آذربایجان ادبیاتی
| آذربایجان ادبیاتی | |
|---|---|
 |
آذربایجان ادبیاتیٛ — آذربایجان تۆرکجهسینده یازیلان ادبیاتا و یا آذربایجان یازیچی‌لاریٛنیٛن، شاعرلری‌نین و یا قوزئی آذربایجاندا، آذربایجانلی کؤچمنلری‌نین یازدیغی ادبیاتا عاییددیر او اوغوز تۆرکلرینین ادبیاتیٛ‌نیٛن بیر قولو ساییٛلیٛر.
اسکی چاغلار
[دَییشدیر]قدیم دؤور آذربایجان ادبیاتی
(ان قدینم زامان‌لاردان ۱۳-جو عصره کیمی) یوخسا تورکلرین اورتاق ادبیاتی
آذربایجان ادبیات تاریخی‌نین آیری –ایری دؤورلری، مرحله‌لری خالقین تاریخی‌نین آیریلماز ترکیب حصه‌سی‌دیر.تاریخین ان قدیم دؤورلرینده تورک خالق‌لاری‌نین عینی مکانی، جوغرافیانی بؤلوشدورمه‌سی اورتاق ادبی-بدیی دیرلرین، بدیی سؤز اؤرنک‌لری‌نین ده یارانماسینی شرطلندیمیش‌دیر. ادبیاتین کئچدیگی تاریخی یول گؤستریر کی، بیر کؤک‌دن اولان خالق‌لارین جوغرافی مکان عمومی‌لیگی، عینی دیلین داشیییجی‌سی اولماسی اؤز عکسینی اونلارین دونیاگؤروشو، تفکر، یاشاییش، عادت-عنعنه، معنوی ده‌یرلر، اخلاقی سیفت‌لرله یاناشی، سؤز صنعتی نمونه‌لری‌نین ده اورتاقلیغیندا تاپمیشدیر. بو اورتاق‌لیق تورک خالق‌لاری‌نین ادبیات‌لاری‌نین بیر-بیرینی قارشیلیق‌لی صورتده زنگینلشدیرمه‌سینه، هومانیست، اینسان‌سئور سجیه داشیماسینا، اخلاق گؤزل‌لیگینی عکس ائتدیرمه‌سینه زمین یاراتمیش‌دیر. بو باخیمدان آذربایجان خالقی‌نین زویکؤکونده دوران اورتاق تورک خالق‌لاری‌نین یاراتدیغی، میفولوژی اؤرنک‌لر، اورخون-یئنی‌سئی داش کیتابه‌لری اؤز هومانیزمی، میللی محدودلوق تانیماماسی ایله سئچیلیر. «تؤرییش»، «اوغوز خاقان»، «آلپ ار تونقا»، «ارگنه‌کون»، «کؤچ» داستان‌لاری اوزون ایللر دیل‌دن-دیله کئچه‌رک یاییلمیش، سونرا‌دان مختلف منبع‌لرده قیسا مزمونو یازییا آلینا‌راق قورونوب ساخلانیلمیش‌دیر.[۱]
میلاددان اؤنجه، ۱.جی مین‌ایللیگین اورتا‌لاریندا یارادیلمیش «آلپ ار تونقا» داستانی واختیله ایری‌حجم‌لی نظم اثری اولموش، اوزان‌لار طرفیندن ازبر سؤیلنیلمیش‌دیر. داستاندا توران حؤکمداری‌نین اوغلو، تورکلرین ایلک افسانوی قهرمانی آلپ ار تونقا آتاسیندان اذن آلیب خالقینا ائدیلن ظلم‌لرین عوضینی دوشمن‌دن چیخماق اوچون اوردو ایله ایرانا هوجوم ائدیر. دوشمنی مغلوب ائده‌رک حؤکمداری اسیر آلیر. قارداشی آلپ آروزون ساتقینلق ائتدیگینی بیلن آلپ ار تونقا اونو اؤلدورور. یئنی ساواشدان سونرا باریشا راضی‌لاشان آلپ ار تونقا ایرانین شیمال حصه‌سینده‌کی تورپاق‌لاری تورانا قاتیر. لاکین سونرا‌دان محاربه‌لر داوام ائدیر. کابول پادشاهی زال، ایران تاختینا چیخان زئو، زالین اوغلو روستم، کئی‌کاووسون اوغلو سیاووشلا مختلف واخت‌لاردا دؤیوشه گیرن آلپ ار تونقا قارا قایغولو یوخو گؤرن‌دن سونرا سولهه رازیلاشیر. آلپ ار تونقایا سیغینان سیاووش اونون قیزی فیرنگیزله ائولنیر. چوغول‌لار سیاووشلا آلپ ار تونقانین آراسینی وورا‌راق سیاووشون اؤلدورولمه‌سینه نایل اولور.روستم تورانا هوجوم ائده‌رک آلپ ار تونقانی مغلوب ائتدی، اوغلونو اؤلدوردو. آجیق آچماغا آند ایچن آلپ ار تونقا یئنی اوردو توپلاییب محاربه‌ده ایرانی مغلوب ائتدی.
