جنوبی سودان

ویکی‌پدیادان، آچیق بیلیک‌لیک‌دن
میلی شوعار"We are the army of God and of our land"

موقعیت
جنوبی سودان
باشکندجوبا[۱]
41°43′N 44°47′E / 41.717°N 44.783°E / 41.717; 44.783
رسمی دیل اینگیلیسجه

گونئی سودانآفریقادا دؤولت، باشکندی جوبا شهری. شرق‌ده اتیوپی، گونئی‌دان کنیا، اوقاندا و کونقو دموکراتیک جومهوریتی، غربده مرکزی آفریقا جومهوریتی و قوزئی‌دان سودانلا همسرحددیر. سودانین تاریخی اراضی‌سی. اراضی‌سی ۶۰۰ مین کوادرات کیلومتر، اهالی‌سی تقریباً ۶–۱۳ میلیون نفردیر. ۹–۱۵ ژانویه ۲۰۱۱-جی ایلده اراضینین گله‌جک طالع یی ایله باغلی رفراندوم کئچیریلیب. عموم خالق سسوئرمه‌سینین گئدیشین‌ده گونئی‌لولار موستقیل دؤولت یاراتماق مسئله‌سینه اکثریتله موثبت موناسیبت بیلدیریبلر. ۹ ایول ۲۰۱۱-جی ایلده سودان جومهوریتی طرفین‌دن موستقیل‌لیگی رسمی تانینان‌دان سوْنرا موستقیل‌لیک اعلان ائدیب.[۲]

تاریخی[دَییشدیر]

سودان‌دا قوزئی-گونئی قارشی‌دورماسینین تاریخی ۱۹-جو عصردن باشلاییر. ۱۸۹۹-جو ایلده باغلانمیش میصر-بریتانیا موقاویله‌سینه اویغون اولاراق اوزون مدت سودانی بۇ ایکی دؤولت بیرگه ایداره ائتمیش‌دیر. اصلین‌ده ایسه سودانا بریتانیالیلار نظارت ائدیردیلر. بریتانیا موستملکه‌چیلری بورادا اؤز مؤقعلرینی مؤحکملتمک اۆچون گونئی‌دا یاشایان خریستیان و آنیمیست آفریقا قبیلهلری ایله قوزئی‌دا یاشایان موسلمان عربلر آراسین‌دا موناسیبتلری دایم گرگینلش‌دیریردیلر. ۱۹۵۲-جی ایل میصر اینقیلابین‌دان سوْنرا رسمی قاهیره سودان خالقینین اؤز موقددراتینی تعیین ائتمک حقوقونو تانی‌دی. سوْنراکی ایللرده سوداندا مجلیس سئچکیلری کئچیریل‌دی، دؤولت تأسیسات لاری یارادیلدی، میصر و بریتانیا قوْشونلاری اؤلکه اراضی‌سین‌دن چیخاریل‌دی. ۱۹۵۶-جی ایل ژانویه‌نین ۱-ده سودانین دؤولت موستقیل‌لیگی اعلان ائدیله‌ن واخت اؤلکه‌ده قوزئی-گونئی قارشی‌دورماسی آرتیق باشلامیش‌دی. اوزون ایللر داوام ائتمیش سلاح‌لی موناقیشه ۱۹۷۲-جی ایلده اتیوپینین باشکندی آدیس آباباده سوله موقاویله‌سینین باغلانماسی ایله باشا چاتدی. موقاویله‌یه اویغون اولاراق، جنوبا داخیلی ایدارئتمه مسئله‌لرین‌ده موختاریت وئریلدی. لاکین ۱۹۸۳-جو ایلده یارادیلمیش جنوبی سودان خالق آزادلیق حرکاتی و اوْنون حربی قانادی اوْلان سودان خالق آزادلیق اوردوسو مرکزی خارتوم حکومتینین قوه‌لرینه قارشی حربی عملیاتلاری برپا ائتدی. بونا فورمال سبب کیمی سودان حکومتینین جنوبون اینضیباطی-اراضی بؤلگوسونو دییش‌دیرمه‌سی و بورادا شریعت نورمالارینی تطبیق ائتمه‌سی گؤستریلیردی. قونشو اؤلکه‌لرین، خصوصیله، اتیوپی و اوقاندانین گونئی‌لولارا گئنیش دستک وئرمه‌سی وطنداش مۆحاریبه‌سینی داها دا قیزیش‌دیریردی. ۲۰ ایلده‌ن چوْخ داوام ائتمیش سلاح‌لی قارشی‌دورمانین گئدیشین‌ده طرفلردن هئچ بیری دیگرینه اوستون گله بیلمه‌دی. ۲۰۰۲–۲۰۰۴-جو ایللرده شیماللا گونئی آراسین‌دا آپاریلمیش دانیشیقلار ۲۰۰۵-جی ایلین ژانویه‌سینده کنیانین باشکندی نایروبیده هرطرف‌لی سوله سازیشینین ایمضالانماسی ایله نتیجه لندی. بۇ سند اؤلکه‌ده وطنداش مۆحاریبه‌سینه فورمال اولاراق سون قوی‌دو. حربی عملیاتلارین گئدیشین‌ده ایکی میلیون سودان‌لی هلاک اوْلموش، تخمیناً دؤرد میلیون نفر قاچقین دوشموش‌دور. سازیشین شرطلرینه گؤره، جنوبا آلتی ایل مدتینه گئنیش موختاریت وئریلیر، سوْنرا ایسه بۇ اراضینین ایستاتوسو رفراندوما چیخاریلیر. اؤلکه‌نین پارچالانماسی احتیمالی سیاسی قوه‌لر آراسین‌دا قارشی‌دورمایا سبب اوْلدو. آنجاق رسمی خارتوم حساب ائدیردی کی، داوام‌لی مۆحاریبه شرایطین‌ده جنوبلا بیر یئرده یاشاماق‌دان‌سا سوله باغلاییب آیریلماق یاخشی‌دیر. اونسوز دا شیماللا جنوبو بیرلش‌دیره‌ن جهتلر اونلاری آییران جهتلردن چوْخ دئییل.

