کاسپی (قزئت)

ویکی‌پدیادان، آچیق بیلیک‌لیک‌دن

کاسپی


باش یازار * V.V.Kuzmin
  • E.İ.Starsevə
  • V.P.Liçkus - Xomotov
  • P.T.Qordiyevski
  • N.A.Sokalinski
  • S.K.Mixaylov
  • حسن بیگ زردابی
  • م. آ. تاختینیسکی
  • M.A.Uspenski
  • K.M.Karyagin
یاییلان ایللر 1881-1919
دیل روسجا
یاییلان یئر باکی - آذربایجان
موضوع سیاسی، ایجتیماعی، ایقتیصادی، ادبی گونده‌لیک
بوتون سایلار 10065

"کاسپي" (قزئت) — باکيدا 1881-جي ايلدن روس ديلينده نشر اولونموش قزئت.

تاريخي[دَییشدیر]

باکيدا روس ديلينده چيخان بورژوا قزئتلري ايچريسينده "کاسپي" قزئتي داها اوزون عؤمور سورموشدور. قزئتين 1881-جي ايلدن 1919-جو ايله‌دک مودّتده 10 مين 65 نؤمره‌سي چيخميشدير؛ ايلک 28 نؤمره‌سي هفته‌ده ايکي دفعه،سونرا بير مودّت هفته‌ده 3 دفعه چيخميشدير. "کاسپي" 1884-جو ايلين يانواريندان گونده‌ليک نشره چئوريلدي. اوّللر قزئت 400-420 نوسخه تيراژلا چيخيرديسا، 1887-جي ايلده بو رقم 1000-ه قالخميشدير. همين ايلدن اعتيباراً قزئت مونتظم چيخماغا باشلاميشدير. 1897-جي ايلده ايسه قزئتين تيراژي 2.400-ه قالخميشدير. "کاسپي" 1919-جو ايلده فعاليتيني دايانديرميشدير.

رئداکتورلار[دَییشدیر]

قزئتين ايلک رئداکتورو ويکتوْر واسيليئويچ کوُزمين /Viktor Vasilyeviç Kuzmin/ اولموشدور. او، 1881-جي ايلدن 1887-جي ايله‌دک قزئتي رئداکته ائتميشدير. 1887-جي ايلين يانواريندا کوُزمين خسته‌لنديگي اۆچون مووقّتي رئداکتورلوق ائحتياطدا اولان پودپولکوونيک ائولامپي ايوانوويچ استارسئوه/Evlampi İvanoviç Starsev/ تاپشيريلير. او، ماي آيينادک رئداکتورلوق ائدير، پوليس دئپارتامئنتي استارسئو حاقيندا پيس خاصيتنامه وئرديگي اۆچون اونون رئداکتورلوغونو تصديق ائتمک مومکون اولمور. سونرا بير مودّت قزئته يئرلي گيمنازیا‌نین موعلّيمي و.پ.ليچکوس – خوموتوو//V.P.Liçkus (1887-1888)، بير مودّت "قافقاز" قزئتي‌نین امکداشي پيوتر تروفيموويچ قوردييئوسکي/ Pyotr Trofimoviç Qordiyevski/(1888-1889) رئداکتورلوق ائدير. 1889-جو ايلده قزئتين 82-جي نؤمره‌سيندن سونرا اونون رئداکتورو وظيفه‌سينده نيکولاي آلئکساندروويچ سوکالينسکيني/Nikolay Aleksandroviç Sokalinskini/ اولور. اوّللر حربي قوللوقدا اولموش سوکولينسکي قافقازا 1878-جي ايلده گلميشدي. 1882-جي ايلدن ژورناليستليک فعاليتينه باشلاميش، "Kavkazskoye obozreniye" ،"Novoye obozreniye" و "کاسپي" قزئتلرينده ايشله‌ميشدي. او، "کاسپي" قزئتي صحيفه‌لرينده "جومعه موصاحيبه‌لري" باشليغي آلتيندا فئليئتونلار يازيردي. سوکالينسکي "کاسپي" قزئتينه 8 ايل رئداکتورلوق ائتميشدير (1889-1897). اونون فعاليتي دؤورونده قزئته مووقّتي اولاراق س.ک.ميخايلوو/S.K.Mixaylov/ (1890)، م.آ.شاهتاختينسکي (1891 - اييون-آوقوست)، م.آ.اوسپئنسکي/ M.A.Uspenski  /(1892)، ک.م.کارياگين/K.M.Karyagin /(1894-1897، موختليف ايللرده) رئداکتورلوق ائتميشلر.

