گؤی تورک خاقانلیغی

گؤی‌تۆرک ایمپراتوْرلوغو بیرینجی گؤی‌تۆرکلر
۵۵۲ — ۷۴۵
بایراق
باشکند	اؤتۆکن
بؤیوک شهرلر	بارسهان٬ چالدیوار٬ چارگلن-چۇمغال٬ آتباش٬ شیرداق‌بگ٬ ناناگلدی٬ فرغانا٬ یاسسیکوغارت٬ چیکیرجیک
دیل(لر)	قدیم تۆرک دیلی
دین	تنگری‌چیلیک
ایداره ائتمه فورماسی	قۇرولتای
سولاله	آشینا
بیرینجی گؤی تۆرک خاقانلیغی
- ۵۵۱-۵۵۲	بۇمین خاقان
- ۵۵۲-۵۵۳	قارا ایسسیق خاقان
- ۵۵۳-۵۷۵	مۇغان خاقان
- ۵۷۲-۵۸۱	تاسپار خاقان
- ۵۸۱-۵۸۲	ایشبارا خاقان

گؤی‌تورک خاقانلیغی٬ آسیا هۇن خاقانلیغیندان سوْنرا٬ تۆرکلرین یاراتدیغی ان بۇیوک حؤکومت اوْلاراق تاریخ عرصه‌سینه چیخدیغی کیمی «تۆرک» آدینی دا رسمی اوْلاراق حؤکومت آدی حالینا گتیرمیش و «تۆرک» آدی‌نین بۆتون دۆنیا طرفیندن تانینماسینا سبب اوْلموش بیر ایمپیراتورلوقدور.

آدی جۆربه‌جۆر قایناقلاردا، بیلگه خاقان ایله کۆل تیگین یازیلاریندا تۆروک، کؤک تۆروک و آزلیق طرفیندن قبول اوْلونموش یاناشمایا گؤره اؤکوک تۆروک، توْنیوکوک یازیلاریندا ایسه تۆرک شکلینده خاطیرلانماقدادیر. گؤی تورکلردن چین منبع‌لرینده توژوئ (چین 突厥) شکلینده بحث اوْلونور.

گؤی‌تۆرک خاقانلیغی‌نین ان اؤنملی اؤزللیگی٬ شرقی ساخالارلا٬ باتی‌داکی بولغارلارین بیر قیسمی خاریج٬ بۆتون تۆرک بوْیلارینی بیر آرایا ییغماسی‌دیر. گؤی‌تۆرک خاقانلیغی ۵۵۲-۷۴۵ ایلینه‌چن وارلیغینی سۆرموشدور. گؤی‌تۆرکلر٬ هۇن ایمپراتورلوغونون ییخیلماسی ایله آسیا استِپ‌لرینه یاییلان هۇن توْپلولوق‌لاریندان بیری اوْلان آشینا قبیله‌سینه دایانیر.

۵۳۴ ایلینده٬ تۆرک-توْپا حؤکومتی ایکی‌یه بؤلونورکن٬ چینین قۇزئیینده‌کی بۆتون آسیا بۇزقیرلاری ایله ساسانلی حؤکومتینه‌دک بۆتون باتی‌آسیا٬ ائفتالیت‌لر ایله ژۇآن-ژوآن‌لار آراسیندا بؤلونموش ایدی.

گؤی‌تورک خاقانلیغی٬ ۶-جی یوزایلین اوْرتاسیندا٬ آسیانین دوْغوسوندا چین دؤولتی‌نین٬ باتی‌سیندا ساسانلی حؤکومتی‌نین سینیرلادیغی ایچ آسیا بوْزقیرلاریندا٬ دوْغودا آوارلار٬ باتی‌دا ائفتال/ آغ‌هۇنلار ایله ائدیلن ساواشلار سوْنوجوندا اوْرتایا چیخدی. ایلک خاقانلاری دوْغو قانادینی ایداره ائدن بۇمین خاقان٬ باتی قانادینی یؤنه‌درکن قارداشی٬ ایستمی خاندیر.

تاریخ

تۆرک خاقانلیغی‌نین بانیلری بۇمین و ایستمی قارداشلاری اوْلموشدور. شیمالی کریم و قفقازدا داخیل اوْلماقلا چین اراضیلریندن بیزانس امپریاسینادک توْرپاقلار تۆرک خاقانلیغینا داخیل ایدی. خاقانلیغین مرکزی اوْرخوْن چایی (مغولیستان) حؤوزه‌‌‌سینده یئرلشیردی. یئددی عصرین اوللرینده تۆرک خاقانلیغی بیر-بیری ایله ساواشماغا باشلایان غربی تۆرک خاقانلیغینا و شرقی تۆرک خاقانلیغینا پارچالاندی. غربی تۆرک خاقانلیغی قۆدرتلی دؤولته چئوریلدی. ساسانیلر و بیزانس امپریالاری اوْنونلا حسابلاشماغا و اتفاقا گیرمه‌یه چالیشیردیلار. غربی تۆرک خاقانلیغی ایستمی‌نین اوْغلو تاردو خاقانین حاکمیتی ایللرینده اؤزونون ان یۆکسک چیچکلنمه دؤورونه چاتدی. اوْ، قارا دنیزین شیمال ساحلی چؤللرینده اۇغورلو مۇحاریبه‌‌لر آپاریر، ساسانیلره قارشی مۇحاریبه‌‌ده بیزانس امپریاسینا کؤمک ائدیردی. شرقی تۆرکوستانا یۆروشه چێخان داتوْو اوْنو تۇتوب اؤز اراضیلرینه بیرلشدیردی. 634-جۆ ایلده غربی تۆرک خاقانلیغیندا انظباطی اصلاحات کئچیریلدی و اوْ، اوْن "اوْخ"آ (حیصه‌‌یه) بؤلوندو. حربی یۆروشلردن الده ائدیلن چوْخلو غنیمت، تابع اوْلونموش طایفالاردان آلینان خراج، خاقانلیغین اراضیسینده‌کی کاروان یوْللاریندان گؤتورولن گمرک گلیری اوْنو کفایت قدر زنگین دؤولته چئویردی. آرخئوْلوْقلار تۆرک اعیانلاری‌نین قبیرلریندن قێزیل و گۆموش سلاح و بزک اشیالاری، چوْخ سایدا موختلیف آت یۆینلری 389 آشکار ائتمیشلر. دؤیوشچولرین شرفینه کوادرات فوْرمالی، داشلا ایحاطه‌‌لی خێردا آنما "معبد"لری اینشا ائدیلیردی. دایره‌نین ایچریسینده اؤلموش دؤیوشچونو تصویر ائدن هئیکل، رۇنا یازیلی ایستئلالار و اوْنون اؤلدوردویو دۆشمنلری بیلدیرن اوْتوز-قێرخ دنه قایا پارچاسی قوْیارمیشلار. 639-جۇ ایلده غربی تۆرک خاقانلیغی دۇلو و نۇشیبی آدی ایله ایکی یئره پارچالاندی. ضعیفله‌میش غربی تۆرک خاقانلیغی‌نین آسیاداکی توْرپاقلاری تئزلیکله عربلر طرفیندن ضبط اوْلوندو. غربی تۆرک خاقانلیغی‌نین یئرینی خزر خاقانلیغی تۇتدو. شرقی تۆرک خاقانلیغی 745-جی ایلده اۇیغورلار طرفیندن دارماداغین ائدیلدی.

آدی‌نین منشأ‌یی

گؤی تۆرک خاقانلیغی تاریخده ایلک دفعه‌‌ آدیندا تۆرک سؤزونو ایشله‌دن دؤولت اوْلدوغو اۆچون مهم اؤنمه صاحبدیر. آدینین معناسی ایله باغلی مۆختلیف مباحثه‌لر واردیر. گؤی تورک خاقانلیغی حاقیندا یازیلی منبعلرده تۆرک خاقانلیغی اوْلاراق بحث ائدیلیر. گؤی تورک سؤزونون ایسه اوْرخوْن عابده‌لرینده‌کی اؤکوک تۆروک سؤزوندن تؤره‌دیگی و تلفّظونون ساده‌لشدیریلمه‌سی اۆچون گؤی تورک شکلینده قبول اوْلوندوغو ادعا اوْلونور. گؤی تورک سؤزونده‌کی ایلک حیصه‌جیگی‌نین گؤک و یا اؤکوک اوْلاراق قبول ائدیلمه‌سی ایله مۇوافیق اوْلاراق سماوی و یا دینی معنا داشیدیغی احتمال اوْلونور. تۆرک سؤزونون معناسی ایله باغلی دا بیر سێرا واریانتلار واردیر. تۆرک سؤزونه یاخین ایفاده‌لره قدیم روْم و چین منبعلرینده راست گلینیر. بیر عصرده پوْمپوْنی مئلا و بؤیوک پلینی آزوْوون شرقینده یاشایان اینسانلاردان تۇرجائ/تیرجائ اوْلاراق بحث ائدیر. چین منبعلرینده تیئه-لئ، تو-جۆئه، تینگ-لینگ شکلینده ایستیفاده اوْلونان ایفاده‌لرین ده تۆرک سؤزونو بیلدیردیگی دۆشونولور. اوْرخوْن عابده‌لرینده ایسه تۆرک و یا تۆروک اوْلاراق خاتیرلانیر. اوْن عصره عاید اۇیغور یازیلاریندا تۆرک سؤزو "گۆج"، "قۆووه" معناسیندا ایشله‌نیلیر. آ.وئمبئرییه گؤره تۆرک سؤزو تؤره‌مک سؤزو ایله عئینی معنالی اوْلوب تؤره‌یَن، چوْخالان معناسینا گلیر. ضیا گؤی آلپا گؤره تۆرک سؤزو تؤره‌لی سؤزو ایله عئینی معنالی اوْلوب قانون صاحبی معناسینا گلیر. قاشقارلی محمود ایسه تۆرک آدینین تۆرکلره تانری طرفیندن وئریلدیگینی قئید ائده‌رک، سؤزون "گنجلیک"، "قۆووه"، "قۆدرت" و یا "یئتکینلیک" معنالاریندا ایشلندیگینی بیلدیریر.