رفراندوم[دَییشدیر]

آفریقا قیته‌سی سیاسی خریطه‌سین‌ده جنوبی سودان

رفراندومون نتیجه‌لری ایسه هئچ کیم‌ده شوبهه دوغورمور: گونئی‌لولار موستقیل‌لییه سس وئره‌جکلر و بئله‌لیکله، شرقی آفریقادا ایکی موستقیل دؤولت یاراناجاق. لاکین جنوبون آیریلماسی سودانین بوتون مۆشکیللرینی آوتوماتیک حل ائتمیر. ایلک نؤوبه‌ده ایکی یئنی موستقیل دؤولتین سرحدلرینین مویینلشدیریلمه‌سین‌دن گئدیر. عومومی سرحدین اوزون‌لوغو تخمیناً ایکی مین کیلومتردیر. بئش سرحد ویلایتینین حدودلاری موباهی‌سه‌لی‌دیر. داها چوْخ ناراحات‌لیق دوغوران آبیئی بؤلگه‌سی‌دیر. سوله سازیشینین شرطلرینه گؤره، بۇ ویلایتین ایستاتوس و آیریجا کئچیریله‌جک رفراندوم‌دا حل ائدیلمه‌لی‌دیر. اما قوزئی و گونئی الکتوراتین ترکیبی باره‌ده هله راضیلیغا گله بیلممیشلر. آبیئی‌ده یاشایان دینک قبیله‌سی جنوبا قاتیلماغین طرفداری‌دیر، کؤچری میسسئرییا ایجماسی ایسه شیمالا لویال موناسیبت بسلییر. گونئی سودان حکومتی میسرییالیلارین اوتوراق اهالی اولمادیغینا گؤره رفراندوم‌دا ایشتیراکینین علیهینه چیخیر، رسمی خارتوم ایسه ویلایتین طالع یینین حل ائدیلمه‌سین‌ده اونلارین کناردا قالماسینی اینسان حقوقلارینین پوزولماسی کیمی قیمتلندیریر و یولوئریلمز حساب ائدیر. هله‌لیک بۇ مسئله ایله باغلی راضیلاشما الده ائدیلمدیین‌دن رفراندوم تخیره سالینمیش‌دیر. حاضردا سودانین دؤولت بودجه‌سینین گلیرلرینین ۶۰ فایزی، گونئی سودانین گلیرلرینین ایسه ۹۸ فایزی نفت‌دن قایناق‌لانیر. ایکی موستقیل دؤولتین سرحدینین هارادان کئچجیین‌دن آسی‌لی اولاراق، نفت یاتاقلارینین ۸۲–۹۵ فایزی گونئی ویلایتلرین‌ده یئرلشیر. یئگانه ایخراج بورو کمری قوزئی ویلایتلرین‌دن کئچه‌رک قیرمیزی دنیزین ساحلین‌ده‌کی پورت سودان لیمانینا چیخیر. سوله سازیشینین شرطلرینه گؤره، رفراندومادک طرفلر نفت گلیرلرینی ۵۰:۵۰ نیسبتین‌ده بؤلوردولر. بون‌دان سوْنرا گلیرلرین هامی‌سی جنوبا چاتاجاق. بۇنونلا بئله، نفتین بون‌دان سوْنرا ترانزیتی، قوه‌ده اوْلان نفت موقاویله‌لرینین طالع یی، هابئله نفت ائمالی زاوودلارینین گله‌جک فعالیتی ایله باغلی مسئله‌لر نیزاما سالینمالی‌دیر. سودان‌دا وضعیتین بۇ حده گلیب چاتماسین‌دا «قارا قیزیل» آز رول اوینامامیش‌دیر. محض نفت یاتاقلاری کشف ائدیلدیک‌دن سوْنرا آپاریجی دونیا دؤولتلرینین، ایلک نؤوبه‌ده، آمریکا بیرلشمیش ایالتلری، چین و فرانسهنین اؤلکه‌یه ماراغی آرتمیش‌دیر. ۲۰۰۳-جو ایلده سودانین قربین‌ده - دارفور ویلایتین‌ده یئنی موناقیشه اوجاغینین یارانماسی بورادا زنگین نفت احتیاطلارینین آشکارلانماسی ایله بیر واختا دوشموش‌دور. حاضردا سودانین نفتچیخارما صنایع‌سینه ان چوْخ اینوئستی‌سییا قویان اؤلکه چین‌دیر. اؤز نؤوبه‌سین‌ده دیگر ایری بئینلخالق اویون‌چولار سودان نفتینه نظارت ائتمک اۆچون جد-جهدله موباریزه آپاریرلار.