"کاسپي" نشره باشلاياندان 1897-جي ايله قدر اونون رئداکتورلاري ميلّيتجه روسلار اولموشلار. 1897-جي ايلده سوکولينسکي‌نین اؤلوموندن سونرا "کاسپي" قزئتي رئداکسياسيندا بعضي دييشيکليکلر باش وئردي. قزئتين بو دؤوروندن باشلايان تاريخيني "موسلمان کاسپي"سي آدلانديريرلار. قزئتين ناشيرليگيني حاجي زین‌العابدین تاغي‌يئو اؤز اوزرينه گؤتورور و رئداکسياني نيکولايئوسکي (اينديکي کومونيست) کوچه‌سينده‌کي بينايا کؤچورور. رئداکتورلوق وظیفه‌سي علیمردان بيگ توپچوباشووا تاپشيريلير. او، قزئتي 24 اييون 1898-جي ايلدن 1907-جي ايلين اوکتيابرينادک رئداکته ائديب. اوندان سونرا قيسا بير مودّتده قزئتين رئداکتورلوغونا علی بیگ حسین‌زاده تعيين اولونوب. 1907-جي ايلين آخيرلاريندان 1919-جو ايله‌دک قزئتين باشيندا آ.وئينبئرق دايانيب. بو مودّتده قزئت تکجه قافقازدا دئييل، روسیه‌نین بير سيرا شهرلرينده، خاريجي اؤلکه‌لرده ده ياييليردي.

"کاسپي"‌نین پروقرامي[دَییشدیر]

قزئتين ايلک رئداکتورو ويکتور واسيليئويچ کوزمينین مطبوعات ايشلري اوزره باش ايداره‌يه 1880-جي ايلين 12 اوکتيابريندا گؤندرديگي مکتوبدا "کاسپي"‌نین پروقرامي بئله تصوير اولونور:

يئرلي حياتدان و عوموم‌دؤولت حياتيندان بحث ائدن باش مقاله‌لر.

معلوماتلار و ائسکيزلر

گونده‌ليک حاديثه‌لرين خولاصه‌سي

اوريژينال و ترجومه اولونموش عئلمي مقاله‌لر

روسیه‌ده و خاريجي اؤلکه‌لرده نئفت ايشي. نئفته عاييد يئنيليکلر

سون پوچت

نثر اثرلري

معلومات کاراکتئرلي خبرلر

ائلانلار

رئداکسیا بو پروقرام حاقيندا ايلک معلوماتي قزئتين 1881-جي ايلده چيخان 1-جي نؤمره‌سينده "اوخوجولارا" سرلؤوحه‌لي باش مقاله‌ده وئرميش و بورادا مسلکيني ده شرح ائتميشدير.

يازيچيلار[دَییشدیر]

قزئتين صحيفه‌لرينده ح.زردابي، س.م.غني‌زاده، م.آ.شاهتاختينسکي، ا.آغااوغلو، ع.حسین‌زاده، ن.نريمانوو کيمي آذربايجان ضياليلاري و پوبليسيستلري چيخيش ائديرديلر. اونلارين قالديرديقلاري مسله‌لر قزئتين عومومي مسلکي ايله ضيد ايدي. 1905-جي ايل اينقيلابي عرفه‌سينده و اينقيلاب دؤورونده بولشئويک ايدئيالاري اؤزونه مؤحکم يئر ائله‌ميشدي. بو ايدئيالار قزئت صحيفه‌لرينده اؤز عکسيني تاپيردي. حسن بيگ زردابي قزئتين نشري‌نین ايلک ايليندن باشلاياراق اونون فعال امکداشي اولموشدور. ح.زردابي‌نین "بيزيم کند مکتبلريميز" ،"بديعي صنايع مکتبخانالاري" ،"آمئريکادا عقلي اينکيشافلا ال امگيني بيرلشديرن يئني مکتب سيستئمي" آدلي مقاله‌لرينده عئلمين، تحصيلين حياتلا علاقه‌سي مسله‌سي ايره‌لي سورولوردو. حتّي زردابي بير مودّت "کاسپي"‌نین رئداکتورو اولموشدور. ح.زردابي‌نین "کاسپي"ده رئداکتورلوغو دؤورونده ژورناليستلر هئيتي دئموکراتيک گؤروشلو ضياليلار حسابينا زنگينلشميشدي. حسین‌ ميناسازوو، عینعلی‌ بيگ سولطانوو، رحيم بيگ مليکوو و باشقالاري قزئته تئز-تئز يازيرديلار.