ایداره و اوْردو

دؤولتی خاقان عۆنوان‌لی حؤکومدار ایداره ائدیردی. خاقان‌دا «بیلگه»لیک٬ «آلپ»لیق و «اردم»لی‌لیک اؤزللیک‌لری آختاریلیردی. ائل دئییلن اؤلکه‌نی بیلگیلی٬ قاهرامان٬ اؤزو سؤزو دوْغرو٬ اردملی دؤولت باشقانی ایداره ائدیردی. خاقانین وظیفه‌لری آراسیندا دؤیوش گۆجو ایله دؤولتی قۇرما و دۆزنه قوْیما٬ یئنی آلینان یئرلره ایسکان٬ «تؤره» یانی قانون‌لاری دۆزنله‌مک٬ خالقی دوْیوروب گئیدیرمک وار ایدی. اؤلکه گئنیش بؤلگه تشکیلاتی لازیمینجا دوْغو باتی اوْلماق اۆزره ایکی‌لی دؤولت سیستِمینه گؤره ایداره ائدیلیردی.

خاقانین آروادینا «خاتین» دئییلیردی. خاغاندان سوْنرا گلن یۆکسک رۆتبه یابغولوق‌دور. گؤی‌تۆرکلر٬ دؤولت ایداره‌سی‌نین ان سوْیلو٬ تجرۆبه‌لی تۆرک بوْیلارینین الینده قالماسینا دیقّت ائتمیش‌دیرلر. اؤنجه‌لری سیاسی بیر اوْلان یابغویا٬ دؤولت گئنیش‌له‌دیک‌جه ایحتیجاج چوْخالمیش. باتی تۆرکیستان کیمی بؤلگه‌لره ده یئنی‌لری تعیین ائتمیش‌دیر. شاهزاده‌لره تیگین ویا تگین٬ شاد؛ آروادلارینا دا قوْنچۇی آدی وئریلیردی. تیگین‌لر٬ گئنل والی‌لیک٬ قوْشون‌باشی اوْلماق کیمی اؤنملی مأموریت‌لری تاپیشیراردی. بوْی حؤکومدارینا «خان» دئییلیردی. تارکان٬ چۇر٬ تۇدون٬ بؤیوک مأموریت‌لردن‌دیر.

گؤی‌تۆرکلر اوْردوسو

گؤی‌تۆرک اوْردوسو٬ یۆکسلمه دۆنمینده آسیانین ان گۆجلو عسگری قووّه‌سی ایدی. اوْردونون اۆچ‌ده ایکی‌سی آت‌لی٬ بیری ده پیادا ایدی. ساواش‌لاردا سۆرعتلی حرکت ائتمک اساس ایدی. گئجه-گۆندوز مؤحکم گئدیش‌له یوْل آلان و آت‌لارینا نؤوبه ایله مینن تۆرک آتلی‌سی٬ اینتیظار ائدیلمه‌دیک حال‌دا٬ هئچ‌بیر خبر آلما شانسی بۇراخمادان دۆشمان اوْردوسونا سالدیریردی. ساواش‌دا دۆشمان عسگر سایی‌سی یۆزمین‌لری تاپسا٬ تۆرک اوْردوسو قیردیریلماز ایدی. بوْزقیر تاکتیگی ایله ایلک اؤنجه گئری چکیلینیردی. مرکز اساسیندان آیریلان دۆشمان٬ وۇرقاچ و پارتیزان ساواشی ایله ضربه‌لن‌دیریلیب٬ آنی حمله ایله یوْخ ائدیلیردی. گؤی‌تۆرک‌لرین بایراق و تۇغرالاری‌نین تپه‌سینده قیزیل‌دان دۆزلمیش قۇرد باشی گؤرونوردو. تۇغ ایله بارابان دا باغیم‌سیزلیق نیشانه‌سی ایدی. گؤی‌تۆرکلرین باشکندی اؤتۆکن ایدی. بۇراسی اوْرخوْن چایی ایله سلنگه چایی‌نین تاریم قوْلو آراسیندا٬ اوْرمان‌لار ایچینده بیتکی اؤرتوگو و سۇیو بوْل بیر شهر ایدی. اؤتوکن‌دن باشقا بارس‌خان٬ چارگلن-چۇمغال٬ چالدیوار٬ آت‌باش٬ شیرداق‌بگ٬ ناناگلدی٬ فرغانا٬ یاسسی‌قۇغارت٬ چیکیرجیک٬ اساس گؤی‌تۆرک شهرلری ایدی.

بیرینجی گؤی تۆرک خاقانلیغی

بۇمین خاقان دؤنمی (۵۵۱–۵۵۲)

اساس مقاله: بومین خاقان

بۇمین خاقان آشینا سوْیونا منسوبدور. آشینا سوْیو٬ بۇمینین یؤنتیمینده تیجاری ایشلر آماجی ایله چین اؤلکه‌سینه دوْغرو ایرلیله‌دیلر. بۇ دؤنمده بؤلگه‌ده اؤنملی بیر گۆج صاحیبی اوْلان توْپا ایمپراتورلوغو گۆجسوزله‌میش و ایکی دۆشمان یئره بؤلونموش ایدی. باتی توْپا ایمپراتورلوغو٬ دۆشمانی دوْغو توْپا و ژوآن-ژوآن ایمپیراتورلوقلاری‌نین باسقی‌لارینا قارشی آشینا قبیله‌سی ایله یاخشی علاقه قۇرماغا چالیشیردی. بۇمین خان٬ ۵۴۶-جی ایلده اوْیماغی‌نین محصوللاری‌نی تقدیم ائتمک و تیجاری رابیطه‌لرینی گۆجلندیرمک آماجی ایله باتی توْپایا ائلچی گؤندردی. عئینی دؤنمده تؤلس آدی ایله اوْرتایا چیخان قاوْکۆلر ژوآن-ژوآن‌لارا حمله ائتمگه حاضیر ایدی. بۇمین خان٬ تابع اوْلدوغو ژوآن-ژوآن حۆکومتینه خیدمت ائتمک اۆچون سیاسی بیر مانوْور ائده‌رک تؤلس‌لر ایله ساواشیر. کسین بیر ظفر قازاناراق تؤلس‌لری داغیداراق تؤلس توْپلولوق‌لارینی اؤزونه باغلار. بۇمین خان٬ بۇ یۆروشو ایله تؤلس توْپلولوق‌لارینی ایچینه قاتاراق گۆجلنیر ده٬ ژوآن-ژوآن ایمپراتورلوغونا ائتدیگی خیدمت ایله سیاسی بیر مانوْور ائتمیش اوْلور.

بۇمین خان٬ بۇ ظفردن سوْنرا جسارت آلاراق ژوآن-ژوآن باش‌بۇغونون قیزینی ایستر. آنجاق باشبوغ٬ بۇمینه ائلچی گؤندره‌رک «سیز بیزیم دمیرچی‌لیک ائدن عادی کؤله‌لریمیزسینیز٬ بۇنا نئجه جسارت ائدرسینیز» سؤزونو چاتدیرار. بۇمین خان٬ بۇ دۇروما عصبی‌لشه‌رک ائلچینی اؤلدورور و گۆجسوزله‌ین باتی توْپا ایمپراتوْرونون قیزینی ایستر. چتین دۇرومدا اوْلان باتی توْپا٬ بۇمین ایله قوْهوم اوْلماغی قبول ائدر و ۵۵۱-جی ایلده بۇمین خان ایله باتی توْپا پرنسسی ائولنیر. بئله‌لیک‌له بۇمین خان ایله باتی توْپا ایمپراتولوغو ایتّیفاق قۇرموش اوْلور. ۵۵۲-جی ایلده ایسه باتی توْپا ایله بیرلشه‌رک ژوآن-ژوآن ایمپراتورلوغو ایله ساواشا گیریشیر. بۇ ساواشین سوْنوندا ژوآن-ژوآن حۆکومتی مغلوب اوْلار. گؤی‌تورکلر٬ بۇ تاریخده عملاً قۇرولموش و اعلان ائدیلمیش اوْلور. بۇمین قاخان٬ ۵۵۲-جی ایلده گؤی‌تورکلر دؤولتی‌نی قۇردو٬ آنجاق عئینی ایلده اؤلدو. اوْندان سوْنرا دؤولتین شرق قوْلونا اوْغلو قارا ایسسیق خاقان، غرب قوْلونا ایسه ایستمی يابقو باشچیلیق ائتمیشدیر.ایستمی يابقو دئ-فاکتوْ حاکمیته مالیک اوْلسا دا اؤزونو خاقان اعلان ائتمه‌دی. .

قارا ایسسیق خاقان (۵۵۲-۵۵۳)

اساس مقاله: قارا ایسسیق خاقان

قارا ایسسیق خاقان٬ قیسا بیر سۆره حۆکومت ائتمیش‌دیر. قیسا سۆره‌لی حۆکومت دؤنمینده ژوآن-ژوآن حۆکومتی ییخیلدیق‌دان سوْنرا موْغوْلیستان بؤلگه‌سینی گؤی‌تۆرک‌لره بۇراخاراق بیر قیسمی توْپا دؤولتی‌نین استپ‌لرینه٬ بیر بؤلومو ده اۇروپایا ساری گئده‌رک بؤلگه‌ده‌کی حۆکومت‌لره سیغینیرلار. گؤی‌تۆرکلر و توْپا حۆکومت‌لری آراسیندا ائدیلن مۆذاکیره سوْنوجوندا٬ توْپا حۆکومتینه سیغینان ژوآن-ژوآن‌لار گؤی‌تۆرکلره تسلیم ائدیلیر و ۵۵۵-جی ایلده اؤلدورولورلر. ژوآن-ژوآن‌لارین ییخیلماسیندان سوْنرا٬ گؤی‌تۆرکلر اۆزونو موْغولیستان و تبّته چئویریر. آنجاق قارا ایسسیق خاقان آرتیق ایره‌له‌یه‌مه‌دن اؤلور و یئرینه قارداشی مۇغان خاقان گلیر.