کئیکاووس حؤکمدارلیغی سیاووشون بیرینجی آروادین‌دان اولان اوغلو کئیخوسرووا وئردی. او، هوجوم ائده‌رک تورک-توران اوردوسونو مغلوب ائتدی. آلپ ار تونقانی اؤلدورمک ایسته‌سه ده، او، قالدیغی قالا‌دان اونا صادق بی‌لرله چین پادشاهی‌نین یانینا گئتدی. اوردوسو ایله اونون آردینجا گلن کئیخوسرووا تکبتک دؤیوشمیی تکلیف ائتسه ده، او راضیلاشمادی. دؤیوشده تورک-توران اوردوسو یئنه مغلوب اولدو. درین سارسینتی کئچیرن آلپ ار تونقا اؤز اؤلکیه‌سینی قاییتدی. دوشمن‌لر داغ‌داکی ماغارادا یاشایان آلپ ار تونقانین تورکجه دئدیگی آغی‌لاردان اونو تانیییب کئیخوسرووا خبر وئردی‌لر. دوشمه‌نین علینه کئچممک اوچون سویا آتیلان آلپ ار تونقانی هیله ایله سودان چیخاریب اؤلدوردولر. وطن‌پرور، قهرمان توران حؤکمداری‌نین اؤلومو خبرینی تورک‌لر بؤیوک فاجعه کیمی قارشیلادی‌لار، آغی دئییب آغلادی‌لار:
آلپ ار تونقا اؤلدومو،
ایزسیز آمین قالدیمی،
اؤدک اؤجون آلدیمی،
ایمدی یورک ییرتیلیر.
تاریخی قایناق‌لاردا اوداتاپینان (آتش‌پرست) آذربایجان‌لی‌لارین دینی کیتابی اولان، اون ایکی مین اؤکوز دری‌سی اوزرینده قیزیل حرف‌لرله یازیلمیش “آوئستا”نین میدیا دؤورونه عایید اولدوغو قئید ائدیلیر. زردوشتون یاراتدیغی، ایلکین فورمادا ۲۱ حصه‌دن عبارت اولموش بو تاریخی-ادبی، دینی –فلسفی عابده‌نین اوچ حصه‌سی قالمیش‌دیر.وندیداد، ویسپئرئد، یسنا. «وئندیداد»دا دیو‌لره، دوشمن قووولرقارشی قانونار، پاک‌لیق و دوغرولوق، گوناه‌لاردان اوزولوشمک، صاف‌لاشماق حاقیندا فیکیرلر اؤز عکسینی تاپمیشدیر. اکینچیلیگی مقدس سایان زردوشتی‌لی‌لیک دینی‌نین قایدا‌لارینا گؤره، مؤمن اینسان اکین-بیچین، باغچی‌لیقلا مشغول اولما‌لی، باتاق‌لیق‌لاری قوروتما‌لی‌دیر.او، یورد سالما‌لی، ائو تیکمه‌لی، مال-قارا ساخلاما‌لی، آیه قورما‌لی، اؤولاد بؤیوتمه‌لی‌دیر.
«یسنا»یا داخیل اولان ۱۷ “قات” قوربان، عبادت زامانی سؤی‌لنن آلقیش، مقدس ساییلان سو، تورپاق، اوت، آبادلیق‌لارا دعا‌لار، الله‌لارا تعریف، مراجعت‌لردن عبارت‌دیر. «قات»لاردا دونیانی ایداره ائدن ایکی قوه - خئییر اللهی هؤرموز (آهورا-مزدا) و شر اللهی اهریمن (آنقرا-مانیو) آراسیندا گئدن دایمی مباریزه‌دن بحث ائدیلیر. هؤرموز ایشیغی، خئییری، اهریمن –قاران‌لیغی، شرعی تمسیل ائدیر. زردوشت اینسان‌لاری خئییرلی فیکیر، خئییرلی سؤز، خئییرلی عملله خئییرین شر اوزرینده قلبه‌سینه کؤمک ائتمه‌یه سسلییر:
ائی آهورا. یاخشی فیکیر، یاخشی عمل اینسان‌لاری
وئردیم سنه اؤزون قورو اؤیرت منه اؤز دیلینله،
اؤیرت نئجه اولا‌جاق‌دیر، بس گله‌جک حیات نئجه؟
اوداتاپینانلار گونشی هؤرموزون گؤزو سایا‌راق اودا سیتاییش ائدیر ، اودون واسطه‌سیله شردن، پیس‌لیک‌دن قورونماغین مومکونکوگونه اینانیردی‌لار. «آوئستا» داکی اودون مقدس‌لیگی، اوغوز بایرامیندا شام یاندیریلماسی، سمنی گؤیردیلمه‌سی، اودون اوستون‌دن آتلانماق و س. بو گون ده خالقیمیزین بایرام عادت‌لرینده یاشاماقدا‌دیر.
قدیم دؤورلردن آذربایجان اراضی‌سینده یاشایان، کؤچری حیات کئچیرن اوغوزلار اؤز قهرمان‌لیق تاریخینی «دده قورقود کیتابی» دا ابدی‌لشدیرمیش‌دیر. داستاندا خالقیمیزین مودریک‌لیگی، تاریخی، قهرمان‌لیغی گئنیش ائپیک لؤوهه‌لرله، اینجه، زریف قلب دونیاسی لیریک بدیی نمونه‌لرله ایفاده اولونموشدور.
تصادفی دئییل کی، بو داستان اؤزون‌دن سونرا یارانان شیفاهی ادبیاتیمیزا، ناغیل و داستانلاریمیزا، اورتا اسر‌لرین یازیلی ادبیات نمونه‌لرینه گوجلو تأثیر گؤسترمیش‌دیر. داستانین الیازماسی ایلک دفعه آلمانیانین درئزدئن کیتابخاناسیندان تاپیلمیش‌دیر. ۱۸۱۵-جی ایلده آلمان دوغو آراشدیرماچی فریدریخ دیتس اثرین الیازماسی‌نین صورتینی بئرلین کیتاب‌خاناسینا گتیرمیش‌دیر. داستانین ایکینجی الیازما نوسخه‌سی واتیکان کیتابخاناسیندان تاپیلمیش‌دیر. ایتالیا شرقشوناسی ائتتورئ روسسی‌نین تاپیب اوزه چیخاردیغی بو الیازماسی بیر مقدمه و اون ایکی بوی‌دان عبارت‌دیر. داستانین هر بویوندا بیر اوغوز ایگیدی‌نین گؤستردیگی هونردن، قهرمان‌لیق‌دان بحث ائدیلیر.
