موسلمان شرقده ایلک قیزلار مکتبی
موسلمان شرقده ایلک قیزلار مکتبی ویا حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفین قیزلار مکتبی - آذربایجانین معاریفچی‌لیک تاریخینده، دونیوی تحصیلین اینکیشافیندا، آذربایجان قادینی‌نین تحصیل آلماسیندا بؤیوک رول اوینامیش مکتبدیر. مکتب گؤرکملی خئیریه‌چی حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفین تشبّوثو و دستگی ایله آچیلمیشدیر. بو آچیلمیش مکتب موسلمان شرقینده ایلک دونیوی قیزلار مکتبی ایدی. [۱][۲]
یارانماسی[دَییشدیر]
باکی‌دا قیزلار مکتبی آچماق ایسته‌ین حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف اوّلجه ایمپراتور 3. آلکساندردان ایجازه ایسته‌سه ده، جاواب موثبت اولمور. تزار 2. نیکولای تاختا چیخاندا حاجی یئنیدن بونا جهد ائدیر: 1895-جی ایلده نیکولایین تاج‌قویما مراسیمینده زاقافقازیا موسلمان‌لارینی تمثیل ائدن حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف بو دفعه فورصتی الدن وئرمیر. او، تزارین خانیمی آلکساندرا فیودوروونایا چوخ باهالی بیر هدیه باغیشلاییر. عئینی زاماندا باکی‌دا اونون آدینا قیزلار مکتبی‌نین آچیلماسینی خواهیش ائدیر. حاجی نه ائتدیگینی گؤزل بیلیردی. بونون اوچون اؤزگه بیر یول گؤرونموردو. 1896-جی ایلده شیفاهی، 2 ایل سونرا ایسه رسمی راضی‌لیق آلان زینال‌العابدین تقی‌یئف ایلک نؤوبه‌ده مکتب بیناسی اوچون مووافیق یئرین سئچیلمه‌سینه و اینشاسینا دیقت یئتیردی.
1897-جی ایلدن حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف بو دفعه روسیه ایمپراتور ایداره‌لری‌نین سوروندورمه‌چی‌لیگی ایله اوزلشیر. ایجازه‌یه، مکتبین بیناسی‌نین یئری‌نین موعین ائدیلمه‌سینه و تیکیلیشینه 4 ایل واخت صرف اولونور. 1896-جی ایلده قیز مکتبی آچماغا ایجازه وئریلدی. تقی‌یئف مکتب بیناسی‌نین لاییحه‌سینی ماهیر معمار قوْسلاوسکی‌یه تاپشیردی. بینانی 1898- جی ایلده تیکمگه باشلادیلار و 1900-جو ایلده حاضیر اولدو. موسلمان قیزلار مکتبی اوچون بینا دوز اسماعیلیه بیناسی‌نین یانیندا تیکیلیر. او، مکتبین عرصه‌یه گلمه‌سینه 183 مین 533 روبل پول (روس پولو) خرجله‌ییر. مکتبین عرصه‌یه گلمه‌سینده دؤورون بؤیوک ضیالی‌لاری دا ایشتیراک ائدیر. حسن بیگ زردابی‌نین حیات یولداشی حنیفه خانیم بو تشبّوثو چوخ بگه‌نیر و حاجی‌یا یاردیم گؤستریر، مکتبین موعلیم‌لریندن بیری، سونرا دا مودیری اولور. حاجی‌نین ایکینجی یولداشی سونا خانیم تقی‌یئوا، علیمردان بیگ توپچوباشوف و باشقا ضیالی‌لار بو ایشی آلقیشلاییر، مکتبین تئز آچیلماسی اوچون ال‌لریندن گله‌نی ائدیرلر.