مۇغان دؤنمی (۵۵۳-۵۷۲)

اساس مقاله: موغان خاقان

مۇغان اۇزون بیر مۆدّت گؤی‌تۆرکلرین خاقانی اوْلدو. مۇغان خان دؤنمی گؤی‌تۆرکلرین یۆکسلمه دؤنمی تانیلیر. مۇغان ایداره‌سینده‌کی گؤی‌تورکلر٬ باتی توْپا ایله ایتّیفاق ائده‌رک موْغوْللاری و تبّت‌لی‌لری مغلوب ائده‌رک اؤز توْرپاق‌لارینی گئنیشلتیرلر. توْپا ایمپراتورلوغو٬ بۇ دؤنمده محو اوْلاراق تۆرک توْپلولوق‌لاری‌نین ایچری‌سینه قاریشمیش‌دیر.

مۇغان ژوآن-ژوآن حۆکومتی‌نین قالینتی‌لارینی بۆتون‌لۆکله مغلوب ائتدیکدن سوْنرا٬ دوْغودا تۇنقوزلاری٬ قۇزئی‌ده ایسه قیرغیزلاری تابعیّت آلتینا آلدی. چین‌ده باتی وئی حۆکومتی‌نین یئرینه گئچن چوْۇلار ایله٬ دوْغو وئی‌ین یئرینی آلان تسی‌لر اۆزرینده ده نۆفوذونو یئرلشدیردی. باتی‌دا ساسانی شاهی انوشیروان٬ ائفتالیتلردن قۇرتولماق اۆچون ایستمی‌خانین قیزی ایله ائولنه‌رک ائفتالیتلره قارشی گؤی‌تۆرکلر ایله ایتّیفاق قۇردو. ۵۶۳-۵۶۷-جی ایللری آراسیندا ائفتالیت دؤولتی مغلوب اوْلدو. ائفتالیت اراضی‌سی ساسانلی حۆکومتی ایله گؤی‌تۆرکلر آراسیندا بؤلونوب٬ جئیحون چایی‌نین قۇزئیی گؤی‌تۆرکلرینکی اوْلدو. بئله‌جه ماوراءالنّهر٬ فرغانانین بیر قیسمی٬ باتی تۆرکیستانین گۆنئیی٬ کاشغر و خوْتن گؤی‌تۆرکلر توْرپاغی اوْلدو.

ایپک تیجارتی مسأله‌سی

بۇ ظفر ایله٬ ایپک تیجارت یوْلو دا گؤی‌تۆرکلرین حاکیمیّتی آلتینا دۆشدو. ایپک تیجارتی‌نه باخان ماوراءالنّهر خالقی٬ ساسانیلردن ایپک ساتماق ایجازه‌سینی آلماق اۆچون٬ ایستمی خاندان ساسانی شاهینا واسیطه اوْلماقلارینی ایسته‌دیلر؛ ایستمی خانین قبول ائتمه‌سی ایله٬ مانیاخ آدلی بیر سوْغدلونون باشچی‌لیغینداکی بیر ائلچی‌لیک هئیأتی ایرانا گؤندریلدی. آنجاق هیندوستان‌دان دنیز یوْلویلا بیزانسا گئدن ایپک تیجارتی‌نین کوْنترولونو اله گتیرمک ایله٬ ایپک تیجارتی‌نین اینحیصارینی اؤز الینه آلماق ایسته‌یَن ساسانلی دؤولتی٬ بۇ هئیأته مۆساعیده گؤسترمه‌دی. ایستمی خان یئنه بیر هئیأت یوْللادی؛ آنجاق بۇ هئیأتین بیر قیسمی زهرله‌نه‌رک اؤلدو. بئله‌جه ایستمی‌خان ساسانیلر ایله دوْست یاشاما ایمکانی‌نین اوْلمادیغینی دۆشوندو.

مانیاخ٬ ایران‌دا تاپانمادیغی بازارلامانی بیزانسدا آختارماق اۆچون اؤزونون وظیفه‌لندیریلمه‌سینی ایسته‌دی. ۵۶۷-ده بیر ائلچی‌لیک هئیأتی بیزانسا گؤندریلدی. ۵۶۸-ده مانیاخ قاییدارکن٬ بیزانس ائلچی‌سی ده اوْنون یانینا قاتیلدی. بئله‌جه بیزانس ایله گؤی‌تۆرکلر ساسانیلره قارشی ساواشا گیردیلر. ایستمی خان بیر طرفدن جئیحونون باتی‌سیندا حرکته گئچرکن٬ بیر یاندان دا قۇزئی‌دن آذربایجانا یئنمیش ایدی. ۵۷۱ ایلینده ایسه ساسانیلرله بیزانس آراسیندا ساواش باشلاندی. گؤی‌تۆرکلرین خزر قۇزئیینده‌کی حرکات بیزانسی شۆبهه‌لندیردی٬ بۇ سبب‌له گؤی‌تۆرکلرین دۆشمانی اوْلان آوارلارا کؤمکلیک ائتدی‌لر. بیزانسین بۇ ایشی٬ گؤی‌تۆرکلری عصبی‌لشدیردی؛ بئله‌جه ایستمی خان ساسانیلره قارشی اوْلان ساواشی دایاندیردی. بۇ دفعه بیزانس ایستمی خانی ساواشا قاندیرماق اۆچون چالیشماغا باشلامیشدی. آنجاق ۵۷۲-جی ایلده مۇغان خاقان٬ ۵۷۶-جی ایلده ایسه ایستمی خان اؤلدو.

تاسپار خاقان (۵۷۲ - ۵۸۱)

اساس مقاله: تاسپار خاقان

تاسپار خاقان قارداشی مۇغان خاقان کیمی چینله یاخشی علاقه‌‌لر قۇرماغا و چینده‌کی داخیلی قاریشیقلیقدان ایستیفاده ائتمه‌یه چالیشدی. چیندن گلن هدیه‌‌لردن سوْنرا ایکی دؤولت آراسیندا تیجارت علاقه‌‌لری اینکیشاف ائتمه‌یه باشلادی. تیجارت علاقه‌لری‌نین درینلشمه‌سی، راحت حیاط طرزینه اۇیغونلاشما تۆرک توْپلولوقلاری آراسیندا چین مدنیتی‌نین یاییلماسینا سبب اوْلدو. حتی چینلی میسسیوْنئرلرین فعالیتی نتیجه‌سینده تاسپار خاقان بۇدیزمی قبول ائتمیشدی. تاسپار خاقان ایکییه بؤلونموش چینین حیصه‌‌لری ایله (غربده تسی؛ شرقده چوْو) بالانسلی سیاست قۇرماغا چالیشسا دا بۇنا نایل اوْلمامیشدیر. 577-جی ایلده چوْو ایله تسی آراسیندا مۇحاریبه‌‌ باشلادی. نتیجه‌ده چوْو تسینی مغلوب ائده‌رک توْرپاقلارینی اؤزونه تابع ائتدی. بۇندان سوْنرا گؤیتورک خاقانلیغی ایله چوْو آراسیندا مۆناسیبتلر پوْزولدو. تاسپار خاقان اوْردوسو ایله چینه دوْغرو ایره‌لیله‌یه‌رک پکن و اطرافینی غارت ائتدی.

تاسپار خاقان دا دؤولتین شرق بؤلگه‌سینی ایداره ائدیردی. غربی ایداره ائدن ایستمی یابقو اصلینده تاسپار خاقانا تابع اوْلسا دا مۆستقیل حرکت ائدیردی. ایستمی یابقو 576-جێ ایلده اؤلدوکدن سوْنرا یئرینه اوْغلو تاردو کئچدی. بۇندان سوْنرا تاسپار خاقانین حاکمیتی ضعیفله‌مه‌یه باشلادی. تاسپار خاقان چینله یاخشی مۆناسیبتلر قۇرماغی باجارمادی و گؤیتورک خاقانلیغی ضعیفله‌مه‌یه باشلادی. تاسپار خاقان اوْنا تابع اوْلان دؤولتین شرق قوْلونو دا ایکی حیصه‌‌یه آییراراق اوْنا تابع اوْلماق شرطی ایله قارداشی کوْلوْنون اوْغلو ایشبارانی شرقه، کیچیک قارداشی ژوْتانی ایسه غربه حاکم تعیین ائتدی.

تاسپار خاقانلا چین آراسینداکی آنلاشمازلیقلار هر ایکی دؤولتین داخیلی ایشلرینه جدی تأثیر گؤستردی. چینده سۇی سۆلاله‌سی فۆرصتدن ایستیفاده ائده‌رک حاکمیتی اله کئچیردی. بۇندان سوْنرا چینده بیرلیک یاراندی.

581-جی ایلده تاسپار خاقان اؤلدو. اوْنون اؤلوموندن سوْنرا کیمین خاقان اوْلماسی اۇغروندا گؤیتورک وطنداش مۇحاریبه‌‌سی باشلادی. تاسپار خاقان اؤلوموندن اول حاکمیتی مۇغان خاقانین اوْغلو آپایا وصییت ائتسه ده، قۇرولتای آپانین حۆقوقو اوْلمادیغینا گؤره تاسپار خاقانین اوْغلو آمراکی یئنی خاقان سئچدی. بۇنا باخمایاراق ائله همین ایل آمراک خاقان ایشبارا خاقانین لئهینه حاکمیتدن ال چکدی.