«دده قورقود کیتابی» داستانی‌نین فورمالاشما دؤورو ۱۰-۱۱-جی عصرلره عاییددیر. اثرده تصویر ائدیلن حادثه‌لر رئال شکیلده ۶-۹-جو یوزیل‌لیک‌لرده باش وئرمیش‌دیر. بورادا گنجه، برده، ناخچیوان، شرور، علینجه قالاسی، دربند، قاراچوق داغی، گؤیچه، قاراداغ، بایات، درشام و باشقا آذربایجان تورپاق‌لاری‌نین آدی چکیلیر.
اثرده اولو بابا‌لاریمیز اولان اوغوزلارین دوغما وطنیمیزه گؤز دیکمیش دوشمنه قارشی مباریزه‌سین‌دن، یوردوموزون هر قاریش تورپاغینی شرفله قوروماسین‌دان سؤز آچیلیر. سویکؤکونه باغلی اوغوز ایگیدلری مرد، جسارت‌لی، هونرلی‌دیر. دده قورقودون قاری دوشمه‌نین دوست اولماماسی نسیهتینی اونوتمایان اوغوزلار دوشمه‌نین هیله‌سینه اویمور، وته‌نین کئشیگینده آییق-ساییق دورورلار. گوجلو دوشمن قارشی‌سیندا گئری چکیلمک، اؤلوم‌دن قورخوب تسلیم اولماق، اؤز جانینی وطن‌دن عزیز توتماق اوغوز قهرمان‌لاری طرفیندن شرفسزلیک ساییلیر. اونلار اوغوز قبیله‌لری آراسین‌داکی بیرلیگی، امین-آمان‌لیغی گؤز ببیی کیمی قورویورلار. داستانین اون بیر بویوندا بو بیرلیک قورونوب ساخلانیلسا دا، سونونجو – اون ایکینجی بویدا قازان خانین دایی‌سی، آت آغیزلی آروز قوجا بیرلیگی پوزماغا جهد ائدیر. لاکین اونون بو سیی نتیجه‌سیز قالیر. اوغوز ائلی‌نین مشهور قهرمانی بئی‌رک خاینجه‌سینه اؤلدورولسه ده، قازان خان بو قانی یئرده قویمور. او، دوغما دایی‌سی اولسا دا، اوغوز بیرلیگینه ال قال‌دیران، بئیریی قتله یئتیرن، دوشمن دییرمانینا سو تؤکن آروز قوجانی دؤیوشده مغلوب ائدیب اؤلدورور.
داستاندا اوغوزلارین دوشمن‌لری‌نین ده اوبرازلاری یارادیلیب. شؤک‌لو ملیک، قارا توکن ملیک، بوغاجیق ملیک، ترابزون و دوزمورد تکور‌لاری اوغوزلارین تاریخی دوشمن‌لری اولان قیپچاق‌لاردیر. قیپچاق‌لارین اوغوزلاردان چوخ سونرا، آنجاق ۱۲.جی عصرین ایکینجی یاریسیندان اعتباراً ایسلام دینینی قبول ائتمه‌یه باشلادیق‌لاری بللی‌دیر.
اثرده بایات سویون‌دان اولان دده قورقود ائل آغساققا‌لی، کئچمیش‌دن، گله‌جک‌دن خبر وئرن مودریک بیر شخصیت‌دیر. دده قورقود اوزان‌دیر، ائل آشیق‌لاری‌نین اومومیلشمیش اوبرازی‌دیر. اثرده هر بویون اؤز سوژئت ختتی واردیر. لاکین دده دورقود داستاندکی بوتون بوی‌لاری بیرلشدیرن اوبراز کیمی چیخیش ائدیر. بعضی‌لری دده قورقودو افسانوی شخصیت اولدوغونو سؤیلییر. بیر سیرا منبع‌لرده ایسه اونون تاریخی شخصیت اولماسی سؤیلنیلیر. منبع‌لرده اونون محمد پیغمبرین زامانیندا یاشادیغی قئید ائدیلیر. آلمان سیاحی آدام اولئاری ۱۶۳۷-جی ایلده دربندده دده قورقودون قبرینی گؤردوگونو بیلدیریر.
.JPG)
۷.جی ایله ۹.جو عصرلرده یارانان عرب‌دیل‌لی سارای ادبیاتی سونراکی یوزایل‌لیک‌لرده یارانان ادبیاتیمیز اوچون زمین یاراتمیش‌دیر. عرب محیطینده یاشایان آذربایجانلی شاعر اسماعیل ابن یسارین جوشقون روح‌لو، دؤیوشکن پوئزیاسیندا وطنداش‌لیق هیس‌لری‌نین ترننومو موهوم یئر توتموش‌دور. سیاسی مزمون‌لو شئیرلرینه گؤره او، دفعه‌لرله سورگونه گؤندریلمیش، خلفه‌نین امری ایله قامچیلانمیش‌دیر. شاعرین مهببت مؤوضوسوندا اثرلرینده، قسیده‌لرینده طبیعی‌لیک، حیاتی‌لیک، بدیی اومومیلشدیرمه گوج‌لودور. موسا شهوات وطنیندن اوزاق‌لاردا – مدینه‌ده یاشاسا دا، تئز-تئز آذربایجانا سفر ائتمیش، اؤز دوغما یوردو ایله سیخ علاقه ساخلامیش‌دیر. او، اؤز اثرلرینده اجتماعی حیاتدا موشاهیده ائتدیگی نقصان‌لارا، حاکم‌لرین زولمکارلیغینا، اؤزباشینا‌لیغینا، والی‌لرین، قاضی‌لرین روشوتخورلوغونا، ریاکارلیغینا باریشماز موناسیبت بسلمیش‌دیر. ابول عباس ال اما آذربایجانلی شاعرلر آرسیندا اؤز فردی اوسلوبو، یارادیجی‌لیق اؤزونمخسوس‌لوغو ایله سئچیلن سنتکار اولموشدور. قدرت‌لی شاعر کیمی نفوذ قازانمیش اما مککه‌ده یاشامیش، داها چوخ مده و هجو‌لر یازمیش‌دیر. اونون یارادیجیلیغیندا ساختاکار، فیریلداقچی دین خادیم‌لرینی، حاکم‌لرین عدالت‌سیزلیگینی تنقید ائدن شئیرلرله یاناشی، اخلاقی مؤوضوعدا اثرلر ده دقتی جلب ائدیر.
