غربی گؤی تورک خاقانلیغی
باتی گؤک تورک خاقانلیغی غربی گؤی تورک خاقانلیغی | |
|---|---|
| 581–659 | |
 | |
| وضعیت | خاقانلیق |
| پایتخت | سویاب |
| عۆموُمی دیللر | تورک دیللری |
| دین | تنگری‌چیلیک |
| تاریخی دؤنم | اورتا عصرلر |
• Göktürk civil war, Western Turkic dynasty founded | 581 |
• Conquest by تان سولا‌له‌سی | 659 |
باتی گؤی‌تۆرک خاقانلیغی — میلادی ۵۸۲-جی ایلینده گؤی‌تۆرک خاقانلیغی‌نین غرب یابغوسو اوْلان تاردۇنون ایشبارا خاقانا قارشی عۆصیان ائتمه‌سییله شرق گؤی‌تۆرکلردن آیریلان خاقانلیق.
تاردو خاقانین ایلک ایللری و حاکمیتی
[دَییشدیر]تاردو خاقان مۆستقیللیگینی اعلان ائتدیکدن سوْنرا اؤزونه تابع اوْلان اراضیلری گئنیشلندیره‌رک حاکمیتینی گۆجلندیردی. غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین سرحدلری غربی تبتدن کریما قدر گئنیشلنمیشدی. تاردو خاقان بیزانسلا مۇحاریبه‌‌لرده ضعیفله‌ین ساسانیلرله مۆباریزه‌سی نتیجه‌سینده حتی بۇ دؤولتین داخیلی ایشلرینه قاریشا بیلیردی. تاردو خاقان حاکمیتینی مؤحکملندیردیکدن سوْنرا اساس مقصدی شرقی گؤی تورک خاقانلیغینی دا اؤزونه تابع ائتمک و چینی تضییق آلتیندا ساخلاماقدی. تاردو خاقان مقصدینی حیاتا کئچیرمک اۆچون چینه قارشی یۆروشه باشلادی، لاکین مغلوب اوْلدو. بۇ مغلوبیتدن سوْنرا تاردو خاقان ضعیفله‌دی. تاردو خاقانین اؤلوموندن سوْنرا حاکمیته اوْغلو تامان خاقان کئچمیشدی.
تامان خاقانین حاکمیتی (603 - 611)
[دَییشدیر]تامان خاقان تاردو خاقاندان سوْنرا حاکمیته کئچمیشدی. تامان خاقان تاردو خاقانین عکسینه اوْلاراق چینله یاخشی مۆناسیبتلر قۇرماغا چالیشمیشدی. تامان خاقان حاکمیته کیچیک یاشلاریندا کئچمیشدی و اوْنون کیچیکلیگیندن ایستیفاده ائدن تئلئوتلار عصیان قالدیراراق اوْنون اوْردولارینی مغلوب ائتدی. داها سوْنرا 610-جۇ ایلده تامان خاقانا قارشی عصیان باش وئردی. یانق سوْوخ تئگینین اوْغلو شئکوی یئنی خاقان اعلان اوْلوندو. تامان خاقان چینه قاچدی. بۇ وضعیتدن ناراحات اوْلان شرقی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین حؤکمداری شیبی خاقان تامان خاقانی چیندن آلدی و اؤلدوردو. تامان خاقانین حاکمیتی ایللری غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین ضعیفله‌یه‌رک داغیلماغا باشلادیغی دؤورون باشلانغیجی حساب اوْلونور.
شئکوی خاقانین حاکمیتی (611 - 618)
[دَییشدیر]شئکوی خاقان تامان خاقاندان سوْنرا حاکمیته کئچدی، آمّا اوْنون دؤورو جدی بیر حادثه ایله یاددا قالمادی. قێسا مدتلی حاکمیتینده تامان خاقانین دؤورونده آرتان چین تأثیریندن قۇرتولا بیلمسه ده، چینله مۆناسیبتلردن اۇزاق قالماغا چالیشمیشدی. حاکمیتی ایللرینده شیبی خاقانلا مۇحاریبه‌‌لر آپاردی. شئکوی خاقان 618-جی ایلده اؤلدو.
توْنق يابقو خاقانین حاکمیتی (618 - 628)
[دَییشدیر]توْنق يابقو خاقان تاردو خاقانین کیچیک نوه‌سی ایدی. توْنق يابقو خاقانین حاکمیتی ایللرینده غربی گؤيتورک خاقانلیغی چینده باش وئرن داخیلی مۆناقیشه‌لر نتیجه‌سینده مستقل سیاست يۆروتمه‌يه باشلامیشدی. توْنق يابقو خاقانین دؤورو غربی گؤيتورک خاقانلیغی‌نین ان گۆجلو دؤورو حساب اوْلونور.اوْ، اوْردوداکی نیظامسیزلیقلاری آرادان قالدیراراق تؤلؤسلرین قالدیردیغی عصیانلاری ياتیردی. اوْنون حاکمیتی ایللرینده تان سۆلاله‌سی ایله ده ياخشی مۆناسیبتلر قۇرولموشدو. توْنق يابقو خاقان تان سۆلاله‌سیندن اوْلان شاهزاده ایله ائولنمیشدی. اوْ، ساسانیلره قارشی بیزانسلا متفق اوْلموشدو. متفق قۆووه‌لری‌نین هۆجوملاری نتیجه‌سینده ساسانیلر اۆزرینده مهم غلبه‌لر الده اوْلونموشدو. 628-جی ایلده توْنق يابقو خاقانین اؤلوموندن سوْنرا غربی گؤيتورک خاقانلیغی ضعیفله‌يه‌رک سقوط مرحله‌‌سینه قدم قوْيدو.