ایشبارا خاقانین حاکمیتی (581 - 582)

اساس مقاله: ایشبارا خاقان

ایشبارا خاقان حاکمیته کئچدیگی دؤورده گؤیتورک خاقانلیغیندا آرا مۇحاریبه‌‌لری شدّتلنمیش و دؤولت ضعیفله‌میشدی. دؤولتین غرب قوْلونو ایداره ائدن تاردو آرتیق شرقین حاکمیتینی قبول ائتمه‌یه‌رک مۆستقیل سیاست یئریتمه‌یه چالیشیردی. چینده‌کی سۇی سۆلاله‌سی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین شرق و قرب قوْلو آراسینداکی آنلاشمازلیقلاردان ایستیفاده ائده‌رک تاردویا ائلچیلر گؤندردی. چین تۆرک تاجیرلرینی اؤلکه‌سیندن چێخاردی. بۇ حادثه‌‌ گؤیتورک خاقانلیغی‌نین شرق قوْلونون وضعیتینی داها دا پیسلشدیردی. قێتلیق و یوْخسوللوق باش قالدیردی. بۇ سببدن شرقده یاشایان بوْیلارین بیر قیسمی غربه کؤچدو.

سۇی سۆلاله‌سی‌نین ده دستکی نتیجه‌سینده تاردو ایشبارا خاقانین حاکمیتینی تانیمادیغینی اعلان ائتدی. بۇ حادثه‌‌دن سوْنرا گؤیتورک خاقانلیغی فاکتیکی اوْلاراق شرقی گؤیتورک و غربی گؤیتورک خاقانلیقلارینا پارچالاندی. ایشبارا خاقانین حاکمیتینده دؤولتین یانلیز شرق اراضیلری قالدی.

گؤی‌تۆرک ایمپراتوْرلوغونون بؤلونمه‌سی

میلادی ۶۰۰-ده باتی و دوْغو گؤی‌تۆرک خاقانلیغی

گؤی‌تۆرک ایمپیراتورلوغونون ان گئنیش سرحدلری

اساس مقاله‌لر: ایشبارا خاقان و تاردو خاقان

مۇغان خاقانین بؤیوک اوْغلو تالوْپیئن‌ین آناسی‌نین اصیل اوْلمادیغی اۆچون٬ آتاسی اوْنون تاختا چیخماسینی ایسته‌مه‌ییب یئرینه قارداشی تاپوْنو تاپیشیرمیش ایدی. تاپوْ اؤلرکن٬ یئرینه اوْغلو دئییل٬ تالوْپیئن‌ین تاختا چیخماسینی تاپیشیرمیش ایدی. آنجاق اؤلدوکدن سوْنرا اؤلکه بؤیوک‌باشلاری تاپوْنون اوْغلو آنلوْنو خاقان سئچمک ایسته‌دیلر٬ آنجاق آنلوْ تاختدان بؤیوک عمی‌سی قوْلونون اوْغلو ایشبارا نفعینه واز کئچدی. بئله‌جه ۵۸۱-جی ایلینده ایشبارا گؤی‌تۆرکلرین ۵-جی خاقانی اوْلدو٬ تالوپیئن ایسه اؤز امرینده اوْلانلارلا بیرلیکده یئنی خاقانین امری آلتیندا چالیشماغا باشلاییب ۵۸۲-جی ایلده خاقانلا بیرلیکده چینه قارشی ساواشا قاتیلدی.

ایشبارا٬ جسارت و قهرمانلیغی ایله تانیلمیش تالوْپیئن‌دن آجیقلانیردی. چینه قارشی ساواشین یئنیلگی ایله قۇرتولونجا٬ بۆتون قۆوّتلری ایله تالوپیئنین اۆستونه گئدیب٬ اوْنا باغلی عسگرلری داغیدیب٬ آناسی‌نی یاخالاییب اؤلدوردو. بئله‌جه تالوپیئن تاردو یانینا سیغیندی.

تاردو جسارت و ساواشچیلیغی ایله آتاسینا بنزه‌یه‌رک٬ خاقانا باغلی اوْلماغی داها چکه بیلمه‌ییری. اوْ چاغدا توْپا دؤولتی‌نین یئرینه کئچه‌رک٬ چین بیرلیگی‌نی یئنی‌دن قۇرران سۇی سولاسه‌سی ده٬ چینه ان بؤیوک تهلۆکه‌نی گؤی‌تۆرک ایمپراتورلوغو گؤردوگوندن٬ تاردۇیا ائلچی‌لیک هئیأتی گؤندردی. بئله‌جه تاردو ۵۸۲-جی ایلده چینه قارشی ساواشا گیرن ایشبارایا قاتیلمادی؛ ساواش سوْنراسیندا تالوپیئن اوْنا سیغینجا٬ ایشبارا خاقانین عالی حاکیمیتی‌نی تانیمادیغینی رسماً اعلان ائتدیب تالوپئینه ۱۰۰٫۰۰۰ نفرلیک بیر قۆوّت تاپیشیراراق ایشبارا اۆستونه گؤندردی. بئله‌جه ۵۵۲-ده اوْرتایا چیخان گؤی‌تۆرک ایمپراتورلوغو٬ ۳۰ ایل بیر قالدیقدان سوْنرا دوْغو گؤی‌تۆرک خاقانلیغی و باتی گؤی‌تۆرک خاقانلیغینا بؤلوندو.

شرقی گؤی تۆرک خاقانلیغی

اساس مقاله: شرقی گؤی تورک خاقانلیغی

بیرینجی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین ایکییه پارچالانماسیندان سوْنرا مئیدانا گلن شرقی گؤیتورک خاقانلیغی تۆرک تاریخینده اؤنملی بیر یئره صاحبدیر. مدنی و سوْسیال جهتدن هۇنلارین دؤورونه گؤره داها سۆرعتله اینکیشاف ائدن تۆرک توْپلولوقلاری تۇتدوقلاری گئنیش اراضیلره یاییلاراق سوْنرادان قۇرولاجاق تۆرک دؤولتلری اۆچون زمین یاراتمیشلار. شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین سقوطوندان سوْنرا مئیدانا گلن تۆرک دؤولتلری تۆرکلرین وارلیغی و مدنیتینی اۇروپایا قدر یایمیشدیر. بیرینجی گؤیتورک خاقانلیغی ایکییه پارچالانماسینا و چینین تضییقلرینه باخمایاراق شرقی گؤیتورک خاقانلیغی وارلیغینی داوام ائتدیرمه‌یه چالیشمیشدیر.

ایشبارا خاقانین حاکمیتی (582 - 587)

اساس مقاله: ایشبارا خاقان

585-جی ایلده آرتان عصیانلار و خاریجی تضییقلر نتیجه‌سینده ایشبارا خاقان چین حاکمیتینی قبول ائتمیش و چیندن کؤمک ایسته‌میشدیر. شرقی گؤيتورک خاقانلیغینی حاکمیتی آلتینا آلان چینین اصل مقصدی چین اۆچون تهلوکه‌‌ اوْلان تۆرکلرده داخیل اوْلماقلا بۆتون مرکزی آسیا خالقلارینی چینلیلشدیرمک ایدی. بۇ سببدن چین شرقی گؤيتورکلری چینجه دانیشماغا، چینلیلر کیمی گئيینمه‌يه و چین عادتلرینی قبول ائتمه‌يه مجبور ائتمیشدیر. بۇ سببدن ایشبارا خاقان بۇ مؤوضوع حاقیندا 585-جی ایلده چین ایمپیراتوْرونا مکتوب يازمیشدیر. ایشبارا خاقان چین ایمپیراتوْرونا يازدیغی مکتوبدا بئله دئمیشدیر:

سیزه تابع اوْلاجاق، خراج وئره‌جک، قيمتلی آتلار هدیه‌‌ ائده‌جه‌يم. لاکین دیلیمیزی ديَیشدیره بیلمه‌رم. اۇزون ساچلاریمیزی کسدیره بیلمه‌رم. خالقیما چین گئيیملری گئيدیره بیلمه‌رم. عادتلرینیزی، قانونلارینیزی قبول ائده بیلمه‌رم. چۆنکی بۇ مؤوضوعدا بۆتون میللتیم، حساسلیقلا دؤيونن تک بیر اۆرکدیر.

ایشبارا خاقانلا تالوْپیئن‌ین ساواشی ۵۸۲-دن ۵۸۷-دک سۆردو. بۇ ساواشین ان اؤنملی نتیجه‌سی٬ دوْغو گؤی‌تۆرکلرین گئتدیکجه گۆجسوزله‌مه‌سی اوْلماقدایدی. ۵۸۷-جی ایلده خاقانین قارداشی باغا خاقان٬ تالوْپیئنی اسیر ائتدی؛ عئینی زاماندا خاقان اؤلدو. ایشبارادان سوْنرا قارداشی باغا خاقان دوْغو گؤی‌تۆرکلرین خاقانی اوْلدو٬ آنجاق همن ایلده اؤلدو. باغا خاقان اؤلونجه ایشبارا اوْغلو تۇلان ایله چۇلوْهۇ اوْغلو تۇلی٬ تخته چیخماق اۆچون قارشی-قارشی‌یا گلدیلر؛ اؤلکه‌نین باش‌بیلنلری٬ خاقانلیغی تۇلانین حاقّی بیلدی.

باغا خاقانین حاکمیتی (587 - 589)

اساس مقاله: باغا خاقان

باغا خاقان جمعی ایکی ایل حاکمیتده قالا بیلدی. ایشبارا خاقانین دؤورونده اوْلان چتینلیکلرین داوامی اوْلاراق وضعیت داها دا پیسلشدی. بۇ سببدن تۆرک بوْيلاری عصیانا باشلادی. باغا خاقانین يئگانه گۆج منبعي اوْلان تۆرک توْپلولوقلاری آردیجیل باش وئرن کؤچلرله داها دا ضعیفله‌دی. باغا خاقاندان سوْنرا تۇلان خاقان حاکمیته کئچدی.