۱۱.جی ایله ۱۲.جی عصرلرده آذربایجاندا مدنی یوکسلیش شرایطونده فارسدیللی سارای ادبیاتی اینکیشاف ائتمیش، شددادی‌لر و رووادی‌لر ساراییندا قتران تبریزی، ائلدنیزلر ساراییندا موجیرددین بئیلقانی، شیروانشاهلار ساراییندا ابول-اولا گنجه‌وی کیمی شؤهرتی یاخین شرقه یاییلمیش سنتکارلار یازیب-یاراتمیش‌لار. تصادفی دئییل کی، تدقیقات‌لاردا ۱۱.جی ایله ۱۲.جی یوزیل‌لیک‌لر اؤز پوئتیک کامیل‌لیگی، مؤوضو-سوژئت الوان‌لیغی، حیاتین موختلیف ساحه‌لرینی احاطه ائتمه‌سی، مهم اجتماعی چتینلیکلری صنعتین پرئدمئتینه چئویرمه‌سی باخیمین‌دان یازیلی آذربایجان ادبیاتی‌نین ایلک محصولدار و زنگین مرحله‌سی ساییلیر، آذربایجان رئنئسسانسی ادبیاتی کیمی سجیه‌لنیر.
سارای ادبیاتیندا قسیده ژانری موهوم یئر توتوردو. حؤکمدارلارا یازیلمیش مدهیه‌لرله یاناشی، اؤلکه‌ده گئدن آبادلیق، قوروجولوق ایشلری، ساده اینسان‌لارا قایغی، وطن‌پرورلیک مؤوضوسوندا یازیلمیش اثرلره گئنیش یئر وئریلیردی. سارای‌لاردا تئز-تئز ادبی مجلیس‌لر تشکیل ائدیلیر، پوئزیا نومونه‌لری دینلنیلیر، موذاکیره ائدیلیردی. سارای شئیری‌نین بیر ایستیقامتینی ده طبیعتین گؤزل‌لیک‌لری‌نین ترننومو، حؤکمدارلاری وطن‌پرور، عدالت‌لی اولماغا، خالقا قایغی ایله یاناشماغا چاغیریش موتیو‌لری تشکیل ائدیردی. موتفککیر شاعرلرین یارادیجیلیغیندا وطن‌پرورلیک، اینسانپرور‌لیک، خئییرخاه‌لیق، مردلیک، امک‌سئورلیک، دوستلوق، منوی صاف‌لیق یوکسک اینسانی دیر کیمی ترننوم ائدیلیر، شر عمل‌لره، آلچاقلیغا، ریاکارلیغا نیفرت حسی اویادیلیردی.
۱۱.جی یوزایل‌لیکده ادبیاتیمیزی زنگینلشدیرمیش قتران تبریزی آذربایجانلا یاناشی، یاخین شرق اؤلکه‌لرینده قدرت‌لی شاعیر کیمی تانینمیش‌دیر. تبریز یاخینلیغین‌داکی شادیاباد-پینشالوار کندینده اکینچی عائله‌سینده دوغولان ق.تبریزی آذربایجان، عرب، فارس ادبیاتی ایله یاناشی، بیر سیرا علم‌لری اؤیرنمیش، گنج یاشلاریندان شئیر یازماغا باشلامیش‌دیر. بیر مدت تبریزده رووادی‌لر سارایی ایله باغلی اولموش، سونرا شددادی‌لر سارییندا یاشاییب-یاراتمیش شاعر زنگین یارادیجی‌لیق یولو کئچمیش‌دیر. شاعرین لیریک شئیرلر “دیوان”ای، فارس دیلینده معناسی چتین آنلاشیلان سؤزلرین ایلک ایضاح‌لی لوغتین‌دن عبارت اولان «التفاسیر» (شرح‌لر) کیتابی اونون یارادیجی‌لیغی‌نین بیزه گلیب چاتان حصه‌سی‌دیر.
سارای محیطی ایله باغلی اولان ق.تبریزی بیر چوخ تاریخی حادثه‌لرین شاهیدی اولموش، منزومه سجیه‌لی اثرلرینده همین حادثه‌لردن سؤز آچمیش‌دیر.تبریز زلزه‌له‌سی حاقیندا شاعرین دوغما شهرینه مهببتی، زلزه‌له‌دن سونراکی داغینتی‌لاری، اینسان فاجعه‌لرینی گؤردوکده دویدوغو کدر هیسسی عکس ائتدیریلمیش‌دیر:
بو واردا، هم ده گؤزل‌لیکده سؤیله کیم گؤرموش
جاهاندا تبریزه تای قئیری یئرده اؤزگه محل.
فنایا اوغرادی تبریز قزانین امری ایله،
بیر آندا یئتدی فلک‌دن بو شهره گؤر نه زاوال.