پروبلم‌لری[دَییشدیر]
قیز مکتبی آچیلماسینا یئرلی روحانیلر مانع اولوردولار. روحانیلر قیزلارا تحصیل وئرمک تکلیفیندن غضبله‌نیر و جاماعاتی آیاغا قالدیریردیلار.چونکی روحانی‌لرین اوخودوغو کیتاب‌لاردا قیزلارین تحصیل آلماسی دوزگون حساب اولونموردو. کؤهنه فیکیرلی روحانیلر مکتب آچماق تکلیفینی بگنمیش قاضی میر محمد کریمی قاپیسینا آغ نفت تؤکوب یاندیرماقلا هده‌له‌ییردیلر.اصلینده بونلاری ائدیب اؤز ال‌لرینی گوناها بولامیشدیلار. مکتبین محض آذربایجانلی قیزلار اوچون تأسیس ائدیلمه‌سی معاریفچی خئیریه‌چی‌نین حیاتینی بؤیوک تهلوکه قارشیسیندا قویوردو. دؤورون کؤهنه فیکیرلی، موحافیظه‌کار آدام‌لاری آذربایجانلی قیزلارین اوخوماسینی بؤیوک بیر قباحت سایدیقلارینا گؤره حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفی ده اؤلدورمک ایسته‌ییردیلر. "قاراگوروهچو ایری عمامه‌لی، قارا عبالی روحانیلر، یئکه‌قارین ائنلی‌قورشاق، ساققالی حنالی حاجی‌لار اورتایا چیخیب عیصمتی-نیسواندان دانیشا-دانیشا، قوراندان آیه‌لر، پئیغمبر، خلیفه، ایمام‌لاردان حدیث‌لر و ثوبوت‌لار گتیره‌رک بو ایشی کوفر آدلاندیریب. حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفی دیندن کنار عمل‌لرده گوناه‌لاندیریردیلار. تاپانچالی-خنجرلی قوچولار ایسه تهدیده کئچیردیلر".[۳]
لاکین حاجی‌نین خالق آراسیندا اولان نوفوذو و اطرافینداکی آدام‌لارین اونو موحافیظه ائتمه‌سی بو بدخواه‌لیغین باش توتماسینا ایمکان وئرمیردی. موسلمان قاراگوروهچولاری‌نین سؤزونو کسمک اوچون حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئف نوفوذ صاحیبی اولان موللا میرزه محمد اوغلونا چوخلو پول و هدیه‌لر وئریب موقدس یئرلره – مکّه‌یه، مدینه‌یه، کربلایا، قاهیره‌یه، ایستانبولا، تهرانا گؤندرمیش و تاپشیرمیشدی کی، اوراداکی مؤعتبر، رسمی دین خادیم‌لریندن موجتهیدلریندن هامی‌سیندان ایمضا و مؤهورله تصدیق ائدیلمیش رسمی سندلر آلسین کی، موسلمان قیزلاری دا اوغلان‌لار کیمی شریعت مکتب‌لریندن باشقا، موعاصیر مکتب‌لرده ده تحصیل آلا بیلرلر. بو موقدس ایشده شریعته ضید هئچ نه یوخدور. حاجی‌نین گؤردوگو تدبیرلر ثمره وئرمیردی. اونا گؤره ده او، مجبور اولوب مسجیدده روحانیلر قارشیسیندا چیخیش ائتمه‌لی اولدو:
- "جاماعات، قیزلاریمیزین زمانه درسی اوخومالاری واجیبدیر. گؤزلری آچیلار، کولفتله رفتاری خوش اولار.
اینگیلیسه، فرانسه‌یه گئدیب اوخویان جاوان‌لاریمیز هره‌سی اورالاردا قول‌لارینا بیر آرواد کئچیریب گتیریرلر. چونکی قیزلاریمیزلا مجازلاری توتمور، دولانا بیلمیرلر. اجنبی آروادلاردان دوغولان اوشاق‌لار بوتون واریداتیمیزا ورثه چیخیرلار. ایشلر بئله گئتسه، آتا-بابا اوجاغیمیز قالاجاق قورآن‌سیز، نامازسیز، شریعت‌سیز. تزه مکتب‌لرده قیزلارا احکامی-شریعت، پالتار تیکمک، توخوجولوق، مطبخ ایشلری، موسلمان (تورک) و روس دیلینده اوخویوب-یازماق، علم-حساب، طیفیل‌لره تربیه وئرمک اؤیره‌دیله‌جک. بوردا نه پیس ایش وار؟ موللا علی حاجی خلیل اوغلو! قولاق آس! من قیزلاری عیصمت‌سیز ائتمک ایسته‌میرم، نامحرمله اوزو آچیق اولماغا چاغیرمیرام. سیراغا گون گئجه ایگیرمی یاشلی اورتانجیل قیزین سانجیلانمیشدی، آز قالمیشدی اؤلسون. لوْپابیغ آمبارسوُم حکیمی گتیزدیردین، قیزی یوخلادی، داوا درمان ائله‌دی، قیز اؤلومدن قورتاردی. ایندی دئ گؤروم، لوْپابیغ آمبارسوُمون عوضینه موسلمان آرواد حکیمی اولسایدی، شریعته هانسی دوزگون گلردی؟ آرواد حکیم‌لرینه، موعلیم‌لرینه احتیاجیمیز چوخدور. او مکتبی من بیزه پادشاه‌لیقدان وحشی دئییلندن سونرا قرارا گلدیم، آچدیردیم. اتک دولوسو پول تؤکوب بو مقصدله بینا تیکدیرمیشم. بو دوزدو.