تۇلان خاقان دؤنمی (589 - 600)

اساس مقاله: تولان خاقان

تۇلانین خاقانلیغی دؤنمینده٬ دوْغو ایله باتی آراسینداکی ساواش داوام ائده‌رک اوْردولاری نئچه مرتبه قارشی-قارشی‌یا گلدیلر. ۵۹۹-جی ایلده تۇلی تختی اله کئچیرمک اۆچون چینلیلردن کؤمک آلدی. بۇنون اۆزرینه تۇلان خاقان دا باتی خاقانی تاردۇ ایله آنلاشاراق تۇلی‌نی مغلوب ائتدی. تۇلی چین سارایینا قاچیب «کیمین» خاقان عۆنوانینی آلاراق تخت اۆزرینده‌کی ایدّیعاسینا داوام ائتدی. چینلی‌لر ایسه بۇ ایدّیعانی دستکله‌ییردیلر. تۇلان ۵۹۹-جو ایلینین آخیرلاریندا اؤز آداملاری طرفیندن اؤلدورولدو. تۇلان اؤلدورولونجه٬ تاردۇ «بیلگه خاقان» عۆنوانینی آلاراق٬ اؤزونو دوْغو گؤی‌تۆرکلرین خاقانی دا اعلان ائتدی. آنجاق چین ایمپیراتورلوغو «کیمین خاقانی» دوْغو خاقانی اوْلاراق تانیماقدایدی. ۶۰۳-جو ایلده تاردۇ قاچماغا مجبور قالینجا٬ یامی خاقان دوْغو خاقان‌لیغی اله کئچیره بیلدی.

یامی خاقانین حاکمیتی (600-609)

اساس مقاله: یامی خاقان

یامی خاقان گؤیتورک خاقانلیغی رسما پارچالاناندان سوْنرا حاکمیته کئچن ایلک خاقاندیر. اوْنون حاکمیتی ایللرینده چینین شرقی و غربی گؤیتورک خاقانلیقلارینا اوْلان تضییقی گئتدیکجه آرتدی. چین گؤیتورکلرین شاهزاده‌لری آراسیندا اوْلان ناراضیلیقلاری گۆجلندیره‌رک نۆفوذونو آرتیرماغا چالیشیردی. یامی خاقانین حیات یوْلداشی سۇی سۆلاله‌سیندن اوْلان شاهزاده آن ایدی.

غربی گؤیتورک خاقانی تاردو اوّلجه چینله یاخشی مۆناسیبتده ایدی. تاردو خاقان شرقی گؤیتورک خاقانلیغینی دا اؤزونه تابع ائتمه‌یه چالیشدیقدان سوْنرا چینله بۇ مۆناسیبتلر پوْزولدو. چین یامی خاقاندان تاردو خاقانا قارشی ایستیفاده ائتمه‌یه چالیشدی. یامی خاقان چیندن آسیلیلیغی قبول ائتمیش، حتی ایشبارا خاقانین قبول ائتمه‌دیگی مدنی جهتدن چینلیلشمه‌یه گؤز یۇمموشدو. یامی خاقانین حاکمیتی ایللرینده شرقی گؤیتورک خاقانلیغی ضعیفله‌دی. 609-جۇ ایلده یامی خاقان اؤلدوکدن سوْنرا یئرینه اوْغلو شیبی حاکمیته کئچدی.

شیبی خاقانین حاکمیتی (609-619)

اساس مقاله: شیبی خاقان

شیبی خاقان شرقی گؤيتورک خاقانلیغی‌نین سقوطونو داياندیرماغی باجاردی. آتاسی کیمی اوْ دا چینلی شاهزاده ایله ائولی ایدی، آمّا اوْ، چینین بئشینجی کوْلوْننا فعالیتینه ایجازه وئرمه‌دی. حاکمیتی‌نین ایلک ایللرینده آرا مۇحاریبه‌‌لرینه دقتینی آرتیراراق اوْنلارین قارشیسینی آلدی. قێسا مدتده غربده تبّت دن شرقده آمورا قدر اوْلان بؤلگه‌نی اؤزونه تابع ائتدی.

شیبی خاقان چینله ياخشی مۆناسیبتلر قۇرماغا چالیشمادی. بؤلگه‌ده‌کی وارلیغینی داوام ائتدیره بیلمک اۆچون چینه قارشی چێخاراق مۆباریزه آپارماق سیاستینی يئریتدی. غربی گؤيتورک خاقانلیغی‌نین خاقانی اوْلان تامان چینله ياخینلاشاراق اوْرايا کؤچموشدو. شیبی خاقان تامانین چینله ياخین مۆناسیبتلر قۇرماسیندان راضیلیق ائتمه‌دی. شیبی خاقان مسئله‌‌يه قاریشاراق تامانی چینین الیندن آلدی و اؤلدوردو.

چین شرقی گؤيتورک خاقانلیغی‌نین گۆجلنمه‌سیندن راضی دئيیلدی. چین داها اوللر گؤيتورک شاهزاده‌لری آراسیندا مۆناقیشه ياراداراق خاقانلیغی ضعیفلتمه‌يه نایل اوْلموشدو. بۇ دفعه‌‌ ده شیبی خاقانین قارداشی اوْلان چیکی شادا خاقانلیق تکلیف اوْلوندو. بۇنا باخماياراق چیکی شاد بۇ تکلیفی قبول ائتمه‌دی و اوْنونلا ائولنمه‌سی اۆچون گؤندریلن چینلی شاهزاده‌نی گئری قايتاردی. بۇ اۇغورسوزلوقدان سوْنرا چین شیبی خاقانین سرکرده‌لرینده بیرینی اؤلدوردو. چین سرکرده‌نین جسدینی گؤيتورکلره گؤندردی و اوْنون چینله علاقه‌‌ قۇرماغا چالیشدیغینی، آمّا گؤيتورکلرله اوْلان دوْستلوق علاقه‌‌لری سببیندن اؤلدورولدويونو بیلدیردی. بۇ يوْللا شیبی خاقانین سرکرده‌لرینه قارشی اوْلان اعتیمادینی سارسیتماغا چالیشان چین يئنه ده اۇغور قازانمادی. شیبی خاقان چینه گؤندریلن خراجی داياندیردی و مۇحاریبه‌‌ حاضیرلیقلارینا باشلادی.

شیبی خاقان چین ایمپئراتوْرونون اؤلکه‌سی‌نین شیمال بؤلگه‌سینه گئدجک خبرینی آلدیقدان سوْنرا اوْنو اله کئچیرمک اۆچون حرکته کئچدی. بۇ دؤورده چینده وطنداش مۇحاریبه‌‌سی شدّتلنمیشدی. 616-جێ ایله قدر داوام ائدن مۇحاریبه‌‌ بیر نتیجه وئرمه‌دی. 617-جی ایلده چین ایمپیرياسی داغیلدی. شیبی خاقان چینه يۆروش ائدرکن خسته‌لنه‌رک اؤلدو. بۇ وضعیتدن لی يۇان ایستیفاده ائتدی و تان سۆلاله‌سی‌نین اساسینی قوْيدو.

شیبی خاقانین 619-جۇ ایلده اؤلمه‌سیندن سوْنرا يئرینه قارداشی چۇلا کئچدی.

چۇلا خاقانین حاکمیتی (619-621)

اساس مقاله: چولا خاقان

چۇلا خاقان حاکمیتی ایللرینده قارداشی شیبی خاقانین سیاستینی داوام ائتدیردی. چۇلا خاقانین حاکمیتی ایللرینده چینده وطنداش مۇحاریبه‌‌سی داوام ائدیردی. اوْ، سۇی سۆلاله‌سیندن اوْلان ادعاچیلاری لی یۇانا قارشی مۆدافعه‌‌ ائدیردی. بۇ سیاستی یئریتمکله چینده اوْلان قاریشیقلیغی داها دا آرتیرماغا چالیشیردی. چۇلا خاقان دا چینلی شاهزاده ایله ائولی ایدی. اوْنون حاکمیتی اۇزون مدت داوام ائتمه‌دی. چۇلا خاقان 621-جی ایلده خسته‌لنه‌رک اؤلدو. اوْندان سوْنرا قارداشی ایللیگ حاکمیته کئچدی.

ایللیگ خاقانین حاکمیتی (621-630)

اساس مقاله: ایللیگ خاقان

ایللیگ خاقان دوْغو گؤی‌تۆرکلرین سوْن خاقانی‌دیر. ایللیگ خاقان دا شیبی خاقان و چۇلا خاقانین چینه قارشی اوْلان چَتین سیاستینی داوام ائتدیردی. داواملی هۆجۇملارلا چینی سیخیشدیریردی. چین قایناقلاری ایللیگ خاقانین ۶۲۴ و ۶۲۶-جی ایللرده چین باشکندی‌نین قاپیلاریناجا دایاندیغینی یازیر. ۶۲۶-جی ایلده‌کی ساواشین سوْنوندا چین-گؤی‌تۆرک آراسیندا آنلاشما ایمضالاندی. آنجاق بۇ ایللیگ خاقانین چینه سوْن هۆجۇمو اوْلوردو. هر نه قدر هۆجوم سیاستی آپارسا دا اوْنون دؤورونده شرقی گؤیتورکلر ان ضعیف دؤورونه قدم قوْیدو. چینه قارشی تشکیل ائتدیگی نیظامسیز مۇحاریبه‌‌لرده اۇغور قازانا بیلمه‌دی و حاکمیتی گئتدیکجه ضعیفله‌دی. گؤیتورکلره تابع اوْلان خالقلار بۇ ضعیفله‌مه‌دن ایستیفاده ائتمه‌یه چالیشاراق عصیان قالدیردیلار. سئیانتوْ خانی اینجو خانین باشچیلیق ائتدیگی عصیان اوْنو تان سۆلاله‌سی قارشیسیندا کؤمکسیز قوْیدو. چینه ائتدیگی اۇغورسوز یۆروشده مغلوب اوْلدوقدان سوْنرا اسیر دۆشدو و 4 ایلدن سوْنرا اؤلدو. 630-جۇ ایلده ایللیگ خاقانین اؤلومو، هم ده شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین سقوطونا سبب اوْلدو. بۇندان سوْنرا دوْغو گؤی‌تۆرکلر چین طرفیندن بیر نوع تابع دؤولت حالینا گتیریلدی و باشلارینا ایکی عۆمۇمی والی وئریلدی.