شهرده هر طرفین دؤندو آلتی اوست اولدو،
کیچیلدی قوم کیمی داغ‌لار، قوم اولدو داغ مثال.
شهرده بیرجه نفر یوخدو سؤیله‌سین یئمه غم،
بو یئرده کیم دئیه‌جک‌دیر کی، صبری بیر یادا سال.
ازیلدی چوخ‌لاری. اونلار جاهانی ترک ائتدی،
اؤلن‌لر اؤلدو ، قالان قالدی چوخ پریشان. (نشر ائدنی خ.یوسیف‌لی)
او، اثرلرینده حؤکمدارلارین فیکیر و دوشونجه‌لرین‌دن، آپاردیغی محاربه‌لردن، خالق اوسیانلاریندان، او دؤوردکی خالق عادت-عنعنهلریندن، اینسان‌لارین دینی باخیش‌لاری، حیات طرزی، میشتی و س. مسئله‌لردن ده بحث ائتمیشدیر. شاعرین مهنببت، طبیعت لیریکاسی دا یوکسک ایدئیا-بدیی دیره مالیک‌دیر. قصیده‌لری‌نین گیریشینده وئردیگی «باهاریه» لرده طبیعتین فوسونکار گؤزل‌لیک‌لرینی ترننوم ائتمیش، طبیعتی شخصلن‌دیره‌رک گؤزل‌لیک آشیقی بولبولون گولون قارشی‌سیندا فریاد ائتمه‌سین‌دن، نرگیزین اوغرون آشیق کیمی چمنه بویلانماسین‌دان سؤز آچمیش‌دیر. ق.تبریزی رئال، دونیوی سجیه داشییان سئوگی شئیرلرینده ووسال سئوینجی و آیری‌لیق یانغی‌سین‌دان، اؤزونون هیجرانا دؤزمه‌یه تاقتی اولماماسین‌دان سؤز آچیر. شاعر منزومه‌لرینده اولدوغو کیمی، لیریک شئیرلرینده ده اجتماعی-سیاسی متلب‌لره توخونموش، علمه، ایدراکا یوکسک قیمت وئرمیش، زمانه‌سی‌نین حؤکمدارلارینی ظلم‌دن ال چکمه‌یه، خالقا موناسیبتده عدالت‌لی اولماغا سسلمیش‌دیر. ۱۲.جی یوزیل‌لیکده ادبیاتیمیزین اینکیشافیندا موهوم خیدمت‌لری اولان شاعر مهستی گنجوی‌نین حیاتی حاقیندا گونوموزه قدر آز معلومات گلیب چیخمیش‌دیر. منبع‌لرده اصل آدی منیجه خاتین اولان مهستی‌نین گنجه شهرینده یاشاماسی، آتابی محمدین سارایینا یاخین اولماسی حاقیندا معلومات وئریلیر. اثرلرین‌دن گؤروندوگو کیمی، او، کامیل تحصیل آلمیش، بیر سیرا علم‌لری درین‌دن اؤیرنمیش‌دیر. سنتکارلارین، علم، اینجسنت آدام‌لاری‌نین مسکنی اولان خرابات محله‌سینده یاشایان مهستی ییغینجاق‌لاردا، ائل شن‌لیک‌لرینده مجلیس آپارمیش، بداهتن شئیر دئمیش، موختلیف موسیقی آلت‌لرینده چوخ گؤزل چالمیش‌دیر. گؤزل‌لیگی، آغلی، شاعرلیگی ایله مشهورلاشن مهستی گنجه حؤکمداری‌نین سارایینا دعوت ائدیلمیش، یارادیجی‌لیغی حؤکمدار طرفیندن یوکسک قیمتلندیریلمیش‌دیر. سارای موحیطی‌نین آب-هاواسیندا دا، یئنی‌لیکچی، اینسان‌سئور شاعره اؤز آزادلیغینی، سربست‌لیگینی، دوشونجه موستقیل‌لیگینی قوروموش‌دور. مهستی روبای‌نین بؤیوک اوستادیدیر. اونون مهببت و اجتماعی مؤوضودا قزل‌لری حاقیندا معلومات اولسا دا، یالنیز بیر قزه‌لی و بیر نئچه قزلین‌دن پارچا‌لار اوزه چیخاریلیب. شاعرین مهببت مؤوضوسوندا، فلسفی دوشونجه‌لرینی عکس ائتدیرن روبای‌لری داها مشهوردور. سنتکارلار محله‌سی اولان خراباتین ساکین‌لری –درزی، پاپاقچی، دولگر، چکمچی و دیگر پئشه صاحب‌لرین‌دن شاعر اثرلرینده رغبتله سؤز آچمیش، اونلارین زنگین داخی‌لی عالمینی ترننوم ائتمیش، اؤز صنعتی‌نین کامیل اوستاسی اولماسینی ، سربستلیگینیوکسک دیرلندیرمیش‌دیر:
خرابات یئری‌دیر ایگید ارلرین،
بوردا یئری یوخ‌دور بدگؤوهرلرین.
حؤرمتله قدم قوی بو یولا، چونکی
یئری دئییل بورا حیله‌گرلرین.
سارایدا مدهیه سجیه‌لی اثرلر یازسا دا، بوتون یارادیجی‌لیغی خالق طرفداری، حاق-عدالت طرفداری اولموش، حیاتین سرت حقیقت‌لرینی جسارتله عکس ائتدیرمیش‌دیر:
خالقی‌نین باشیندا اولسان دا، بیر تاج،
آغلادار سنی ده بیر گون احتیاج.
خالقین دردینه قال، اونا یاخین اول،
قورخ او گون‌دن اؤزون اولاسان محتاج.