خزر خاقانلیغی‌نین يارانماسیندا توْنق يابقو خاقانین روْلو اوْلموشدور. اوْنون حاکمیتی ایللرینده قافقازین شادی، يابقوسو و تۇدونو اوْلان بؤری شاد توْنق يابقو خاقان اؤلدوکدن سوْنرا مستقل سیاست يئریتمه‌يه باشلادی و خزر خاقانلیغی‌نین اساسینی قوْيدو.
سی یابقو خاقانین حاکمیتی (631 - 633)
[دَییشدیر]سی یابقو خاقان توْنق یابقو خاقانین اوْغلو ایدی.اوْ، حاکمیته نۇشیبیلرین دستگی ایله گلمیش‌دی. اوْنون حاکمیتی ایللرینده غربی گؤیتورک خاقانلیغی ضعیفله‌دی و اؤلکه‌ده چینین تأثیری یئنیدن آرتدی. سی یابقو خاقان توْنق یابقو خاقانین دؤورونده اوْلان بیرلیگی یئنیدن تامین ائده بیلمه‌دی. بۇ سببدن نۇشیبی قوْلونون ایستکلرینی قارشیلایا بیلمه‌دی و اوْنلار طرفیندن حاکمیتدن اۇزاقلاشدیریلدی. سی یابقو خاقان قانقلیلارین یانینا قاچدی و بلخ شهرینده اؤلدو.
غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین ضعیفله‌مه‌سی و سقوطو
[دَییشدیر]سی یابقو خاقانین اؤلومو و شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین سقوطوندان سوْنرا غربی گؤیتورک خاقانلیغی چینین هدفینه چئوریلدی. سی یابقو خاقاندان سوْنرا حاکمیته نیشا تۇلو خاقان کئچسه ده، اوْ، بیر ایلدن سوْنرا خسته‌لنه‌رک اؤلدو. نیشا تۇلو خاقاندان سوْنرا حاکمیته قارداشی ایشبارا تئریش خاقان گلدی. اوْنون حاکمیتی ایللرینده چینین تأثیری داها دا آرتدی و طایفالار عصیان قالدیردی. بۇ قاریشیقلیغی فرصت بیلن چین اوْردوسو خاقانی اؤلدوردو. ایشبارا تئریش خاقانین اؤلوموندن سوْنرا شرقده نۇشیبیلرین دستکله‌دیگی خاللیق ایشبارا یابقو خاقان، غربده ایسه تۇلولارین دستکله‌دیگی شرقی گؤیتورک خاقانلیغیندان اوْلان ایللیگ خاقانین اوْغلو یۆکوک شاد حاکمیته گلدی. بیر نئچه ایل سوْنرا خزر خاقانی ایربیس شئکوی خاقان دا اؤزونو غربی گؤیتورک خاقانی اعلان ائتدی. خاللیق ایشبارا یابقو خاقان و یۆکوک شاد آراسیندا گئدن مۆباریزه‌دن سوْنرا 638-جی ایلده ایلی چایی صولح ایمضالاندی. بۇ صولحا گؤره ایلی چایی‌نین شیمالی یۆکوک شاد و اوْنو دستکله‌ین تۇلو طایفالارینا، جنوبو ایسه خاللیق ایشبارا یابقو خاقان و اوْنو دستکله‌ین نۇشیبی طایفالارینا وئریلدی. بۇنا باخمایاراق بۇ صولح اۇزون مدت داوام ائتمه‌دی. 642-جی ایلده تۇلو طایفالاری یۆکوک شادی دستکله‌مکدن ال چکدی و بۇنو فرصت بیلن نۇشیبیلر یۆکوک شادی مغلوب ائتدیلر. یۆکوک شاد کۇندوز شهرینه قاچدی و اوْرادا دا اؤلدو. بعضی تاریخچیلر طرفیندن ایلک خزر خاقانی اوْلدوغو ادعا اوْلونان ایربیس شئکوی خاقان دا حاکمیته ادعالی ایدی، آمّا 650-جی ایلده خاللیق ایشبارا یابقو خاقان طرفیندن اؤلدورولدو. خاللیق ایشبارا یابقو خاقان ایسه حاکمیتینی 657-جی ایله قدر داوام ائتدیره بیلدی. اوْ، حاکمیتی ایللرینده چینه قارشی مۆباریزه آپارماغا چالیشدی. تۆرکئش و قارلوقلاری اطرافیندا بیرلشدیرمه‌یه نایل اوْلسا دا، چینله مۆباریزه‌ده اۇغور قازانا بیلمه‌دی. خاللیق ایشبارا یابقو خاقان اسیر آلیناراق چانقانا گتیریلدی و بئله‌لیکله غربی گؤیتورک خاقانلیغی سقوط ائتدی.