م.شاهتاختينسکي "کاسپي" ده ايجتيماعي-سياسي مؤوضودا پوبليسيست يازيلارلا چيخيش ائتميشدير. او، بو يازيلاردا قادين حوقوقسوزلوغو، موحافيظه‌کارليق، عئلمسيزليک علئيهينه چيخير، آذربايجان ديلي‌نین صافليغي اوغروندا موباريزه‌يه چاغيريردي. م.شاهتاختينسکي‌نین مقاله‌لرينده محدود، ضيديّتلي جهتلر ده وار ايدي. بونا باخماياراق، عوموميتله گؤتورولدوکده، م.شاهتاختينسکي‌نین پوبليسيستيکاسي موترقّي ماهيت داشيييردي. موختليف واختلاردا "کاسپي" قزئتي‌نین صحيفه لرينده آذربايجا‌نین مشهور معاريفچي-دئموکراتلاري م.محمودبيگوو، ف.کؤچرلي، روس مؤليفلريندن ن.کوزئرئنکو، ائ.بوندارئنکو و ب. ايشتيراک ائتميشلر. فيرودين بيگ کؤچرلي "کاسپي"‌نین چاپ ايمکانلاريندان يارارلانيب. محمودبيگ محمودبيگوو خالق داستانلاريني تحليل ائديب روس اوخوجولارينا چاتديريردي. 1902-جي ايلده جليل محمدقولوزاده "دلمه باغلاري" حاقينداکي ايلک مقاله‌سيني "کاسپي" قزئتينه گؤندرميشدير. مشهور موعلّيم و ايجتيماعي خاديم م.صيدقي قزئتله سيخ علاقه ساخلاييردي. لنکران ايبتيدایي مکتبي‌نین موعلّيمي تئيموربيگ بايرامعلي‌بيگوو شيفاهي خالق ادبياتيني توپلاييب قزئتده درج ائتديريردي.

قزئتين نشرينده مقصد[دَییشدیر]

"کاسپي" قزئتي باکي بورژوازیاسي‌نین تشبوثو ايله، اونون معنافئعيني مودافيعه ائتمک اۆچون ياراديلميشدي. کاپيتاليستلرين، بوتون ايستيثمارچي صينيفلرين نؤقطه‌يي-نظرينجه مطبوعات آنجاق اونلارين حاکيميتيني مؤحکملنديرمگه خيدمت ائتمه‌ليدير. "کاسپي" ده بئله بير آرزونون نتيجه‌سي اولاراق مئيدانا چيخميشدي. قزئت ايلک نؤمره‌سيندن باشلاياراق، سوقوطو دؤورونه‌دک موختليف دؤورلرده بورژوازیا‌نین معنافئعيني اؤزونه‌مخصوص فورمالاردا و اوسلوبدا مودافيعه ائتميشدير.

"کاسپي" تکجه قافقازدا دئييل، روسیه‌نین موختليف بؤلگه‌لرينده، خاريجي اؤلکه‌لرده ده اوخويوردولار. چاپي‌نین ايلک ايلينده قزئت اولدوقجا اؤزونه آز اوخوجو توپلاميشدي. قزئتين 10 ايلليگي موناسيبتي ايله وئريلن بير مقاله‌ده دئييلير:

" کوتله يئني مطبوعات اورقا‌نیني شوبهه ايله، بير چوخو ايسه سرت قارشيلادي. بوتون ضياليلارين ايچريسينده مقاله‌لريني يئني اورقاندا چاپ ائتديرمک قرارينا گلن، اؤزو ده چوخ گيزلي صورتده، بير-ايکي نفر آدام گوج-بلا ايله تاپيلدي. "

نشري‌نین ايلک اون ايلينده "کاسپي" ايالت قزئتي سویه‌سيندن يوخاري قالخماميشدي. نئفت صنايئعسيندن، صنايئع‌نین ديگر ساحه‌لريندن، زاقافقازیا دمير يولوندان، تيجارتدن، کند تصروفاتيندان، مدنيت و معيشتدن بحث ائدن يازيلاردا گئنيش ايجتيماعي مسله‌لر قويولموردو. مؤوجود قايدا-قانونلار تنقيد ائديلميردي. مضمونجا ضعیف ادبي-بديعي اثرلر چاپ اولونوردو. زحمتکئش خالقين حياتي معنافئعيي قزئت صحيفه‌لرينده اؤز عکسيني تاپميردي. سونراکي اون‌ايلليکده قزئتين مؤوضو دايره‌سي‌نین خئيلي گئنيشله‌نير. قزئت اؤز اطرافينا دايمي يازان ميلّيتجه و عقيده‌جه موختليف اولان پوبليسيستلري توپلايير، حيات حاديثه‌لرينه رئال موناسيبت بسله‌ين بير سيرا ژورناليستلر قزئت صحيفه‌لرينه حقيقتلري چيخارمالي اولوردولار.

