارییلا، ایسلامییتی یاییب اهل سوننت اعتیقادینی قوووتلندیرمه‌یه چالیشدی. بوگون بئله نورمال حیات سورمه‌یه موساعید اولمایان سیبیر، بوخارا و خوارزمدن آلپرنلر (درویش غازیلر)، ایسلامییتی آنلاتماغا گئتدیلر. عبدالله خان، عیصیان و ساپیقلیقدان دؤنمه‌یه‌نلره قارشی، اؤنجه نصیحتچی گؤندریر، اؤیود دینله‌مه‌ییب ده عیصیان، خیانت و ساپیقلیقدا ایصرار ائدنلر اوزرینه ده، قوشون چکیردی. 1587 (ه. 996) ایلینده، داشکند عیصیانینی باسدیریدی. بدخشان، خوراسان، گیلان و خوارزمی ضبط ائتدی. دوغو تورکیستانا سفر ترتیب اده‌رک، کاشغر و یارکندده‌کی عاصیلری جزالاندیریپ، موقاومت ماحاللرینی تخریب ائتدی.
عبدالله خان، عثمانلی و بابورلولر ایله ایتتیفاکی، نتیجه‌سینده، صافویلره و روسلارا کارشی دستانلاشان موجادله‌لر وئردی. چوخ خئییرلی نتیجه‌لر آلیندی. دوغو و باتی ایسلام عالمینی بیرلشدیرمک، صفوی-ایران انگه‌لینی آشماق و روسلارین آسیایا یاییلماسینی اؤنله‌مک اۆچون، دون-وولگا کانالینی آچمایا تشببوث ادیلدی. بو کاناللا عثمانلیلار، دون و وولگا نهیرلری واسیطه‌سییله خزر دنیزینه چاتماق و آسیاداکی اهل-ای سوننت اعتیقادینداکی تورکلر ایله داها یاخین موناسبت قورماق ایسته‌ییردیلر. عبدالله خان، 1587 (ه. 996) سنه‌سینده عثمانلیلارا ائلچی گؤندره‌رک، اژدرخان دا دنیلن آستیرخان خانلیغی اراضی‌سینه سفر ترتیپلنمه‌سینی ایسته‌دی. عثمانلیلار، اژدرخان و کازان سفری اولاراق بیلینن سفرلر دوزنله‌دیلر. عبدالله خان ایسه، روسلارین؛ آستیرخان و خزر دنیزینده‌کی فعالییتلرییله، اورتا آسیایا یاییلما تشببوثو ایله جیدی شکیلده ایلگیلندی. تابیلداکی کوچوم خانا ماددی و معنوی یاردیمدا بولوندو. باشقوردیستانداکی نوگایلی اوروس میرزایا دا کوللییتلی میقداردا کؤمک ائتدی. روس علیهداری فعالییتلری باشلاتدی. روسلارین، داها اون‌آلتینجی عصرین سونلاریندا اورتا آسیادا گؤرونمه‌سی‌نین اؤنونه کئچدی.
عبدالله خان، ایدیل نهرینین دوغوسونداکی بوتون مملکتلری، تورکیستانی نوفوذو آلتینا آلدی. عالیملره و اولییایا حؤرمت و سایقیدا هیچ قوصور اتمه‌ین عبدالله خان، ساواشا چیخمادان اؤنجه اونلارا دانیشیر، اویقون گؤرولمه‌ین ایشی گؤرمزدی.
صفویلرله مناسبتی
[دَییشدیر]یینه بؤیله بیر صفر باشلانغیجیندا حاضیرلیقلارینی گؤروب، صفویلره ساواش آچمانین جایز اولوپ اولمادیغینی عالیملردن سوروشدو. زامانین و داها سونراسینین بویوک عالیمی، احمد فاروقی سرهندی، مشهور "ردّ روافض" ریساله‌سینی یازاراق، عبدالله خانا گؤندردی. ایمام ربانی، ریساله ایله بیرلیکده گؤندردیغی مکتوبوندا؛ "بونو ایراندا شاه عباس صفوی‌یه گؤسترین! قبول ائدرسه نه یاخشی، ائتمزسه اونونلا ساواش جایز اولور" بویوردو.