آچیلیشی[دَییشدیر]
1901-جی ایلده بوتون شهر اهالیسی مکتبین آچیلیشینا توپلاشیر. "کاسپی" قزئتی همین حادیثه‌نی بئله تصویر ائده‌رک یازیر: "نیکولایئوسکی کوچه‌سینده کی گؤزل عیمارت بایراق‌لارلا بزه‌نمیشدی. ایکینجی مرتبه‌ده کی بؤیوک زال گوندوز ساعات 12-ده دعوتلی‌لرله و شهرین عیان-اشراف‌لاری ایله دولموشدو. مکتبین یارادیلماسی، تیکیلمه‌سی باره ده دانیشیق‌لاردان سونرا چیخیش‌لار اولدو. مکتبده اوخویاجاق قیزلارین کور دسته‌سی بیر نئچه آذربایجان ماهنیسی ایفا ائتدی. سونرا مکتبین عونوانینا گؤندریلن تبریک تلقرام‌لاری اوخوندو. علیمردان بیگ توپچوباشوفون اوخودوغو تبریکی حسن بیگ ایمضالامیشدی. اورادا دئییلیردی: "چوخ یاشا زینال‌العابدین!".
کئچیریلن درسلر[دَییشدیر]
مکتبین شرط‌لرینه گؤره قیزلار ائله مکتبین اؤزونده قالیردیلار. تدریس کورسو ایسه موسلمان عاییله‌سی‌نین طلب‌لری نظره آلینماقلا ال ایشلری و ائودارلیق اوزره علاوه صینیفله روس ایبتیدایی مکتب‌لرینده کی کورس اساسیندا قورولموشدو. قیزلار تحصیله 7 یاشیندا باشلامالی و 4 ایل اوخومالی ایدی. درسلر روس دیلینده آپاریلیردی. برابر آذربایجان تورکجه‌سی و دین درسلری کئچیریلیردی. ایلک واختلاردا 50 شاگیردین قبولو نظرده توتولموشدو کی، اونلارین 20-سی حاجی‌نین ایعانه‌سی حسابینا تحصیل آلیر[۴] و اونلار دا پانسیوندا قالیردیلار. لاکین قبول اوچون 50 نفر نظرده توتولسا دا، ائله بیرینجی ایل عریضه وئرن‌لرین سایی 58-ه چاتیر. موسلمان شرقینده یارادیلان ایلک قیز مکتبی موسلمان عنعنه‌لرینی اوروپا مودرنیزمی ایله باجاریقلا بیرلشدیره‌رک آذربایجاندا دونیوی قادین تحصیلی‌نین اساسینی قویدو. کئیفیتلی تدریس اوچون روسیه‌نین موختلیف بؤلگه‌لریندن موعلیم‌لر دعوت اولونوردو. قیزلار اوروپا اوسلوبوندا اولان آغ یاخالیقلی، باشلیقلی یاراشیقلی اونیفورم گئیینیردیلر. بولشویک ایشغالیندان سونرا سووئت مکتب‌لری‌نین گئییمی ده بورادان گؤتورولموشدو. تقی‌یئف کاسیب عاییله‌لردن اولان قیزلارین تحصیل آلماسی اوچون وارلی عاییله‌لردن اولان قیزلارین قبولونو محدودلاشدیریر. مکتبین نوفوذو گئتدیکجه آرتیر، یئددی یاشینا چاتار-چاتماز والیدئین‌لر قیز اؤولادلاری‌نین الیندن توتوب حاجی‌نین مکتبینه گتیریردیلر. بیر نئچه ایلدن سونرا حاجی بؤیوک مبلغده پول وئریب مکتبه قیزلار سمیناریاسی استاتوسو آلیر و مکتب 6 ایل‌لیک اولور.