مهستی‌نین محبتی، گؤزل‌لیگی ترنوم ائدن روباعی‌لرینده حساس، سئون قلبین کئچیردیگی تزادلی هیس‌لر، دویغولار اؤز عکسینی تاپیر:
توخونما کؤنلونه بیچاره گولون،
اینجیتمه قلبینی آواره گولون.
صبانین عشقیله اولموشدور، ائی دوست،
او قان‌لی کؤینه‌یی صدپاره گولون. ۱۲.جی عصرده یازیب-یاراتمیش بؤیوک آذربایجان شاعری خاقانی شیروانی شاماخیدا دولگر عائله‌سینده آنا‌دان اولموشدور. آناسی رابیه اونون تربییه‌سی ایله جدی مشغول اولموش، اؤز اؤیودلری ایله اوغلونا حیاتدا دوغرو یول توتماغین، شره قارشی موباریز اولماغین واجیب‌لیگینی باشا سالمیش‌دیر. عمی‌سی، گؤرکملی عالیم عمر اوسمان اوغلو کافیددی‌نین اونون تلیم –تربییه‌سینده بؤیوک امه‌یی اولموش، گنج ایبراهیمه درس دئیه‌رک بیر چوخ علم‌لری اؤیرتمیش‌دیر. درین بیلیک‌لی عالیم اولان عمی‌سی اوغلو، وحی‌الدین عثمان عمر اوغلو دا اونا بؤیوک قایغی گؤستره‌رک بیر عالیم، شاعر کیمی یئتیشمه‌سینه نایل اولموشدور. خاقانی شیروانشاه منوچئهر و آخسیتانین سارایی ایله باغلی اولموش، سارای‌داکی چکیشمه‌لری، ریاکارلیغی گؤردوک‌دن سونرا اورا‌دان اوزاق‌لاشماق قرارینا گلمیش‌دیر. بونون بیر سببی ده شاعرین حؤکمدارلاری ظلم‌دن چکینمه‌یه، عدالته دعوت ائدن شئیرلری حاکم طبقه‌نین نارازی‌لیغینا سبب اولماسی ایدی.
خاقانی‌نین «دیوان» اینا هومانیست ایدئیالاتینی عکس ائتدیرن قسیده، قزل، قیته، روباعی‌لری داخیل‌دیر. «تحفه العراقین» (ایکی ایراقین تحفه‌سی) پوئماسیندا و «مداین خرابه‌لری» قسیده‌سینده شاعر سارای‌لارا، ظالم حؤکمدارلارا، حاکم طبقه‌یه تنقیدی موناسیبتینی، جمعیتده حاق-عدالت طرفداری اولدوغونو آچیق بیلدیرمیش‌دیر.
شاعرین وطن مؤوضوعسوندا، گنج‌لره خیتابن یازدیغی اثرلرده خالقیمیزا خاس اولان معنوی ده‌یرلر بدیی دیلله عکس اولونموشدور. او، وطنه باغلیلیق هیسسی‌نین واجیب‌لیگینی، اینسانین یالنیز اؤز وته‌نینده خوشبخت اولماسی فیکرینی دؤنه-دؤنه وورغولاییر. «شیروانین تعریفی» شعرینده شاعر راستلاشدیغی حاق‌سیزلیق‌لاری، شر خصلت‌لی اینسان‌لارین فیتنه-فسادینی اونودوب اؤز وته‌نین‌دن، اونون گؤزل طبیعتین‌دن، آلیجناب اینسانلاریندان ایفتیخار حسی ایله سؤز آچیر، دوغما یوردون شأنینه تعریف‌لر یاغدیرماقدان یورولمور:
شیروان کی وار، هر جهت‌دن اولویتین آناسی‌دیر،
اونون هر جور سحر یئلی دردلریمین داواسی‌دیر.
من وطنه قوربان اولوم، قورولموش‌دور دوزگونلوکله،
باغدادی دا دولان‌دیران اونون بول‌لو قیداسی‌دیر.
شیروان اهلی آلیجناب یارانمیش‌دیر باش‌دان-باشا.
او یئر گؤزل طبیعت‌لی بیر لطافت مأواسی‌دیر.
... وطنیمین فقیرلری دؤزوم‌لودور هر زحمته،
گؤزلری توخ، اورک‌لری سانکی کرم دریاسی‌دیر.
چؤرک‌لری آرپا‌دان دا اولسا، یئنه قانعدیرلر،
دوگو قدر پولو اولسا قوررلنمز، اداسی‌دیر.
آنا سایدیغی دوغما شهرینی- شاماخینی ترک ائتمه‌یه مجبور اولان شاعر تبریزی آتا، اؤزونون «اومیدی پناهی» آدلاندیریر:
شاماخی! ائی منیم سئویم‌لی یوردوم،
من سنین قوینوندا خانیمان قوردوم.
ایندیسه آجیغین توتموش‌دور مانا،
سنین قوجاغین‌دان آیریلسام، آنا، –
اومیدیم، پناهیم تبریزدیر، تبریز،
او شهر ده منه مئهریبان، عزیز.
سیز منه حیاتی ائتدینیز عطا،
سن منه آناسان، تبریزسه آتا.
آناسین‌دان کوسن کؤرپه بیر اوشاق –
آتا آغوشوندا یئر تاپار آنجاق!
«ساوالان داغی‌نین تعریفی" شئیرینده شاعر ساوالان داغینی سادت قیبله‌سی، مقدس ساییر، اونو کبه ایله مقایسه ائدیر:
سعادت قیبله‌سی ساوالان داغی،
کمالدا کبتک قازانیب شؤهرت.
کعبه یاشیل گئیر، آغ بورونر او،
چونکی ائهرام توتان گئیر آغ خلعت.
بیر یئرده اوخودوم فضیلتین‌دن،
اوچ ایلدیر چکیرم گؤرمه‌یه حسرت.