کۆرشاد اینقیلابی (639)

اساس مقاله‌لر: کورشاد، کیلیبی خاقان، چئبی خاقان، آشینا نیشوفو، و آشینا فونیان

ایللیگ خاقانین اؤلوموندن سوْنرا شرقی گؤیتورک خاقانلیغی سقوط ائتمیشدی و شرقی گؤیتورکلر چیندن آسیلی حالا دۆشه‌رک بؤلگه‌یه سپه‌لنمیشدی. گؤیتورک شاهزاده‌لرینه چینده وظیفه‌‌لر وئریله‌رک اوْنلاری آسسیمیلیاسیا ائتمه‌یه چالیشیردیلار. کۆرشاد شرقی گؤیتورک خاقانی اوْلموش شیبی خاقانین اوْغلو ایدی و چینده یۆکسک حربی وظیفه‌‌یه گتیریلمیشدی. کۆرشاد 639-جۇ ایلده چین ایمپیراتوْرونو اسیر گؤتورمک پلانی حاضیرلادی. قارداشی تؤلیس خاقانین اوْغلو آشینا هوْلوْکو و 40 نفرلیک قروپلا بۇ پلانی یئرینه یئتیرمگه چالیشدی. پلانین حیاتا کئچیریله‌جگی گۆن فێرتینا اوْلدوغوندان ایمپیراتوْر سارایدان چێخمادی. کۆرشاد و اطرافینداکیلار چین ایمپیراتوْرونون سارایینا هۆجوم ائتدیلر. اۇزون مدت دؤیوشسه‌لر ده اۇغور قازانا بیلمیرلر و سارایین آتلارینی اوْغورلایاراق وئی چایینی کئچدیلر. اوْنلارین چوْخو چین اوْردوسو طرفیندن اؤلدورولدو.

عصیاندا نظرده تۇتولان نتیجه الده اوْلونماسا دا، عصیان چین ایمپیراتوْرونو قوْرخوتدوغو اۆچون خاقانلیغی برپا ائتمک قرارینا گلدی. بۇ دؤورده حاکمیته کئچیریلن خاقانلار چین دؤولتینه تابع ایدی و ژیمی سیستمی خاقانلاری کیمی تانینیر. ژیمی سیستمی خاقانلارینا آردیجیل اوْلاراق کیلیبی خاقان، چئبی خاقان، آشینا نیشوفو و آشینا فۇنیان داخیلدی. ایلتئریش خاقان ایکینجی گؤیتورک خاقانلیغینی قۇرانا قدر اوْنلار، شرقی گؤیتورکلر چیندن آسیلی قالدیلار.

غربی گؤی تورک خاقانلیغی

اساس مقاله: غربی گؤی تورک خاقانلیغی

تاردو خاقانین ایلک ایللری و حاکمیتی

اساس مقاله: تاردو خاقان

تاردو خاقان مۆستقیللیگینی اعلان ائتدیکدن سوْنرا اؤزونه تابع اوْلان اراضیلری گئنیشلندیره‌رک حاکمیتینی گۆجلندیردی. غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین سرحدلری غربی تبتدن کریما قدر گئنیشلنمیشدی. تاردو خاقان بیزانسلا مۇحاریبه‌‌لرده ضعیفله‌ین ساسانیلرله مۆباریزه‌سی نتیجه‌سینده حتی بۇ دؤولتین داخیلی ایشلرینه قاریشا بیلیردی. تاردو خاقان حاکمیتینی مؤحکملندیردیکدن سوْنرا اساس مقصدی شرقی گؤی تورک خاقانلیغینی دا اؤزونه تابع ائتمک و چینی تضییق آلتیندا ساخلاماقدی. تاردو خاقان مقصدینی حیاتا کئچیرمک اۆچون چینه قارشی یۆروشه باشلادی، لاکین مغلوب اوْلدو. بۇ مغلوبیتدن سوْنرا تاردو خاقان ضعیفله‌دی. تاردو خاقانین اؤلوموندن سوْنرا حاکمیته اوْغلو تامان خاقان کئچمیشدی.

تامان خاقانین حاکمیتی (603 - 611)

اساس مقاله: تامان خاقان

تامان خاقان تاردو خاقاندان سوْنرا حاکمیته کئچمیشدی. تامان خاقان تاردو خاقانین عکسینه اوْلاراق چینله یاخشی مۆناسیبتلر قۇرماغا چالیشمیشدی. تامان خاقان حاکمیته کیچیک یاشلاریندا کئچمیشدی و اوْنون کیچیکلیگیندن ایستیفاده ائدن تئلئوتلار عصیان قالدیراراق اوْنون اوْردولارینی مغلوب ائتدی. داها سوْنرا 610-جۇ ایلده تامان خاقانا قارشی عصیان باش وئردی. یانق سوْوخ تئگینین اوْغلو شئکوی یئنی خاقان اعلان اوْلوندو. تامان خاقان چینه قاچدی. بۇ وضعیتدن ناراحات اوْلان شرقی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین حؤکمداری شیبی خاقان تامان خاقانی چیندن آلدی و اؤلدوردو. تامان خاقانین حاکمیتی ایللری غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین ضعیفله‌یه‌رک داغیلماغا باشلادیغی دؤورون باشلانغیجی حساب اوْلونور.

شئکوی خاقانین حاکمیتی (611 - 618)

اساس مقاله: شئکوی خاقان

شئکوی خاقان تامان خاقاندان سوْنرا حاکمیته کئچدی، آمّا اوْنون دؤورو جدی بیر حادثه‌‌ ایله یاددا قالمادی. قێسا مدتلی حاکمیتینده تامان خاقانین دؤورونده آرتان چین تأثیریندن قۇرتولا بیلمسه ده، چینله مۆناسیبتلردن اۇزاق قالماغا چالیشمیشدی. حاکمیتی ایللرینده شیبی خاقانلا مۇحاریبه‌‌لر آپاردی. شئکوی خاقان 618-جی ایلده اؤلدو.

توْنق يابقو خاقانین حاکمیتی (618 - 628)

اساس مقاله: تونق يابقو خاقان

توْنق يابقو خاقان تاردو خاقانین کیچیک نوه‌سی ایدی. توْنق يابقو خاقانین حاکمیتی ایللرینده غربی گؤيتورک خاقانلیغی چینده باش وئرن داخیلی مۆناقیشه‌لر نتیجه‌سینده مستقل سیاست يۆروتمه‌يه باشلامیشدی. توْنق يابقو خاقانین دؤورو غربی گؤيتورک خاقانلیغی‌نین ان گۆجلو دؤورو حساب اوْلونور.اوْ، اوْردوداکی نیظامسیزلیقلاری آرادان قالدیراراق تؤلؤسلرین قالدیردیغی عصیانلاری ياتیردی. اوْنون حاکمیتی ایللرینده تان سۆلاله‌سی ایله ده ياخشی مۆناسیبتلر قۇرولموشدو. توْنق يابقو خاقان تان سۆلاله‌سیندن اوْلان شاهزاده ایله ائولنمیشدی. اوْ، ساسانیلره قارشی بیزانسلا متفق اوْلموشدو. متفق قۆووه‌لری‌نین هۆجوملاری نتیجه‌سینده ساسانیلر اۆزرینده مهم غلبه‌لر الده اوْلونموشدو. 628-جی ایلده توْنق يابقو خاقانین اؤلوموندن سوْنرا غربی گؤيتورک خاقانلیغی ضعیفله‌يه‌رک سقوط مرحله‌‌سینه قدم قوْيدو.

خزر خاقانلیغی‌نین يارانماسیندا توْنق يابقو خاقانین روْلو اوْلموشدور. اوْنون حاکمیتی ایللرینده قافقازین شادی، يابقوسو و تۇدونو اوْلان بؤری شاد توْنق يابقو خاقان اؤلدوکدن سوْنرا مستقل سیاست يئریتمه‌يه باشلادی و خزر خاقانلیغی‌نین اساسینی قوْيدو.

سی یابقو خاقانین حاکمیتی (631 - 633)

اساس مقاله: سی یابقو خاقان

سی یابقو خاقان توْنق یابقو خاقانین اوْغلو ایدی.اوْ، حاکمیته نۇشیبیلرین دستگی ایله گلمیشدی. اوْنون حاکمیتی ایللرینده غربی گؤیتورک خاقانلیغی ضعیفله‌دی و اؤلکه‌ده چینین تأثیری یئنیدن آرتدی. سی یابقو خاقان توْنق یابقو خاقانین دؤورونده اوْلان بیرلیگی یئنیدن تامین ائده بیلمه‌دی. بۇ سببدن نۇشیبی قوْلونون ایستکلرینی قارشیلایا بیلمه‌دی و اوْنلار طرفیندن حاکمیتدن اۇزاقلاشدیریلدی. سی یابقو خاقان قانقلیلارین یانینا قاچدی و بلخ شهرینده اؤلدو.