بؤیوک خئیریه‌چی حاجی زینال‌العابدین تقی‌یئفین میلّتی اوچون آچدیغی ایشیقلی یولو آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی (آدر) حؤکومتی داوام ائتدیردی. 1919-جو ایلین اوّل‌لرینده باکی قادین موعلیم‌لر سمیناریاسی عومومی موعلیم‌لر سمیناریاسینا چئوریلدی. آتالار-آنالار آرتیق هئچ ندن چکینمه‌دن قیزلارینی مکتبه گؤندریردیلر. حؤکومت خالقین میلّی عنعنه‌لر، وطنپرورلیک روحوندا تربیه اولونماسیندا موهوم رول اوینایان موزه‌لرین، دیگر معاریف و صنعت اوجاق‌لاری‌نین آچیلماسی ساحه‌سینده ده موهوم تدبیرلر حیاتا کئچیریردی.
مأذون‌لار[دَییشدیر]
بو مکتبی بیتیرن اونلارلا آذربایجانلی قیز سونرادان آذربایجانین ترقّی‌سینده یاخیندان ایشتیراک ائدیر، جومهوریت فعال‌لاریندان اولورلار.
- رحیله حاجی‌بابابیگووا،
- شهربانو شابانووا،
- شفیقه افندی‌زاده،
- سکینه آخوندزاده،
- مریم قمبیتسکایا،
- نازلی طاهرووا،(ناخچیواندا قیزلار مکتبی آچان)
- لیزا مختارووا، (باکی‌دا "قادین خئیریه جمعیتی"نی یارادان)
- زولیخا خانیم ولی‌یئوا،
- سلطنت خانیم ولی‌یئوا و اونلارلا باشقالاری.
- یمن‌تاج خانیم
بیناسی[دَییشدیر]
اوّلجه تقی‌یئفین قیزلار مکتبی‌نین یئرینده جومعه مسجیدی تیکیلمه‌لی ایمیش، آمّا موعین سبب‌لر اوزوندن بو باش وئرمیر. بئله‌لیکله، مسجیدین یئری 5 نوامبر 1896-جی ایلده رسمی اولاراق قیزلار مکتبینه وئریلیر.[۵]
بینانین لاییحه‌سی 1892-1904-جو ایل‌لرده باکی‌نین باش معماری اولموش ای.و. قوْسلاوسکی‌نین امگی‌نین محصولودور. بینا 1898-1901-جی ایل‌لرده تیکیلیب. او زامان بئله بیر مکتب نینکی روسیه‌ده، باکی‌دا، حتّی بوتون ایسلام عالمینده یوخ ایمیش. محض 5 ایلدن سونرا، 1906-جی ایلده تیفلیسده ایلک بئله موسلمان قیزلار اوچون مکتب آچیلیر. تقی‌یئف بو مکتبین تیکینتی‌سینه 300 مین روبلدان چوخ پول خرجله‌ییبمیش.
تقی‌یئفین قیزلار مکتبی‌نین بیناسیندا 1918-1920-جی ایل‌لرده آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی‌نین پارلمانی یئرلشیب.
موعلیم‌لری[دَییشدیر]
- نازلی نظربابایئوا
- مریم سوُلکئویچ،
- عادله خانیم شاهتاختینسکایا،
- گول‌باهار خانیم اهری‌یئوا،
- مریم گمبیتسکایا،
- شفیقه افندی‌زاده،
- مینا خانیم آسلانووا،
- گوهر قاضی‌یئوا،
- نبات خانیم نریمانووا،
- شهربانی خانیم شابانووا،
- سکینه آخوندزاده (1865-1927؛(ایلک قادین دراماتورق، یازیچی). [۶]
شکیل‌لر[دَییشدیر]
اتک‌یازی[دَییشدیر]
- ^ "Anspress.com – Bakıda müsəlman aləminin ilk dünyəvi qız məktəbinin açılmasından 110 il ötür". 2011-11-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-29.
- ^ "Arxivlənmiş surət". 2012-08-17 tarixindəorijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-07-14.
- ^ Manaf Süleymanov, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Bakı, “Gənclik”, 1996, səh 17
- ^ Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. - səh. 272.
- ^ ehileabdurahmanzade.wordpress.com – Tağıyevin qızlar məktəbi
- ^ https://www.azkurs.org/movzu-azerbaycan-qadinlari-xix-xx-esr-maarifciliyi-ve-inqilabl.html