آذربایجان یازیلی ادبیاتیمیزین ایلک محصولدار و زنگین دؤورو ساییلان ۱۱.جی ایله ۱۲.جی یوزایل‌لیک‌لرده بدیی-ائستئتیک فیکیر اینتیباهی –رئنئسسانس نظامی گنجوی‌نین یارادیجی‌لیغی ایله اؤز یوکسک زیروه‌سینه چاتدی.[۲]
اورتا عصرلر
[دَییشدیر]اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی میللی ادبیات تاریخی‌نین ۱۳-جو عصردن ۱۶-جی عصره‌دک احاطه ائدیر. بو دؤورده فارسدیللی و عرب دیل‌لی پوئزیا ایله برابر، آنادیللی شعره رواج آرتمیش‌دیر. میللی تورک دؤولت‌لری گوجلنیب اینکیشاف ائتدیکجه آنا دیلی‌نین ایشلک‌لیگی و پوئتیک (شاعرلیک) گوجو ده آرتمیش، ایلک نماینده‌سی هله‌لیک عزالدین حسن اوغلو ایله معینلشمیش‌دیر. عصار تبریزلی، عارف اردبیلی، شیخ محمود شبستری، عمادالدین نسیمی، شاه قاسم انوار، قاضی برهان الدین، محمد فضولی و شاه اسماعیل ختایی بو دؤورون گؤرکملی نماینده‌لری‌دیر. عمادالدین نسیمی آنادیللی فلسفی شعرین اوستاد یارادیجی‌سی، محمد فضولی ایسه آنادیللی ادبی دیلین بانی‌سی‌دیر. اورتا عصرلر ادبیاتی اوچون صوفی‌لیک و حروفی‌لیک طریقت‌لری سجیهوی فیکیر تعلیم‌لری‌دیر. پوئزیانین اساسیندا محبت مؤوضوسو، غزل، قصیده و باشقا ژانرلار دایانمیش‌دیر. قدیم و اورتا عصرلر آذربایجان ادبیاتی اوچون «دیوان» و «دیوانچا‌لار»ین یارادیلماسی سجیه‌لی بدیعی کیفیت‌دیر.
۱۳-جو عصردن ۱۶-جی عصره‌دک آنادیللی آذربایجان ادبیاتی‌نین گؤرکملی نماینده‌لری عزالدین حسن اوغلو، قاضی برهان الدیندیر. ع.حسن اوغلونون آنادیللی غزل‌لری «آپاردی کؤنلومو»، «نئجه‌سن، گل، ائی یوزو آغیم بنیم»، «عجب بیلمن بنی شئیدا قیلان کیم؟ غزل‌لری‌دیر. بونلار دؤوروموزه گلیب چاتمیش ایلک آنادیللی اؤرکن‌لر اولوب محبت مؤوضوسوندا‌دیر.
قاضی برهان الدین، آنا دیلینده بیزه گلیب چاتمیش ایلک دیوان مؤلفی‌دیر. اونون دیوانیندا یئر آلمیش اساس ژانرلار قزل، روبای و تویوق‌لاردیر. شاعرین لیرکاسیندا اساس موتیو‌لر مهببت و قهرمان‌لیق هیسس‌لری‌نین ایفاده‌سی اولموشدور. ق.بورهانددی‌نین طبیعت و دیداکتیک-نسیهتامیز مزمون‌لو شئیرلری ده واردیر. تورک‌دیل‌لی پوئزیادا تۇیۇق ژانری ق.برهان الدین‌ین شخصینده ایشلنمیش، داها سونرا باشقا‌لاری طرفیندن اینکیشاف ائتدیریلمیش‌دیر.
۱۳-جو عصردن باشلایا‌راق آنادیللی آذربایجان ائپیک (حماسی) شعری یارانیب اینکیشاف ائتمیشدیر. اونون فارسدیللی ائپیک شعردن فرق‌لی خصوصیت‌لری اولموشدور. دؤردلوک‌دن مثنوی‌یه کئچید آنادیللی ائپیک شعرین فورما یئنی‌لیک‌لریندن اولموشدور. ائپیک شعریمیزده ناغیلچی‌لیق و داستانچی‌لیق عنعنهلریندن گلن خصوصیت‌لر، ائپیک تصویرله لیریک تقدیمات بیرلیکده اولور. مثنوی‌لرده لیریک حاشیه‌لره یئر وئریلیر. «احمد حرامی داستانی»، «یوسف قصه‌سی» و «ورقا و گولشا» مجلیس‌لر شکلینده یازیلمیش‌دیر. «احمد حرامی داستانی»، علی‌نین «یوسف قصه‌سی»، یوسیف مداحین «ورقا و گولشا»، مصطفی زرین «یوسف قصه‌سی»، سلی فقیه‌ین «یوسف و زلیخا»، ام عیسی‌نین «مهر و وفا» اثرلری آنادیللی آذربایجان» ائپیک شعری‌نین نمونه‌لری‌دیر.