غربی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین ضعیفله‌مه‌سی و سقوطو

اساس مقاله‌لر: نیشا تۇلو خاقان، ایشبارا تئریش خاقان، یوکوک شاد، ایربیس شئکوی خاقان، و خاللیق ایشبارا یابقو خاقان

سی یابقو خاقانین اؤلومو و شرقی گؤیتورک خاقانلیغی‌نین سقوطوندان سوْنرا غربی گؤیتورک خاقانلیغی چینین هدفینه چئوریلدی. سی یابقو خاقاندان سوْنرا حاکمیته نیشا تۇلو خاقان کئچسه ده، اوْ، بیر ایلدن سوْنرا خسته‌لنه‌رک اؤلدو. نیشا تۇلو خاقاندان سوْنرا حاکمیته قارداشی ایشبارا تئریش خاقان گلدی. اوْنون حاکمیتی ایللرینده چینین تأثیری داها دا آرتدی و طایفالار عصیان قالدیردی. بۇ قاریشیقلیغی فرصت بیلن چین اوْردوسو خاقانی اؤلدوردو. ایشبارا تئریش خاقانین اؤلوموندن سوْنرا شرقده نۇشیبیلرین دستکله‌دیگی خاللیق ایشبارا یابقو خاقان، غربده ایسه تۇلولارین دستکله‌دیگی شرقی گؤیتورک خاقانلیغیندان اوْلان ایللیگ خاقانین اوْغلو یۆکوک شاد حاکمیته گلدی. بیر نئچه ایل سوْنرا خزر خاقانی ایربیس شئکوی خاقان دا اؤزونو غربی گؤیتورک خاقانی اعلان ائتدی. خاللیق ایشبارا یابقو خاقان و یۆکوک شاد آراسیندا گئدن مۆباریزه‌دن سوْنرا 638-جی ایلده ایلی چایی صولح ایمضالاندی. بۇ صولحا گؤره ایلی چایی‌نین شیمالی یۆکوک شاد و اوْنو دستکله‌ین تۇلو طایفالارینا، جنوبو ایسه خاللیق ایشبارا یابقو خاقان و اوْنو دستکله‌ین نۇشیبی طایفالارینا وئریلدی. بۇنا باخمایاراق بۇ صولح اۇزون مدت داوام ائتمه‌دی. 642-جی ایلده تۇلو طایفالاری یۆکوک شادی دستکله‌مکدن ال چکدی و بۇنو فرصت بیلن نۇشیبیلر یۆکوک شادی مغلوب ائتدیلر. یۆکوک شاد کۇندوز شهرینه قاچدی و اوْرادا دا اؤلدو. بعضی تاریخچیلر طرفیندن ایلک خزر خاقانی اوْلدوغو ادعا اوْلونان ایربیس شئکوی خاقان دا حاکمیته ادعالی ایدی، آمّا 650-جی ایلده خاللیق ایشبارا یابقو خاقان طرفیندن اؤلدورولدو. خاللیق ایشبارا یابقو خاقان ایسه حاکمیتینی 657-جی ایله قدر داوام ائتدیره بیلدی. اوْ، حاکمیتی ایللرینده چینه قارشی مۆباریزه آپارماغا چالیشدی. تۆرکئش و قارلوقلاری اطرافیندا بیرلشدیرمه‌یه نایل اوْلسا دا، چینله مۆباریزه‌ده اۇغور قازانا بیلمه‌دی. خاللیق ایشبارا یابقو خاقان اسیر آلیناراق چانقانا گتیریلدی و بئله‌لیکله غربی گؤیتورک خاقانلیغی سقوط ائتدی.

ایکینجی گؤی تورک خاقانلیغی

اساس مقاله: ایکینجی گؤی تورک خاقانلیغی

شرقی و غربی گؤیتورک خاقانلیقلاری‌نین سقوطوندان سوْنرا گؤیتورکلر چین اسارتینه دۆشدولر. بۇ اسارت ۶۸۰-جی ایله قدر داوام ائتدی. چین اسارتی ایللرینده مۆختلیف تۆرک توْپلولوقلاری اؤز وارلیقلارینی قوْرویاراق داوام ائتدیردیلر. ۶۸۰-جی ایلده قۇتلوق ایلتریش خاقان چین اسارتیندن خلاص اوْلاراق ایکینجی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین اساسینی قوْیدو. ایکینجی گؤی تورک خاقانلیغی باشقا آدلا قۇتلوق خاقانلیغی اوْلاراق تانینیر.

ایلتریش خاقانین حاکمیتی (۶۸۰ - ۶۹۱)

اساس مقاله: ایلتریش خاقان

۶۸۰-جی ایلده آشینا سوْيوندان اوْلان قۇتلوق چینه عصیان ائده‌رک ایکینجی گؤيتورک خاقانلیغی‌نین اساسینی قوْيدو. قێسا مدت عرضینده اؤتوکنی خاقانلیغین مرکزی ائده‌رک اؤلکه‌نی نیظاما سالدی. داها سوْنرا اوْردوسونو گۆجلندیردی، يئنی سیاست و استراتژی‌لرینی معينلشدیردی. بۇ سببدن ده دؤولتی توْپلايان، نیظاملايان معناسینی وئرن ایلتریش آدینی گؤتوردو. اوْنون حاکمیتی ایللرینده اۇزون مدت اسارت آلتیندا قالان تۆرک توْپلولوقلاری يئنیدن بیر بايراق آلتیندا بیرلشدی. ایلتریش خاقانین اوْردولاری‌نین تضییقی نتیجه‌سینده چینه آغیر ضربه‌‌لر وۇرولدو. چینه اوْلان بیر يۆروشونده 23 شهری اله کئچیریب اوْقیانوسا قدر ایره‌لیله‌دیگی چین منبع‌لرینده قئيد اوْلونموشدور. ایلتریش خاقانین اؤلوموندن سوْنرا قارداشی قاپاغان خاقان حاکمیته کئچدی.

قاپاغان خاقانین حاکمیتی (۶۹۱ - ۷۱۶)

اساس مقاله: قاپاغان خاقان

قاپاغان خاقان دا قارداشی ایلتریش خاقانین سیاستینه ياخین بیر سیاست يئریتدی. قاپاغان خاقان ایلتریش خاقانین چینه اوْلان تضییقینی داها دا آرتیراراق دفعه‌‌لرله چین اۆزرینه هۆجوما کئچدی. يۆروشلرینده اۇغورلو اوْلان قاپاغان خاقان دؤولتین گۆجونو آرتیراراق تأثیر دایره‌سینی گئنیشلندیردی. ایلتریش خاقان دؤوروندن باشلايان تۆرکلری يئنیدن بیر بايراق آلتیندا توْپلاماق سیاستی قاپاغان خاقانین دؤورونده تام شکیلده نتیجه وئردی. اوْنون حاکمیتی ایللرینده قێرغیزلار، تۆرکئشلر، باسمیللار دا تابع ائدیلدی. داها سوْنرا قارلوقلار و اوْغوزلارین دا تابع ائدیلمه‌سی ایله بۇ ایش سوْنوجلاندی.

قاپاغان خاقانین حاکمیتی ایللرینده حربی اۇغورلارلا ياناشی آپاریلان اکینچیلیک ساحه‌سینده آپاریلان اصلاحاتلار نتیجه‌سینده تۆرک توْپلولوقلاری‌نین رفاه سویه‌سی يۆکسلدی. اوْنون دؤورونده حیاتا کئچیریلن توْخوم اصلاحاتی و چینین ایستیفاده ائتدیگی مئتوْدلارین ایستیفاده اوْلونماسی نتیجه‌سینده بۇ ساحه‌‌ده جدی ایره‌لیليیش الده اوْلوندو.

قاپاغان خاقانین حاکمیتده اوْلدوغو ۲۵ ایل عرضینده تۆرک توْپلولوقلاری هم اقتصادی، هم ده مدنی جهتدن اینکیشاف ائتدی. ۷۱۶۶-جی ایلده اوْنون اؤلوموندن سوْنرا يئرینه اینئل خاقان کئچسه ده، اوْ، کۆل تئگین طرفیندن اله کئچیریله‌رک اؤلدورولدو.

بیلگه خاقانین حاکمیتی

بیلگه خاقان داش‌یازماسی

اساس مقاله: بیلگه خاقان

بیلگه خاقانین اصل آدی بؤگو ایدی. تاختا چێخدیقدان سوْنرا بیلگه آدینی قبول ائتدی. ایلتریش و قاپاغان خاقانین دؤورونده یاتیریلان عصیانلار بیلگه خاقانین حاکمیتی‌نین ایلک ایللرینده یئنیدن باش قالدیردی. اوْ، بۇ عصیانلاری یاتیردی و دؤولتین نیظامی‌نین پوْزولماسی‌نین قارشیسینی آلدی. بۇ عصیانلار دؤورونده تابع اوْلماقدان یایینان قارلوقلار و اۇیغورلار یئنیدن تابع ائدیلدی. بۇ عصیانلاردا گؤیتورک خاقانلیغی‌نین آرتان تضییقینی ضعیفلتمک ایسته‌ین چینین تأثیری واردی. بۇ سببدن چینی جزالاندیرماق اۆچون توْنیوکوکون رهبرلیگینده‌کی گؤیتورک اوْردوسو چینه هۆجوما کئچدی. باش وئرن دؤیوشده یۆان چئنین رهبرلیگینده‌کی ۳۰۰۰۰۰ نفردن عبارت اوْلان چین اوْردوسونون مغلوب ائدیلمه‌سی چینه آغیر ضربه‌‌ وۇردو. ۷۲۲-جی ایلدن سوْنرا اوْنلارین مقاومتی‌نین قێریلماسی‌نین آردیندان چینله صولح مۆناسیبتلری قۇرولدو.

بیلگه خاقانین حاکمیتی ایللرینده تۆرک توْپلولوقلاری مدنی جهتدن داها دا ایره‌لیله‌دیلر. بیلگه خاقان اوْتوراقلاشماغا، بۇددیزم و تاوْیزمه اوْلان ماراغیندان توْنیوکوکون مصولحتلری نتیجه‌سینده داشیندی.