"تئلئقراملار" ،"خاريجي خبرلر" ،"مطبوعات خولاصه‌سي" روبريکالاري آلتيندا گئدن يازيلاردا روسیه‌نین و خاريجي اؤلکه‌لرين حياتيندان ماراقلي احوالاتلار نشر اولونوردو. قزئته بين الخالق فهله حياتي مؤوضوسو گلميشدي. ايتالیادا فهله و کندليلرين هيجانلاري، ايرلندده سيلاحلي عوصيانا حاضيرليق، آلماندا فهله تعطيللري و س. حاقيندا اولان خبرلر درج اولونوردو. لاکين قزئتين مؤليفلري‌نین اکثريتي چاريزم سیاستيني مودافيعه مؤوقئعييندن چيخيش ائدير، يئرلي کاپيتاليستلره خوش گلن سؤزلر يازير، اونلارين عقيده‌لرينه ايجتيماعي دون گئيديرمگه چاليشيرديلار.

قرنفيل قولي‌يئوا "کاسپي" - قافقازين و اورتا آسیا موسلمانلاري‌نین يئگانه روس‌ديللي قزئتي" مقاله‌سينده يازير کي، 1917-جي ايلدن "کاسپي" داها چوخ روس و دونيا مدنيتيني، ادبياتيني تبليغ ائدن بير مطبوعات اورقا‌نینا چئوريلير:

" بو، آذربایجان خالق جومهوريتي دؤورونده ده بئله اولور. بونون اۆچون قزئتين جمعي بير آي - 1919-جو ايلده چاپ اولونان 1-29 يانوار تاريخلي بوتون سايلاريني گؤزدن کئچيرمک يئترليدير. بو بير آي عرضينده موتمادي چاپ اولونان ايمضالارا ديقّت يئتيرک: سپيريدونوو/ Spiridonov/، فئرديناند/ Ferdinand /، آنري/ Anri /، قلاخئنقاوز/ Qlaxenqauz /، آ.م.فيش/ A.M.Fiş /، ل.کرئمئئر/ L.Kremeer /و آ.وئينبئرق/ A.Veynberq/ و س. بو ايمضالارلا وئريلن يازيلارين بؤيوک اکثريتي روس و دونيا مدنيتيني، ادبياتيني، ايجتيماعي حياتيني تبليغ ائديردي. بو بير آي عرضينده قزئتده بير-ايکي دفعه"پ.قارا-ميرزه" ايمضاسي ايله کيچيک حجملي يازيلار دا چاپ اولونوب. همين بو سايلاردا چوخ راست گلديگيميز "صحيفه‌جيکلر" و "کيچيک فئليئتون" سرلؤوحه‌لي سيلسيله شکلينده، "ايقلا" ايمضاسي ايله چاپ اولونان يازيلاردير. "

آذربايجان مطبوعات تاريخي‌نین آراشديريجيسي، پروفئسور شيرمحد حسین‌اوو "علیمردان بيگ توپشوباشي و "کاسپي" قزئتي" مقاله‌سينده يازير کي، " Bakinski listok" (1871-1872)، " Bakinskiye izvestiya " (1876-1887) قزئتلريندن سونرا باکيدا روس ديلينده 3-جو مطبوعات اورقاني ساييلان "کاسپي" آذربايجا‌نین ايکي عصرين قووشاغي و ييرمينجی عصرين ايلک اون ايلليگينده ان اوزون عؤمورلو گونده‌ليک قزئتي ايدي. محمد تاغي شاهتاختلي "کاسپي" قزئتي‌نین 1891-جي ايل 93-جو ساييندا ("زاقافقازیا موسلمانلاريني نئجه آدلانديرمالي؟") يازيردي:

" سون واختلار زاقافقازیا موسلمانلارينا اونلارين دينلرينه گؤره يوخ، خالقلارينا گؤره آد وئرمگه چاليشاراق، زاقافقازیا ايسلام اهليني قافقازدا روس ديلينده تاتار آدلانديرماغا باشلاميشلار. آما بو يئنيليگي هئچ جور اوغورلو حساب ائتمک اولماز. اونا گؤره ده زاقافقازیا موسلمانلاريني آذربايجانلي، زاقافقازیا تورک ديليني ايسه تاتار ديلي عوضينه آذربايجان ديلي آدلانديرماق مقصده اويغون اولاردي. "