اهالی‌سی[دَییشدیر]

گونئی سودان اهالی‌سی، موختلیف معلوماتلارا گؤره، ۷٬۵-دن[۳] ۱۳ ملن. نفره قدر تشکیل ائدیر. ۲۰۰۸-جی ایلین یئکونلارین‌دا کئچیریله‌ن سودان سیاهییاالمایا اساساً گونئی اهالی‌سی ۸ ۲۶۰ ۴۹۰ نفر تشکیل ائتمیش‌دی،[۴] لاکین گونئی سودان حاکمیتی بۇ نتیجه‌لری تانیمیر، چونکی خارتوم‌دا یئرلشه‌ن مرکزی ایستاتیستیکا بوروسو رئگیون اوزره اساس معلوماتلاری گونئی سودان‌لیلارین اؤز ائمالی و قیمتلندیریلمه‌سی اۆچون اونلارا وئرمک‌دن ایمتینا ائدیب[۵] گونئی سودانین اهالی‌سینین اکثریتی نئقروید ایرقینه عایید ائدیلیر و اننوی آفریقا آنیمیستیک دینلری قبول ائدیبلر یادا خریستیان‌دیلار. اهالینین اساسینی نیلوتلار (دینکالار، نوئرلر، آزاندئلر، باریلر، شیللوکلار) تشکیل ائدیر[۶]

جنوبی سودانین داخی‌لی مۆشکیللری[دَییشدیر]