۷۳۱-جی ایلده بیلگه خاقانین قارداشی کۆل تیگین اؤلدو. اوْنون اؤلوموندن سوْنرا چینله اوْلان مۆناسیبتلر یئنیدن پوْزولدو. ۷۳۳-جۆ ایلده باش وئرن دؤیوشده چین اوْردولاری مغلوب ائدیلدی. ۷۳۴-جۆ ایلده بیلگه خاقان بۇیروق چوْر طرفیندن زهرلندیریلدی. اؤلمزدن اوّل اوْنو و عائله‌‌سینی جزالاندیردی.

ایکینجی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین ضعیفله‌مه‌سی و سقوطو

اساس مقاله‌لر: یوْللیق خاقان، بیلگه قۇتلوق خان، اوْزمیش تئقین خان، و کولون بَی

بیلگه خاقانین اؤلوموندن سوْنرا دؤولتده قاریشیقلیق و عصیانلار باش قالدیردی. بیلگه خاقانین اؤلوموندن گؤی تورک خاقانلیغی‌نین داغیلماسینا قدر اوْلان ۱۱ ایل عرضینده یوْللیق خاقان، بیلگه قۇتلوق خان، اوْزمیش تئقین خان و کۇلون بَی حاکمیتده اوْلموشدو. اوْنلارین حاکمیتی ایللرینده خاقانلیقدا چین تأثیری یئنیدن آرتمیش، گؤیتورکلره تابع اوْلان باسمیللار، قارلوقلار و اۇیغورلار تابعچیلیکدن چێخمیشدی. سوْنونجو گؤیتورک خاقانی اۇیغورلارلا مۆباریزه‌ده مغلوب اوْلدو و حبس اوْلوناراق اؤلدورولدو. اۇیغورلارین رهبری قۇتلوق بیلگه کۆل خاقان اؤتوکنده خاقان اعلان اوْلوندو. بئله‌لیکله ۷۴۴-جی ایلده گؤیتورک خاقانلیغینا باشقا بیر تۆرک دؤولتی اوْلان اۇیغور خاقانلیغی طرفیندن سوْن قوْیولدو.

ایداره ائتمه

آذربایجانین ۵ ماناتلیق اسکیناسی‌نین آرخا اۆزونده اوْرخوْن-یئنی سئی الیفباسی و گۆل تئگین کیتابه‌سی چاپ اوْلونوب. کیتابه‌ده یازیلیر: "تۆرک میللتی‌نین آدی، سانی یوْخ اوْلماسین دئیه، آتام خاقانی و آنام خاتونو اۇجالتمیش اوْلان تانری، دؤولت وئرن تانری، تۆرک میللتی‌نین آدی، سانی یوْخ اوْلماسین دئیه، منی اوْ تاختا اوْتورتدو. تانری لۆطف ائتدیگی اۆچون، من ده قۇتلو اوْلدوغوم اۆچون خاقان اوْلدوم".

گؤی تورک خاقانلیغیندا مهم قرارلار قبول اوْلونارکن، خاقان سئچیلرکن، اینسان و حئیوانلار ساییلارکن قۇرولتای توْپلانیردی. گؤی تورک خاقانلیغی‌نین باشیندا خاقان تیتولو داشییان حؤکمدار دایانیردی. خاقان مۇحاریبه‌‌لر آپارمالی، دؤولت ایشلرینی قایدایا سالمالی، تؤره‌لره عمل اوْلونماسینا نظارت ائتمه‌لی و اهالی‌نین احتیاجلارینی قارشیلامالی ایدی. گؤی تورک خاقانلیغی‌نین سرحدلری گئنیشلندیکجه اؤلکه شرق و غرب اوْلاراق ایداره اوْلونوردو. بیر قایدا اوْلاراق بیرینجی گؤی تورک خاقانلیغی پارچالانانا قدر غرب شرقدن آسیلی ایدی. خاقانین حیات یوْلداشی خاتون تیتولو داشیییردی. خاقاندان سوْنرا گلن شخص یابقو تیتولو داشیییردی. خاقانلیغین قۇرولدوغو ایلک ایللرده بیر یابقو واردی. سوْنرالار دؤولتین سرحدلری گئنیشلندیکجه یابقولارین سایی آرتدی. ایلک حؤکمدار اوْلان بۇمین خاقانین دؤورونده اوْنون دوْغما قارداشی اوْلان ایستمی یابقو تیتولو داشیییردی. گؤی تورک شاهزاده‌لری تیگین (تئگین) و یا شاد تیتولو داشیییردی. اوْنلار بؤلگه‌لره حاکم تعیین اوْلونور، اوْردو بیرلیکلرینی ایداره ائدیردیلر. شاهزاده‌لرین حیات یوْلداشلاری کوْنچوی تیتولو داشیییردی. بوْی حؤکمدارلاری خان تیتولو داشیییردی. بۇنلاردان باشقا تارخان، چۇر، آپا و تۇدون کیمی یۆکسک وظیفه‌‌لر ده واردی.

گؤی تورک خاقانلیغیندا دؤولت ایل آدلانیردی. بیلگه خاقان و کۆل تئگین عابده‌لرینده دؤولتین بیر حیصه‌‌سی معناسیندا یئر-سۇ آنلاییشیندان ایستیفاده اوْلونور. گؤیتورکلره گؤره خالق و توْرپاق دؤولتی عمله گتیرن ایکی اؤنملی عنصردولار. گؤیتورک خاقانلیغیندا سیاسی اقتدار قۇت آنلاییشی ایله ایفاده اوْلونوردو. قۇتون صاحبی دؤولتین ده صاحبی اوْلوردو. حاکمیتین ایلاهی منشأ‌لی اوْلدوغو قبول اوْلونوردو. کۆل تئگین عابده‌سینده بۇ اؤز عکسینی تاپمیشدی. گؤی تورک خاقانلیغیندا خالق بۇدون آدلانیردی.

مدنیت

گؤی تۆرکجه و آذربایجان تۆرکجه‌سینده اوْلان بعضی سایلارین مقایسه‌سی: (سوْلدا آذربایجان تۆرکجه‌سی، ساغدا گؤی تۆرکجه) بیر - بیر ایکی - ایکی اۆچ - اۆچ دؤرد - تؤرت بئش - بیش آلتی - آلتی یئددی - ییدی سککیز - سئکیز دوْققوز - توْکوز اوْن - اوْن

گؤی تورکلر کؤچری حیات طرزی کئچیریردیلر. آپاریلان تدقیقاتلار و آراشدیرمالار نتیجه‌سینده گؤیتورکلره عاید اوْلان یازیلی عابده‌لر و قالینتیلار تاپیلمیشدیر. گؤیتورکلرین دیللرینه اۇیغون یازی سیستمی واردی. ۳۸ حرفدن عبارت اوْلان گؤی تورک الیفباسیندا سطرلر ساغدان سوْلا اوْخونوردو. بعضی حاللاردا سوْلدان ساغا اوْخونان حاللارا دا راست گلینیر. بۇ الیفبا ایله یازیلمیش اوْرخوْن-یئنی سئی عابده‌لری تۆرک دیلی‌نین یئددی عصرده اینکیشاف ائتمیش مدنی دیل اوْلدوغونو گؤستریر. گؤیتورکلردن گئرییه قالان ان اؤنملی عابده‌لره اوْرخوْن-یئنیسئی عابده‌لری عایددیر. بۇ عابده‌لر قدیم تۆرک دیلینی اؤیرنمک باخیمیندان اؤنملیدیر. اوْرخوْن عابده‌لرینه اوْنگین، کۆل تئگین، بیلگه خاقان، توْنیوکوک، کۇلی-چوْر، موْیون-چوْر، ایشئ-آسهئت، هوْیتو-تئمیر و سۇجی عابده‌لری داخیلدیر. یئنی سئی عابده‌لری ایسه اوْرخوْن عابده‌لرینه نیسبتن داها ساده دیلله یازیلمیشدیر و تدقیقاتچیلارین فیکرینجه اوْرخوْن عابده‌لریندن داها قدیم حساب اوْلونور.

میراث

گؤی تورک خاقانلیغی آدیندا تۆرک سؤزو ایشلنن ایلک دؤولت اوْلدوغوندان تۆرک تاریخینده مهم اؤنَمه صاحبدیر. گؤیتورک خاقانلیغی بؤیوک هۇن ایمپئریاسی پارچالاناندان سوْنرا بوْزقیردا یاشایان تۆرک توْپلولوقلارینی یئنیدن بیر بایراق آلتیندا بیرلشدیرمیشدیر. اوْنلاردان گئرییه قالان یازیلی عابده‌لر تۆرکلرین یازی مدنیتینه صاحب اوْلماسینی گؤسترمک باخیمیندان ان دیَرلی ثبوتلار حساب اوْلونور. خزر خاقانلیغی و شاتوْلارین اؤز اساسلارینی گؤیتورکلردن گؤتوردویو قبول اوْلونموشدور.

گؤیتورکلر دؤوروندن بۇگونه یارادیلیش و ارگنه قون داستانلاری گلیب چێخمیشدیر. همچنین گؤی تورک تاریخینه عاید اوْلان کۆرشاد اینقیلابی و ایکینجی گؤی تورک خاقانلیغی‌نین قۇرولماسی چاغداش دؤور بدیعی ادبیاتینا دا تأثیر گؤسترمیشدیر. بئله کی، حسین نیهال آتسیز طرفیندن یازیلمیش اوْلان "بوْزقوردلارین اؤلومو" و "بوْزقوردلار دیریلیر" اثرلری بۇ حادثه‌‌لر اساسیندا یازیلمیشدیر.

قایناقلار

• آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Göytürk xaqanlığı»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۱۸ نوْوامبر ۲۰۱۷ تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).

گؤرونتولر

• 
•