مارت حاديثه‌لري[دَییشدیر]

1918.جي ايلين مارت-آپرئل حاديثه‌لري زاماني روسیه موسلمانلاري‌نین تريبونونا چئوريلميش "کاسپي" قزئتي و مطبوع اورقا‌نین يئرلشديگي بينا دا جيدي زیان گؤروب، قزئتين اينديکي صابير هئيکلي‌نین يا‌نیندا يئرلشن مطبعه‌سي يانديريليب. "کاسپي" قزئتي ايله برابر بو مطبعه‌ده نشر اولونان "آچيق سؤز" و ديگر قزئتلرين فعاليتي بير مودّت دايانيب. بولشئويک-داشناک بيرلشمه‌لري‌نین "کاسپي" قزئتيني، اونون يئرلشديگي مطبعه‌ني هدف آلماسي‌نین جيدي اساسلاري وار ايدي: ايلک سببي موسلمانلار آراسيندا اينفورماسیا قيتليغيني ياراتماق، اونلاري باش وئرنلردن خبردار ائتمه‌مک. قزئتده موسلمانلاري معاريفلنديرن، اونلارين حوقوقلاريني مودافيعه ائدن يازيلارا گئنيش يئر وئريليردي. بو کيمي سببلردن "کاسپي" قزئتي ميلّي ماراقلاردان چيخيش ائدن روس‌ديللي مطبوعات اورقانلاريندان بيرينه چئوريلدي. اونا گؤره ده 1918-جي ايلده ائرمنيلر مارت قيرغينلاري زاماني "کاسپي" قزئتيني، اونون مطبعه‌سيني يئرلشديگي عونواني هدفه آلديلار، بيناني يانديرديلار. "کاسپي" قزئتي فعاليتيني 1918-جي ايلده يئنيدن برپا ائتدي و 1919-جو ايله قدر نشر اولوندو. بو فاکتلار ثوبوت ائدير کي، "کاسپي" قزئتي آذربايجان تاريخيني اؤيرنمک اۆچون اساس منبعلردن بيريدير. چونکي20. عصرين اوّللريندن آذربايجان نئفت صنايئعسي‌نین اينکيشافي، ايلک دمير يولونون چکيليشي، 1905-جي ائرمني-موسلمان قارشي‌دورماسي، 1918-جي ايل مارت قيرغينلاري ايلک باغلي فاکتلار "کاسپي"‌نین صحيفه لرينده عکسيني تاپيب.

قزئتين يئنيدن برپاسي[دَییشدیر]

"کاسپي" قزئتي 1999-جو ايلده سونا ولي‌يئوا‌نین تشبوثو ايله برپا اولونموشدور. سونا ولي‌يئوا قئيد ائدير:

" 1881.جي ايلدن ايلک رئداکتور کوزمينه "کاسپي" قزئتي‌نین نشرينه ايجازه وئريلديگي گوندن آذربايجا‌نین موترقّي فيکيرلي ضياليلاري موختليف ادبي، سوسيال مؤوضولاردا يازديقلاري مقاله‌لرده اؤز دوشونجه و ايدئيالاريني عکس ائتديرمگه چاليشيرديلار. "

حاضيردا "کاسپي" 3 ديلده: (آذربايجان، روس، اينگيليس) نشر اولونور و قزئتين 3 علاوه‌سي چيخير. 2011-جي ايلده قزئتين 130 ايلليک يوبيلئيي کئچيريلميش و بو موناسيبتله مطبوعات آراشديرماچيلاري‌نین تدقيقات مقاله‌لري‌نین يئر آلديغي "اوچ عصرين قزئتي" کيتابي ايشيق اوزو گؤرموشدور.

قایناق[دَییشدیر]

  • ن.ن.زئينالوو. "آذربايجان مطبوعات تاريخي" ،1. حيصه . باکي " ADU" ،1973 – ص. 52-55
  • ولي‌يئو عاکف عبدالعظیم اوغلو (آشيرلي). "آذربايجان مطبوعاتي تاريخي" (1875-1920)، باکي "عئلم و تحصيل" ،2009 – 44-46 ص.
  • سونا ولي‌يئوا "ايشيغا گئدن يول". باکي، "زردابي LTD " ، MMC ، 2016، 768 ص.