شاه عباس اونون مذهب دییشمه تکلیفینی قبول ائتمه‌دی. عبدالله خان، عثمانلی سرداری فرهاد پاشانین، ایرانین باتیسیندا قاراباغ، گنجه و اطرافیندا باشاریلی فتحلر ائتمه‌سنیدن فایدالاندی. صفویلر اوزرینه، دوغو طرفدن ساواش آچدی و 1588 (ه. 997) سنه‌سینده هراتی فتح ائتدی.
اؤزو، نیشاپور، سبزوار ایله دیگر شهیر و قالالاری فتح ائدرکن، اوغلو عبدالمؤمن ده، ایرانین مشهد، و داها بعضی مهم شهرلرینی آلدی. 1594 (ه. 1003) ایلی باشیندا ایستانبولا بیر ائلچی گؤندریب، موفقیتلرینی مسلمانلار خلیفه‌سی ساییلان، عثمانلی سولطانینا عرض ائتدی.
اوغلونون ایطاعتسیزلیگی
[دَییشدیر]بو ساواشلاردان سونرا، عبدالله خان، اوغلو عبدالمؤمنی، اؤز یرینه تخته واریث ائتدی. بو اوزدن اونا خان عنوانینی وئردی. باباسینین، اؤزونه قارشی یاخشیلیقلارینا راغمن، موحاربه میدانلاریندا قازاندیغی ظفرلر اونو آلداتدی. بوتون شئیبانیلری اؤز امری آلتیندا توپلاما هوه‌سینه قاپیلدی. بو اوزدن باباسی ایله آراسی آچیلدی.
اوغلونون ایطاعتسیزلیگیندن، عبدالله خان چوخ اوزولدو و سایریلاییب یاتاغا دوشدو. قیسا بیر سوره سونرا اوزونتوسوندن نوخوشلوغو آرتدی و 1595 (ه. 1004) سنه‌سینده، سمرقندده وفات ائتدی. 1598 سنه‌سینده وفات ائتدیگی ده ریوایت ائدیلیر. وفات اتتیغینده 62 یاشیندا ایدی. قیرخ بئش ایللیک حؤکومدارلیغینین؛ ۱۳ ایلینده باباسینین یرینه، اوتوز ایکی سنه‌سینده ده اؤز آدینا شاهلیق ائتدی.
زامانین ان مومتاز عالیملرینین الینده یئتیشن عبدالله خان، ایقتیداری بویونجا اولییالار دییاری اولان بوخارایا بیر چوخ خیدمتلر ائتدی. ایسلامییتین یاییلماسی اۆچون، سیبیریا و چوره مملکتلره رهبر عالیملر گؤندردی.
اون آلتی عصرین 80-جی ایللرینده خوراسان اوغروندا صفوی-شئیبانی قارشیدورماسینین یئنیدن قیزیشماسی هر ایکی دؤولتین داخیلینده باش وئرمیش حادیثه لرله بیرباشا باغلی اولموشدو. بئله کی، شئیبانیلر دؤولتینده باش وئرمیش داخیلی چکیشمه‌لره ایکی عبدالله خانین حاکیمیته گلیشیندن سون-را سون قویولماغا باشلادی. 1557-جی ایلدن بوخارانی ایداره ائتمه‌یه باشلایان ایکی عبدالله خان مرکزی آسیادا گوجلو دؤولت یاراتماق اۆچون موختلیف قروپلاشمالارلا جیدی موباریزه‌یه باشلایاراق اولجه فرقانه‌نی، 1573- جو ایلده اؤز امیسی اوغلو دین محمدین ایداره ائتدیگی بلخی تابئ ائده‌رک اوغلو عبدالمؤمنی بلخین جانیشینی تعیین ائتدی.[۲]
قایناق
[دَییشدیر]- آذربایجان تورکجه‌سی ویکی‌پدیاچیلاری طرفیندین یازیلان II Abdulla xan Şeybani مقاله‌سی.