گونئی سودانین آیریلاجاغی تق‌دیرده نیل چایینین سویونون بؤلوشدورولمه‌سی مسئله‌سی سون درجه موهوم پروبلئم کیمی میدانا چیخاجاق. ۱۹۵۹-جو ایلده ایمزالانمیش میصر-سودان سازیشینه اویغون اولاراق، نیل چایینین ۹۰ فایزین‌دن بۇ ایکی دؤولت ایستیفاده ائدیر. گونئی سودانین بۇ سازیشی تانیاجاغی شوبهه دوغورور. دیگر طرف‌دن، نیل چایی هؤوزه‌سینین اؤلکه‌لری - اتیوپی، کنیا، بوروندی، کونقو دموکراتیک جومهوریتی، روان‌دا، تانزانیا و اوقاندا چایین سو احتیاطلارینین بؤلوشدورولمه‌سی حاقین‌دا مؤوجود راضیلاشمالارا یئنی‌دن باخیلماسین‌دا ماراق‌لی‌دیر. آرتیق اتیوپی سو کووتالارینین یئنی‌دن مویینلشدیرمیی تکلیف ائتمیش‌دیر و اونا آبش دستک وئریر. کووتالارا یئنی‌دن باخیلماسی میصری پیس وضعیت‌ده قویا بیلر. حاضردا نیل سویونون ایلده ۵۵٬۵ میلیارد کوبمترین‌دن ایستیفاده ائدن میصرین کووتانین آزالدیلاجاغی موباهی‌سه‌لی مسئله‌دیر. سودانین خاریجی بورجو ۳۸ میلیارد دوللارا چاتیر. قوزئی جنوبون بورج یوکونون بیر حیسه‌سینی اؤز اوزرینه گؤتورمه‌سینی تکلیف ائدیر. گونئی‌لولار ایسه بیل‌دیریرلر کی، قوزئی‌لیلار واختیله خاریج‌دن بۇ قدر بورج آلاراق جنوبا قارشی آپاردیقلاری مۆحاریبه‌نی مالیلشدیرمیشلر. عئینی زامان‌دا، میلّی آکتیولرین و گونئی‌داکی دؤولت شیرکتلرینه مخصوص املاکین طالع یی مسئله‌سی ده جدی پروبلئم‌دیر. شیماللا گونئی میلّی والیوتا، وطنداش‌لیق، تهلوکه‌سیزلیک، ایندیدک باغلانمیش بئینلخالق موقاویله‌لر و دیگر مسئله‌لری حل ائتملیدیرلر. سودانین رفراندوم‌دان سوْنراکی وضعیتی ائله ایندی‌دن ناراحات‌لیق دوغورور. گله‌جک پروسئسلرین روان گئدجیینه زمانت وئرمک چوْخ چتین‌دیر. زوراکیلیغین یئنی‌دن باش قالدیراجاغینی استثنا ائدیلمیر. سودانین مۆشکیللری تکجه جنوبلا بیتمیر. اؤلکه‌نین مرکزین‌ده و شرقین‌ده سئپارات‌چی‌لیق مئییللری اؤزونو گؤستریر. ان بؤیوک پروبلئم ایسه دارفوردور. بۇ ویلایت‌ده موسلمان عربلرله موسلمان غئیری-عربلر آراسین‌دا موناقیشه ان گرگین حده چاتمیش‌دیر. بیر طرف‌دن ده آمریکا بیرلشمیش ایالتلری و آوروپا سودان رهبرلیینی دایم تضییق آلتین‌دا ساخلاییر. بئینلخالق جینایت محکمه‌سی سودان پرئزیدئنتی عمر حسن بشیری دارفوردا حربی جینایتلر تؤرتمک‌ده اتهام ائدرک اوْنون هب‌سینه اوردئر وئرمیش‌دیر. آمریکا بیرلشمیش ایالتلری گونئی‌دا رفراندوم کئچیریلدیک‌دن سوْنرا سودانا قارشی تطبیق ائتدیی سانک‌سییالاری لغو ائتمیی و اؤلکه‌نین دونیا ایقتصادی سیستئمینه قاییدیشینا یاردیم‌چی اولاجاغینی بیان ائدیر. گله‌جک موستقیل گونئی سودانین داخیلین‌ده ده خئی‌لی پروبلئملر ییغیلیب قالمیش‌دیر. یاراناجاق یئنی دؤولتین ده پارچالانماق احتیمالی واردیر. بورانین اهالی‌سی موختلیف دیللرده دانیشان قبیله‌لردن عبارت‌دیر. اینگیلیس دیلی رسمی دیل اعلان ائدیل‌سه ده، اهالی بۇ دیلی بیلمیر. زنگین نفت احتیاطلاری اهالینین معین طبقه‌لرینین یاخشی یاشاماسینی تعمین ائتسه ده، بوتؤولوکده گونئی‌دا یوخسوللوق پروبلئمینی حل ائتمیر.

گله‌جک‌ده سودان—جنوبی سودان موناسیبتلری[دَییشدیر]

شیماللا گونئی آراسین‌دا دا وضعیتین یئنی‌دن گرگینلشمه‌سی احتیمالی هله آرادان قالخماییب. سودان حکومتی رفراندومون نتیجه‌لرینی تانیاجاغینی دفعه‌لرله ان یوکسک سوییه‌ده بیان ائتمیش‌دیر. سودان پرئزیدئنتی عمر حسن بشیر بیلدیرمیش‌دیر کی، آبیئی ویلایتینین ایستاتوسوْنون بیرطرف‌لی قای‌دادا مویینلشدیریلمه‌سی حربی عملیاتلارین برپاسی ایله نتیجلنر. بۇ ایسه موناقیشه‌نی تنزیمله‌مک اۆچون ایندیدک گؤستریلمیش سیلرین اوستون‌دن خط چکه بیلر.[۷]

== ایستینادلار ==

گؤرونتولر[دَییشدیر]

بیرده باخ[دَییشدیر]