۱۳-۱۴ عصرلرین فارسدیللی آذربایجان شاعرلری ذوالفقار شیروانی (۱۱۹۰-۱۳۰۴)، همام تبریزی (۱۲۰۲-۱۳۱۴)، اوحدی مراغه‌لی (۱۲۷۴-۱۳۳۸)، عاریف اردبیلی (۱۳۱۱ –؟) و عصار تبریزی‌دیر (۱۳۲۵-۱۳۹۰). بونلار نظامی ادبی مکتبی‌نین اساس نماینده‌لری‌دیر. «جام جم» و «دهنامه» مثنوی‌لری اوحدی مراغه‌لی، «فرهادنامه» پوئماسی عارف اردبیلی، «مهر و مشتری» پوئماسی ایسه عصار تبریزی‌نین‌دیر. ا.مراغه‌لی‌نین دیوانیندا غزل، رباعی، ترکیب‌بند و ترجیعلرینده فلسفی-عرفانی و دونیوی-بشری حس‌لر ایفاده اولونموشدور. «جام جم» پوئماسی اینسان و جمعیت حیاتی، هومانیست فیکیرلری ایفاده ائتمیشدیر. «دهنامه» پوئماسیندا ایلاهی محبت بدیعی کسینی تاپمیشدیر. «فرهادنامه» صنعتین و هونرین قدرتینه حصر اولونموش، دوستلوق، وفا و صاف مهببت حاقیندا‌دیر. «مئهر و موشتری» اثرینده ایسه سداقت و وفا، دوستلوق و سمیمیت حس‌لری ترنم ائدیلمیش‌دیر.
آذربایجان تصوف ادبیاتی‌نین گؤرکملی نماینده‌سی شیخ محمود شبستری‌دیر. صوفی‌لیک فیکیر جریانی‌نین ماهیتی وحدتی-ووجوددور. تصوفون شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت، هابئله علم الیقین، عین الیقین، حق الیقین مرحله‌لری واردیر. تصوفده عشق آنلاییشی دونیوی (مجازی) و ایلاهی (حقیقی) کاراکتئرلی‌دیر. آذربایجان تصوف ادبیاتی‌نین تکامولونده شیخ محمود شبستری‌نین اؤزل یئری واردیر. اونون «گلشن راز» («سرّ گلشنی»)، «مرالتل محققین» («حقیقت آختاران‌لارین گوزگوسو و «سعادت‌نامه» اثرلری) عصرلری صوفیزمین نظری مدعا‌لارینی ایضاح ائدیر.
فضل الله نعیمی و عمادالدین نسیمی آذربایجان حروفی‌لیک ادبیاتی‌نین گؤرکملی شاعرلری‌دیر. فضل الله نعیمی حروفی‌لیک تعلیمی‌نین یارادیجی‌سی‌دیر. اونون «جاویدان‌نامه»، «عرشنامه»، «محبت‌نامه»، «نامنامه» و «ایسکندرنامه» اثرلرینده حروفی‌لیک ایدئیا‌لاری: الله و وحدتی-ووجود، تانری و اینسان بیرلیگی ایدئیاسی ایفاده اولونموشدور.
آذربایجان ادبی-فلسفی فیکیر تاریخینده عمادالدین نسیمی‌نین گؤرکملی یئری واردیر. نسیمی حروفی‌لیک ایدئیا‌لاری‌نین تبلیغاتچی‌سی‌دیر. نسیمی یارادیجی‌لیغی ایلاهی و دونیوی عشقین ایفاده‌سی‌دیر. او، آنادیللی فلسفی شعریمیزین اوستادیدیر. اونون مشهور «منده سیغار ایکی جاهان» غزلی، «مقدمه الحقایق» («حقیقت‌لره گیریش») آدلی نشر اثری ده واردیر.
۱۵-جی عصر آذربایجان شاعرلرینه قاسم انوار (۱۳۵۶-۱۴۳۳)، بدر شیروانی، اشرف مراغه‌لی (۱۳۹۶-۱۴۶۶/۷۰)، نعمت الله کشوری جاهان شاه حقیقی، حامدی، افصح الدین هدایت، خلیلی و باشقا‌لاری داخیل‌دیر. اشرف مراغه‌لی نظامی گنجوی‌نین «خمس»سینه بوتؤو نظیره یازمیش ایلک آذربایجان شاعری‌دیر. ۱۵-جی عصرده آنادیللی ادبیات گوجلنمیش‌دیر. عصرین «دیوان»لاریندا دونیوی و ایلاهی محبت موتیو‌لری، هابئله، طبیعت، اخلاقی-دیداکتیک مؤوضولار تبلیغ اولونموشدور. حامدی تورکییه‌ده یاشامیش آذربایجان شاعری‌دیر. اونون آوتوقراف (مؤلف) دیوانی واردیر. خلیلی، نسیمی عنعنه‌لری‌نین داوامچیلاریندان بیری‌دیر. آنادیللی ائپیک شئیرده کلاسسیک اوسلوبلا فولکلور اوسلوبونون وحدتی تظاهر ائتمیشدیر. شمسی، احمدی تبریزی و ختایی تبریزی‌نین «یوسیف و زلیخا» مثنوی‌لری واردیر.
۱۶-جی عصر آذربایجان ادبیاتی‌نین نماینده‌لری سیراسینا شیخ ابراهیم گلشنی (۱۴۲۷-۱۵۳۴)، حبیبی، بصیری، سروری، یوسف بی اوستاجلو، ائپیک شعر ساحه‌سینده حقیری تبریزی، شاه اسماعیل ختایی و محمد فضولی عاییددیر. حقیری‌نین «لیلی و مجنون» مثنوی‌سی، ش.ا.ختایی‌نین «دهنامه‌سی»، م.فضولی‌نین «لیلی و مجنونو» مشهوردور. شاه اسماییل ختایی گؤرکملی دؤولت خادیمی و شیعه-قیزیلباش ایدئیا‌لاری‌نین تبلیغاتچی‌سی‌دیر. دیوانیندا هئجا و اروز وزن‌لی شئیرلرینی بیرلشدیرمیش‌دیر. مهببت لیریکاسی گوجلو اولموشدور. «دهنام» مسنوی‌سینده خالق یارادیجی‌لیغی‌نین تأثیری داها چوخ گؤرونموشدور. شاعرین «نصیحتنامه»سینده اینسان حاقیندا دوشونجه‌لری فلسفی ماهیت داشیمیشدیر.[۳]
دقت: مقاله تکمیللله‌شه‌جک...